تاۋەلسىزدىك فيلوسوفياسى
دۇنيەدە بۇكىل ءتىرى جان، تىرشىلىك يەسى تاۋەلسىزدىكتى ءىزدەيدى، سوعان ۇمتىلادى. ول سانالى دا، ساناسىز دا تىرشىلىككە ءتان. بۇل ءتۇسىنىكتى، ويتكەنى ءاربىر تىرشىلىك يەسى بوستاندىقتا، ەركىندىكتە ءومىر سۇرەدى. ەركىندىك، بوستاندىق دەگەن نە؟ ول تىرشىلىكتە ەشقانداي كەدەرگىنىڭ، قىسپاقتىڭ، بولماۋى، قىسپاق كەدەرگى جوق جەردە ەركىندىك بار. الەمدەگى بارلىق جان-جانۋار، قۇس-قۇتان ءبارى دە سول بوستاندىقتا، ەركىندىكتە ءومىر سۇرەدى. ومىرىنە تۇرعان ورتاسى قولايسىز بولسا، ولار ودان باسقا جاققا ورىن اۋىستىرادى. ونداي مۇمكىندىك جوق بولسا، وندا ەركىندىك تە جوق. سوندا تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك دەگەن نە؟ نە ىستەيمىن، نە جاسايمىن، قايدا بارامىن دەپ باسقا دا ىنتالىلىققا ەشقانداي كەدەرگى بولماسا، مىنە، سول ەركىندىك.
دۇنيەدە بۇكىل ءتىرى جان، تىرشىلىك يەسى تاۋەلسىزدىكتى ءىزدەيدى، سوعان ۇمتىلادى. ول سانالى دا، ساناسىز دا تىرشىلىككە ءتان. بۇل ءتۇسىنىكتى، ويتكەنى ءاربىر تىرشىلىك يەسى بوستاندىقتا، ەركىندىكتە ءومىر سۇرەدى. ەركىندىك، بوستاندىق دەگەن نە؟ ول تىرشىلىكتە ەشقانداي كەدەرگىنىڭ، قىسپاقتىڭ، بولماۋى، قىسپاق كەدەرگى جوق جەردە ەركىندىك بار. الەمدەگى بارلىق جان-جانۋار، قۇس-قۇتان ءبارى دە سول بوستاندىقتا، ەركىندىكتە ءومىر سۇرەدى. ومىرىنە تۇرعان ورتاسى قولايسىز بولسا، ولار ودان باسقا جاققا ورىن اۋىستىرادى. ونداي مۇمكىندىك جوق بولسا، وندا ەركىندىك تە جوق. سوندا تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك دەگەن نە؟ نە ىستەيمىن، نە جاسايمىن، قايدا بارامىن دەپ باسقا دا ىنتالىلىققا ەشقانداي كەدەرگى بولماسا، مىنە، سول ەركىندىك.
ال تاۋەلسىزدىك شە؟ ول دا ەركىندىكتەن تۋىندايدى. تاۋەلسىزدىك ول ەشكىمنەن قايمىقپاۋ، ەشكىمگە باعىنىشتى بولماۋ، ويىڭا كەلگەن العاشقى ىسىڭە ەركىن كىرىسۋ، جالتاقتاماۋ. بۇل، ارينە، تابيعي قۇبىلىس. بىراق، XVIII عاسىرداعى فرانتسۋز فيلوسوفتارىنىڭ كوشباسشىسى دەني ديدرونىڭ پىكىرىنشە، ەركىندىك جانسىز دۇنيەگە دە ءتان كورىنەدى. ونىڭ پىكىرىنشە، الەمدە قوزعالمايتىن زات جوق. ءبارى دە قوزعالىستا، ەگەر كەيبىر قوزعالمايتىن زات بولسا، وندا ونى ۇستاپ تۇرعان كەدەرگى بار بولعانى. ەگەر سول قوزعالماي تۇرعان زاتتىڭ كەدەرگىسىن الىپ تاستاسا بولدى، ول قوزعالىسقا تۇسەدى دەگەن بولاتىن. ولاي بولسا، سول قوزعالىستىڭ ءوزى دە ەركىندىك كورىنەدى. ال ەندى الەمدە ەشبىر كەدەرگىسىز، ءابسوليۋتتى تاۋەلسىزدىك، ەركىندىك بار ما دەگەن سۇراق تۋىندايدى. ابستراكتىلى تۇردە ونداي تاۋەلسىزدىك بولادى دەۋگە كەلەدى. بىراق، ناقتى ومىردە مۇنداي، ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىك جوق، بولمايدى دا. بارلىق تاۋەلسىزدىك ناقتى جاعدايدا، بەلگىلى دارەجەدە، قاتىناستا عانا كەزدەسەدى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك.
