نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وتانعا ورالعاننان كەيىن، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە تۋعان جەر تۋرالى مالىمەتتىڭ ايىرىقشا ماڭىزدى ەكەنىنە كوزىم جەتتى. بۇرىنعى كەڭەس وداعى عانا ەمەس، باتىس ەلدەرىندە دە سولاي  بولسا كەرەك. بىراق قايدا تۋعانىما جانە قازاقستانعا قاشان كەلگەنىمە قاراماستان، مەن قازاق دەگەن حالىقتىڭ پەرزەنتى بولعانىما ءارى تۇگەل تۇركىنىڭ كىندىك جۇرتى التايدا تۋعانىما ماقتانامىن. ءتىپتى، بالا كەزىمدە ماعان جەر بەتىندە تەك قازاق قانا ءومىر سۇرەتىندەي، ودان باسقا ۇلت جوقتاي سەزىلەتىن. ويتكەنى كوز اشقالى تەك قازاقتى عانا كورۋشى ەدىم. سودان بولار شەشەمنىڭ ەتەگىنە ورالىپ ءجۇرىپ، ودان: «ماو جۋشي دە قازاق پا؟»-دەپ سۇرايتىنمىن.

ءيا، مەن قازاقپىن. رۋىم نايمان، قاراكەرەي. سوناۋ جوشى حاننىڭ كەزىندە جيىرما ءۇشىنشى اتام وتۇكەننەن ارقاعا قونىس اۋدارعان.  بەرگى اتالارىم ون سەگىزىنشى عاسىردا سىر بويىندا جۇرگەن. نايمان ىشىندە كىندىگىنەن ءدورتۋىل، قاراكەرەي، سادىر، ماتاي اتالارى تارايتىن تولەگەتاي بابامنىڭ باسى سول سىر بويىندا جاتىر. كەيىن جوڭعارعا قارسى كۇرەستە قابانباي بابامىز ءبىراز ەلدى باستاپ ارقاس اسقان. ەرەنقابىرعاعا دەيىن جەتىپ، ماناس بويىنان ات سۋارعان. قازاق ەلىنىڭ قامى ءۇشىن ەل شەتىنە، جاۋ وتىنە بەت قونعان.

كەيىن قازاقتىڭ قولىنان حاندىعى كەتكەندە ەرتىس پەن ىلەنىڭ، ەمىلدىڭ جۇيىرىك باسىن مەكەندەگەن سول قازاقتار ەرىكسىز شەكارانىڭ سىرتىندا قالىپ قويدى. قالايىن دەپ قالعان جوق، ورىس پەن ءمانجۋ بىتىمگە ءبىر قازاقتى ارالاستىرماي ەل-جۇرتتى جالپاعىنان ءبولىپ الدى. كەزىندە قازاقتىڭ ەلدىگىنە، جەرىنىڭ كەڭدىگىنە قىزمەت ەتكەن قازاقتار ەندى بوتەن بولىپ قالدى. ءسويتىپ، «ورىس جەرىنىڭ قازاعى»، «قىتايدىڭ قازاعى» دەگەن قازاق پايدا بولدى. يمپەريالار قازاقتىڭ جەرىن ءبولىپ العانىمەن، ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ قانى مەن جانىن، جۇرەگىن ەكىگە بولە العان جوق. 1954 جىلى قىتايدا ۇلتتاردى انىقتاۋ جۇمىسى