ومىردە بارلىق ءىس-ارەكەت، قۇبىلىس ءبىر جاعىنان الساڭ تاۋەلسىز، ال ەكىنشى جاعىنان ءتاۋەلدى، كەيدە باعىنىشتى بولىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىكتى ءابسوليۋتتى ءتۇسىنۋ - ول ورەسكەلدىك، تابيعاتقا قارسى كەلۋ.
الەمدە جاراتۋشى اللادان باسقا، ءابسوليۋتتى تاۋەلسىز ەشنارسە جوق. مەيلى ول سانالى نە ساناسىز، جاندى نە جانسىز بولسىن. قالعان ءدۇنيەدە تاۋەلسىزدىك پەن تاۋەلدىلىك تىعىز بايلانىستا كەزدەسەدى. سوندا تاۋەلسىز دەگەنىمىز نە؟ ول بەلگىلى جاعدايدا تاۋەلسىزدىكتىڭ جالپى العاندا تاۋەلدىلىكتەن باسىم بولۋى. ونى ءابسوليۋتتى دەپ ءتۇسىنۋ - ول دا تىرشىلىككە قايشى. ال ەندى ءتۇرلى جاعدايدا تاۋەلدىلىكتىڭ تاۋەلسىزدىكتەن باسىم بولعان كەزدەرى دە كەزدەسەدى. ماسەلەن، تۇتقىندا وتىرعان ادام، بوداندىقتا ءومىر سۇرگەن ەل - تاۋەلدى. توردا ۇستالعان قۇس، بايلاۋلى مال، زووباقتاعى اڭدار - تاۋەلدى، ولاردا ەركىندىك جوق، سانا دا جوق، بىراق سەزىم بار. تۇتقىندىقتان بوساسا بولدى، ۇشىپ، ەركىن كەتەدى. ويتكەنى، ەركىندىك بارىنە كەرەك. تابيعي ءومىر، تىرشىلىك زاڭى.
ال ادام - قوعامدىق سانالى، تىرشىلىك يەسى. ول قاشاندا ەركىندىكتى، بوستاندىقتى اڭسايدى، تەك اڭساپ قانا قويمايدى، سول ءۇشىن ءادىس-ءتاسىل ىزدەيدى، كۇرەسەدى، ءتىپتى جانىن پيدا ەتۋگە دەيىن بارادى. ادام بالاسىنا تۇتقىندا بولۋدان نەمەسە ەرىكسىزدىكتەن قيىن نارسە جوق. ماسەلەن، كوشپەلى بولىپ، كەڭ دالانى جايلاعان حالىق ءومىر بويى بوستاندىقتا، ەركىندىكتە ءومىر ءسۇردى. ول باسقا وتىرىقشى ەلدەر سياقتى بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسكە شىققان جوق. ويتكەنى، ءومىرى بوستاندىقتان تۇردى. ونىڭ سول ەركىندىكتىڭ نە ەكەنىن سەزبەۋى دە مۇمكىن، ەگەر دە وزىندە بار الگى ەركىندىككە قاۋىپ تونبەسە. كوشپەلى حالىق ەلىنە سىرتتان جاۋ كەلگەندە جانىن سالىپ ايانباي، ەرلىكپەن جەرىن قورعاعان، سول ءۇشىن ءومىرىن پيدا ەتۋگە دەيىن بارعان. بىراق، قورقاتىنى ءبىر عانا نارسە بولعان. ول - جاۋ قولىنا ءتۇسىپ، تىرىدەي قاپاستا قامالماۋ، ەركىندىكتەن ايرىلماۋ. ولار ءۇشىن كىرىپتار بولۋ، ەركىنەن ايرىلۋ ولىمنەن دە اۋىر جازا رەتىندە ەسەپتەلگەن. ماسەلەن، سول كوشپەلىلەر وكىلىن پاتشا ۇكىمەتى ءتۇرلى ايىپ تاعىپ، «يتجەككەنگە» جەر اۋدارعاندا، سول جەردەن جولدا اشتان، نە باسقادان ولەمىن دەمەي، مىڭداعان شاقىرىم جەردەن اي مەن كۇن، «قۇس جولى» مەن «تەمىرقازىقتى» نىساناعا الىپ، ەلىنە جاياۋ قاشىپ جەتەتىن بولعان.
قوعامدىق تاريح دالەلدەگەندەي، ادام بالاسى قاشاندا بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن. تاۋەلدىلىكتىڭ ەڭ جوعارى شەگى اباقتىعا سالۋ، جەر اۋدارۋ، قۇلدىقتا ۇستاۋمەن قاتار، ءبۇكىل ەل كولەمىندە قاراساق، ول بوداندىققا اينالدىرۋ. بودان بولعان ەل - ەرىكسىز، باس بوستاندىعى، ەركى جوق ەل. ول باسقا ۇستەم ەلگە قىزمەت ەتەدى. ەتى ءتىرى، ساناسى ويانعان، ەركىندىكتى ويلاپ، سول بودان ەلدەن شىققان زيالى ازاماتتار بولسا، ۇستەم ەل، ولاردىڭ ەڭسەسىن باسىپ، كوزىن جويعان. دەگەنمەن ءومىر ءبىر قالىپتا تۇرمايدى، جاڭا ەل ويشىلدارى دۇنيەگە كەلىپ، قوزعاۋ سالعان. ءسويتىپ بوستاندىق ءۇشىن كۇرەس ەش تولاستاماعان. بۇل دا ءومىر شىندىعى.
بوستاندىق، ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك - اسىل ارمان. وعان جەتۋدىڭ جولى ارقيلى، تۇرلىشە. نەگىزگىسى ەكەۋ. ءبىرى - كۇرەس جولى، ەكىنشىسى كەلىسىم جولى. وسى ەكەۋىنىڭ ەڭ بەلگىلى، ەرتەدەن كەلە جاتقان سارا ۇستانىمى - ول ۇلت-ازاتتىق كۇرەس جولى. بۇل جولدا قان توگىلەدى، شىعىن بولادى. وسىعان قاراماستان ەل باسىن ءولىم مەن ءومىر تەكەتىرەسىنە تىگىپ كۇرەسكە شىققان. ماسەلەن، ورىس حالقى ۇزاق جىلدارداعى كۇرەس ءناتيجەسىندە بوداندىقتان قۇتىلدى. ءوز الدىنا تاۋەلسىز ەل بولا الدى. ورىس حالقى، ەركىندىگى ءۇشىن ەكى جاقتى قاۋىپتى كۇشپەن ايقاسىپ، كۇرەسكە شىقتى. ءبىرى - باتىستان شىعىپ ورىس جەرىن جاۋلاماق بولعان شۆەد، نەمىس - تەۆتوندىقتار بولاتىن. بۇل دا ورىس حالقىنا وڭايلىققا تۇسپەدى. الدىمەن، ءتۇرلى ۇساق كنيازدىكتەرگە بولىنگەن ورىستاردىڭ اۋىزبىرلىگى بولمادى. سودان وزدەرى تالاي وپىق جەدى. اقىرىندا 1242 جىلى ءساۋىر ايىندا چۋد كولى مۇز ايدىنىندا بولعان تەۆتوندىقتارعا قارسى جۇرگىزىلگەن قاندى شايقاستا ورىس جاساقتارىن باستاعان نوۆگورود - سەۆەر كنيازدىگىنەن شىققان 22 جاسار الەكساندر ياروسلاۆيچ (1120-1263) (سول شايقاستان كەيىن نەۆسكي اتانعان) جاۋدى تالقانداپ جەڭىپ، ورىس حالقىنىڭ رۋحىن كوتەردى. بىراق، ورىس حالقى وتانىنا شىعىستان دا قاپتاپ كەلگەن موڭعول-تاتار باسقىنشىلىعىنا دۋشار بولعان ەدى. 1223 جىلى مامىردا قالقا وزەنى بويىنداعى شايقاستا ورىستار تاس-تالقان بولىپ جەڭىلىپ، بوداندىققا اينالدى. التىن وردا حاندىعىنا باعىنىپ، ءتۇرلى سالىق تولەپ تۇرۋعا ءماجبۇر بولدى.
وسى جەردە ەسكە الاتىن ءجايت، ول باتىستان كەلگەن جاۋعا ورىس جەرى كەرەك بولدى. شىعىستان كەلگەن جاۋعا سالىق تولەيتىن باعىنىشتى ەل كەرەكتىگى. ەكەۋى دە تاۋەلدىلىك، بىراق سوڭعىسى ءسال دە بولسا جەڭىلدەۋ ەدى. سوندىقتان الەكساندر نەۆسكي قاي جاقتى بەتكە الۋ ديلەمماسى تۋعاندا، ول ريم پاپاسى ۋاكىلدەرىنىڭ ۇسىنىسىن قابىلداماي، بەتىن شىعىسقا اۋدارىپ، باتىي حان جاعىندا بولدى. ءبۇل ۇلكەن كورەگەندىك ەدى. ول كەزدە ورىس حالقىنىڭ جاعدايى كەيىنگى جىلدارعا قاراعاندا اجەپتاۋىر جەڭىلدەۋ بولدى. الەكساندر نەۆسكي، ونىڭ اكەسى ياروسلاۆ باتىيمەن ءتىل تابىستى، دۇرىس قارىم-قاتىناستا بولدى.
الەمدە قانداي كۇشتى يمپەراتور، حان، كورول، ءامىر بولسا دا ەلدە كورەگەن ادام بار دەپ ەستىسە، ونى قاسىنا الدىرعان. وندايلاردان گيتلەر دە، ستالين دە قاشپاعان. ماسەلەن، ۆولف مەسسينگتى ەكەۋى دە بىلگەن. پىكىرىن تىڭداعان. ەكەۋى دە تيبەت دانىشپاندارى قۇپياسىن بىلمەككە ۇمتىلعان. ويتكەنى، ءبارى بەلگىسىز جانە باعىنىشتى ەمەس. بولاشاق كۇڭگىرت. سوندىقتان ويلى ەل باسشىلارى تاۋەلسىزدىك پەن تاۋەلدىلىكتى بايلانىستىرىپ ۇستاي بىلگەن. تابيعاتتا ماۋەلى اعاش ءيىلىپ، ماۋەسىز اعاش بوي تىرەگەن، تالاسىپ وسكەن. بىراق، جوعارىدا ايتىلعانداي ءيىلىپ، تاۋەلدىلىك كورسەتۋ نەگىزگى ماقسات ەمەس، تاۋەلسىزدىككە جەتۋدىڭ ارەكەتى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ءبارى سەنىڭ قولىڭدا ەمەس. قازاقتا قانداي ادام بولسىن، ءبىر ىسكە كىرىسىپ ونى باستار الدىندا، ءتىپتى ول ءىس ەمەس-اۋ، وي تۇرىندە بولسا دا: «قۇداي قالاسا»، دەيدى. نەگە؟ ءويتكەنى، ءاربىر ءىستىڭ ورىندالۋى كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى. قازاق سونى بىلگەن.
سونىمەن، تاۋەلسىزدىك پەن تاۋەلدىلىك اراسىندا ديالەكتيكالىق بايلانىس، قاتىناس بار. دۇنيەدە ءابسوليۋتتى تاۋەلسىزدىك تە، تاۋەلدىلىك تە جوق. بىراق، سولاردىڭ قايسىسى باسىم؟ ماسەلە سوندا. ءبىز تاۋەلدىلىكتىڭ ءبىر كورىنىسى، قۇلدىق نە تۇتقىن بولۋ دەدىك. وندايلاردىڭ ويى ىشىندە، تاۋەلسىزدىكتى ارماندايدى. قولىنان كەلسە قۇتىلۋ جولىن ىزدەيدى. تاۋەلسىزبىن دەگەن جاندا كىم بولسا سول بولسىن، ءبارىبىر ەكىنشى جاعىنان تاۋەلدى. وسىنىن ءبارى ءومىر ديالەكتيكاسى. بىلگىر باسشى وسىلاردىڭ بارىنە ءمان بەرگەن، رەتىمەن قولدانعان، دەگەنىنە جەتكەن.
سونىمەن، قالقا وزەنى بويىنداعى جەڭىلىس ءىزسىز قالمادى. ورىس حالقىنىڭ ساناسىن وياتتى. اقىرىندا 1380 جىلى كۋليكوۆ دالاسىندا بولعان شايقاستا ماسكەۋ كنيازى دميتري دونسكوي التىن وردا حانى مامايدى جەڭىپ، ورىس حالقىنىڭ بوداندىقتان قۇتىلۋىنا تاريحي باستاۋ جاسادى. ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان موڭعول-تاتار شابۋىلى ورىستاردى بوداندىققا اكەلسە، ەكىنشى جاعىنان ولاردىڭ نامىسىنا ءتيىپ، ساناسىن وياتتى، الاۋىزدىقتى توقتاتىپ، ءماسكەۋ كنيازدىگى ءتوڭىرەگىندە بىرىگىپ ۇيىمداسۋىنا نەگىز بولدى. بۇل ورىس ماقالى: «نەت حۋدا، بەز دوبرا» (قيىندىقسىز راحات جوق) دەگەنىنە ۇقساس وي.
وسىنداي قيىندىقتار ۋكراينا حالقى باسىنا دا ءتۇستى. ولار دا تالاي رەت پولياك شابۋىلدارىنا قارسى كۇرەسىپ، اقىر سوڭىندا رەسەيمەن بىرىگىپ، تاۋەلسىز ەلگە اينالدى.
تاۋەلسىزدىك امەريكان حالقىنا دا كۇرەسپەن كەلدى. ونى باستاعان دجوردج ۆاشينگتون 1781 جىلدىڭ 1 قازانىندا يوركتاۋندا بولعان قاتتى شايقاستا اعىلشىن كۇشتەرىن تالقانداپ، امەريكا تاۋەلسىزدىككە جەتتى. كەيىن وسىنداي ەركىندىكتى كانادا، اۆستراليا سياقتى ەلدەر ودان ءارى جالعاستىردى. سوڭعى ەكەۋى قانتوگىسسىز، كەلىسىم ارقىلى بوستاندىق الدى. انگليادان ۇزاققا سوزىلعان تارتىس، اقىرىندا كەلىسىم ارقىلى جەتكەن ەلدىڭ ەڭ ءبىر ايقىن كورسەتكىشى - بۇل ءۇندىستان. 1947 جىلى دجاۆاحارلال نەرۋ كەزىندە ءۇندىستان تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ جاريالاندى. تاۋەلسىزدىككە كەلىسىم ارقىلى قول جەتكىزۋ ول دا جاي بولا قويمايدى، ونى ۇزاق كۇرەستىڭ ناتيجەسى دەپ ۇعۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان، ۇستەم بولعان وتارشىل ەل مۇنداي كەلىسىمگە، ەركىمەن ەمەس، امالسىزدان كونەدى. سوندىقتان دا ءۇندىستاندا ول ءۇشىن ءبىر وق اتىلمادى. ءبىر ادام شىعىن بولمادى. بۇل كۇرەستىڭ باستاۋىن ماحاتما گاندي جۇرگىزگەن ەدى.
وتىرىقشى حالىق ءبىر جەردە كونىستانىپ، بىرىگىپ ءومىر سۇرۋگە داعدىلانعان بولسا، كوشپەلى حالىق مال شارۋاشىلىعى جاعدايىنا بايلانىستى مىڭداعان جىلدار دارالانىپ ءومىر ءسۇرۋگە، ۇدايى قونىس اۋدارۋعا بەيىمدەلگەن. كوشپەلىلەرگە جاڭا جەر مالعا جايلى بولسا، جەرسىنگەن. سوندىقتان ولاردىڭ تاريحي ومىرىندە جان-جاققا تاراپ، تارىداي شاشىلىپ، ءتۇرلى سەبەپتەرگە بايلانىستى بىرىنەن-ءبىرى قول ءۇزىپ، كەتە بەرۋ ونشا قيىندىق اكەلمەگەن. بىراق ولار قايدا جۇرسە دە وزدەرىنىڭ ادەت-عۇرپىن، سالت-ساناسىن، ءتىلىن، ءدىني سەنىمىن ساقتاي بىلگەن. بۇل داعدىنى سول الىستاعى كوشپەلىلەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قازاقتاردان ايقىن بايقايمىز. وتىرىقشى حالىق ۇيرەنگەن جەردەن زورلىق بولماسا، قونىس اۋدارماعان، ءومىر سۇرە المايمىن دەپ قورىققان، ال كوشپەلىلەردە ونداي ۇرەي بولماعان. بۇل ولاردىڭ تۇرمىستىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك.
قازىرگى داۋىردە زامان كۇرت وزگەردى. كوشپەلى تۇرمىس تاريح ساحناسىنان ءبىرجولا كەتتى، ەل وتىرىقشىلىققا كوشتى. ال ۇلتتىق سەزىم ساقتالىپ قانا قويعان جوق، ول باسقا ەلدەردە ءجۇرگەن قازاق باۋىرلىستاردا جىلدان-جىلعا كۇشەيىپ، ولاردىڭ ساناسىن بيلەۋدە. ءبىز كىمبىز، بابالارىمىزدىڭ تاريحى قايدان باستالادى، ەلىمىز قايدا، جەرىمىز قايدا دەگەن تەرەڭ ىشكى سەزىم ولاردى تولقىتىپ تولعاندىرىپ، وزدەرىنىڭ رۋحاني تەمىرقازىعى ەندى تاۋەلسىز قازاقستان ەكەندىگى جان-دۇنيەسىنە شىمىرلاپ ەنىپ، تامىرىنا بويلاپ، تاريحي وتانىم مەن جەرىم بار دەگەن سانا ولاردىڭ ومىرلىك قاعيداسىنا اينالۋدا. ولار وتانىمىزعا كوشىپ كەلەر، نە كەلمەس، بىراق تاۋەلسىز قازاقستان تۇرعان كەزدە قازاقتىعىن جوعالتپايدى.
قازاق حالقى سىرتقى شابۋىلداردان ابدەن شارشاعان كەزىندە رەسەيگە بودان بولدى. ءماسەلەن، قوقان حاندىعىنىڭ شەكسىز تەپكىسىن كورگەن سىر ەلى 1853 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورى، گەنەرال ۆ.ا.پەروۆسكي اسكەرىن قۋانىشپەن قارسى الدى. كەيىن كەڭەس وكىمەتى سول جۇيەنى ساقتاپ قالدى. وسىلايشا بۇرىن كوشپەلى تۇرمىس قۇرعان قازاق حالقى وتىرىقشىلىققا اينالدى.
كولحوز، سوۆحوزدار پايدا بولدى. ەلدە ءىرى وندىرىستەر سالىنىپ، قازاقستان يندۋستريالى-اگرارلى ەلگە اينالدى. حالىقتىڭ ساۋاتسىزدىعى جويىلدى. مەكتەپ، تەحنيكۋم، جوعارى وقۋ ورىندارى، مادەنيەت وشاقتارى اشىلدى. قازاقستان ءوزىنىڭ اۋماعى، كونستيتۋتسياسى، مەملەكەتتىك رامىزدەرى بار وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدى. وسىنىڭ ءبارى بۇرىنعى داعدىلى تۇرمىسپەن سالىستىرعاندا ايقىن دامۋ بولاتىن. دەگەنمەن، قازاق تاۋەلسىز مەملەكەت بولا الدى ما؟ ارينە، جوق. ايتپەسە سوزاق، اداي، قاراقۇم سياقتى كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى ازاتتىق كوتەرىلىستەر بولار ما ەدى؟
كەڭەس جىلدارىندا قازاقستان ءوز جەرىندەگى جەراستى بايلىقتارىنا، ەگىن مەن مال شارۋاشىلىعىنا ەگەمەن بولا المادى. سونداي-اق جەر، وزەن-سۋ، ورمان-توعاي، جان-جانۋارلارعا بيلىگى بولمادى. ونىڭ ءبارى مەملەكەت مەنشىگى اتالىپ، ماسكەۋ باسقارعان بولاتىن. قازاقستان ماسكەۋ كەلىسىمىنسىز ەشنارسەگە كىرىسە المايتىن. سوندىقتان دا كەڭەس جىلدارىندا كولحوز-سوۆحوزدار كوپتەگەن ازىق-تۇلىك ءوندىرگەنىمەن، سول شارۋاشىلىقتاردا ەڭبەك ەتكەن كولحوزشىلار مەن جۇمىسشىلار بۇكىل ەل سياقتى نانعا، ەتكە، مايعا كىرىپتار بولدى. ءويتكەنى، ول بايلىقتار مەملەكەت قورىنا كەتىپ جاتتى.
قازاقستانداعى ءىرى وندىرىستەر نەگىزىندە دايىن زات ەمەس، شيكىزات شىعاراتىن. ايتالىق، مۇناي، كومىر، مىس، تەمىر، حروم، گلينوزەم جانە سيرەك كەزدەسەتىن مەتالدار وندىرەتىن. ولاردى ءوندىرۋ ءۇشىن رۋدنيكتەر، شاحتالار، جەر قاباتىنان مۇناي تارتاتىن قۇبىرلار جاسالىپ، الىنعان زاتتاردى تازارتۋ، بايىتۋ قازاقستانعا تاپسىرىلىپ، ال ولاردان ءتۇرلى قۇرال-جابدىقتار جاساۋ رەسەيگە جۇكتەلەتىن نەمەسە شەت ەلدەرگە كەتىپ جاتاتىن. مىسالى، جەزقازعان مەن بالقاشتىڭ ءۇش توعىزدان تۇراتىن تازا مىسى سىرتقا كەتىپ، ولاردى ءوندىرۋ كەزىندەگى قالدىق زاتتار، ءتۇرلى قوقىستار قازاق جەرىندە قالاتىن. مۇنى سوتسياليستىك ەڭبەك ءبولىسى دەپ ءتۇسىندىرەتىن. سول ءوندىرىستەردىڭ باسشىلارىن دا قازاقستان ۇكىمەتى ەمەس، ءماسكەۋ تاعايىندايتىن. ءوز جەرىمىزدەگى بايلىققا ءوزىمىز يە بولامىز دەگەندەر قۋعىندالاتىن.
1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان ءتۇرلى بۇعاۋلاردان بوساپ، تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا مۇشە بولدى. الەمگە قازاقستان رەسپۋبليكاسى بار ەكەنىن رەسمي تۇردە كورسەتتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ۇستانعان كوپ ۆەكتورلى ساياساتى مەن ەكى جاقتى ءتيىمدى ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتۋى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا كەڭ جول اشتى، قارقىندى دامۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
تاۋەلسىز بولۋ - باقىت. بىراق ومىردە ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىك بار ما؟ ابسوليۋتتىك تاۋەلسىزدىك ءبىر اللاعا عانا ءتان دەدىك. باسقا جاراتىلعان دۇنيە ءبارى بىرىنە-ءبىرى بايلانىستى، ءتاۋەلدى. الگى ايتىلعان ديالەكتيكا تۇرعىسىنان تاۋەلسىزدىكتى سىڭارجاقتى ءتۇسىنۋ - مەنمەندىككە، تاكاپپارلىققا، ەگويزمگە، وركوكىرەكتىككە اكەلەدى. ول جەكە ادامدى دا، مەملەكەتتى دە باسقالارعا قارسى قويادى، ونىڭ سوڭى جارعا سوقتىرادى. ال ەندى ءوزىن تەك تاۋەلدى ۇستاۋ - ەردىڭ دە، ەلدىڭ دە قاناتىن قيادى، جىگەرىن جاسىتادى، باسقانىڭ شىلاۋىندا قالدىرادى، ءمۇساپىر ەتەدى. سوندىقتان ەلدى ەل ەتەمىن دەگەندەر ەكەۋىن دە اقىلمەن ۇستاي ءبىلۋى كەرەك. ەڭ الدىمەن تاۋەلدىلىك تەك ارەكەت رەتىندە قارالىپ، ول تەك تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋعا جۇمىس ىستەۋى ءتيىس. ەگەر تاۋەلسىزدىك - ستراتەگيالىق ماقسات بولسا، ءتاۋەلدىلىك سوعان جەتۋدىڭ تاكتيكاسى. ءادىس، ارەكەت وزگەرەدى، ال ستراتەگيا - نىسانا. ول باستى باعدار. ول وعان جەتكەنشە قۇبىلماۋى، وزگەرمەۋى ءتيىس.
قازاقستان جەر كولەمى جاعىنان اسا ۇلكەن ەل. ەلىمىزدىڭ اۋماعى ارقىلى وتەتىن وزەندەر، مىسالى، ىلە قىتايمەن، جايىق پەن ەسىل رەسەيمەن، سىرداريا وزبەكستانمەن، تالاس قىرعىزستانمەن بايلانىسىپ جاتىر. سونداي-اق قازاقستان جەرىن باسىپ وتەتىن تەمىر جولدار مەن اۆتوكولىك جولدارى دا جەتەرلىك. ولاردى پايدالانۋ سول مەملەكەتتەردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستا بولعاندى قاجەت ەتەدى. مۇنداي ماسەلەلەردى كەز كەلگەن ەل جەكە ءوزى شەشە المايدى. الەمدە مۇنداي ماسەلەلەر وتە كوپ. تاۋەلسىزدىك فيلوسوفياسى دەگەنىمىز، وسىنداي جاعدايدى باسقالارمەن كەلىسە وتىرىپ، ونىڭ ءتيىمدى جولىن تابۋ. بۇگىندە ەلىمىز وسى قاعيدانى بەرىك ۇستانىپ كەلەدى. بۇل - ۇلكەن دانالىقتىڭ بەلگىسى.
قازىرگى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن ايقىندايتىن مىسالدار وتە كوپ. ءبىر عانا مىسال، قازاقستاننىڭ جاڭا ورتالىعى - استانانىڭ بوي كوتەرگەنىن الايىق. ول الەمگە ايگىلى. بۇرىن ورتالىق قالا بولعان الماتى قانداي ەدى، بۇگىن قانداي؟ عاجاپ وزگەردى. اينەكتەن جاسالعان كوپ قاباتتى بيىك ۇيلەر، سالتاناتتى مەكەمەلەر، سارايلار، جولايىرىقتار قالا كوركىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى. وسىنداي قۇرىلىستار قازاقستاننىڭ باسقا قالارىندا دا بوي كوتەرەدى. كەڭەس داۋىرىندە بۇل مۇمكىن بە ەدى؟ ويعا دا كەلمەيتىن. ءتىپتى ستۋدەنتتەرگە جاتاقحانا، اسحانا سالۋ ءۇشىن رۇقساتتى ماسكەۋدەن ارەڭ دەگەندە الاتىن. ونىڭ ۇستىنە سالىنىپ جاتقان ءىرى جولداردى، تابيعاتتى قورعاپ، ايالاۋدى الىڭىز. وسىلاردىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل ەكەنىن ايتپاي اڭعارتادى.
مىنە، تاۋەلسىزدىك پەن تاۋەلدىكتىڭ كورىنىسىن وسىنداي مىسالداردان ايقىن بايقايمىز. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ قول جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىز زور بايلىق، شەكسىز باقىت. تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن ەلدەر الدىندا ودان دا بيىك ماقساتتار تۋىندايدى. ول - قول جەتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندى بولۋى. ول ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ، ەلىمىزدىڭ ەركىندىگىن ەڭبەكپەن ەسەلەۋ. ءبىز وسىنى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن دامىعان ەلدەر بۇل تەرميندى قايتالاي بەرمەيدى. ەلدى نىعايتۋدىڭ، كۇشەيتۋدىڭ جولىن ىزدەيدى. بۇل دۇرىس ۇلگى. ءبىز سونى ويعا الۋىمىز قاجەت. ايتپەسە، تاۋەلسىزدىك دەپ ايتا بەرۋ ءبىزدىڭ نازارىمىزدى الداعى ماقساتتارعا اۋدارۋدىڭ ورنىنا، بولعان ىسكە بەتىمىزدى اۋدارىپ، باستى ماسەلەنى ايتۋدان اۋلاقتاتادى. تاۋەلسىزدىكتى باعالاي دا، نىعايتا دا ءبىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز داۋرىقپا ءسوز ەمەس، تياناقتى، ءناتيجەلى اتقارىلاتىن ءىس بولۋى قاجەت. تاۋەلسىزدىك پەن تاۋەلدىلىك قاشاندا بىرگە جۇرەدى. ءبىرىنسىز ءبىرى جوق. ال اراقاتىناسى - ەسەپ. سودان جاڭىلماۋ كەرەك. ۇتاتىن جاعداي - ءتاۋەلدىلىكتىڭ تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتۋى. ونسىز ماقساتقا جەتۋ جوق. بۇل ەكەۋىن ماقساتقا جەتۋدە قاتار ۇستاي ءبىلۋ دۇنيەدەگى كۇردەلى ماسەلەلەرگە جاتادى.
دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ، اكادەميك،
تيمۋر كىشىبەكوۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
http://www.egemen.kz/310442.html
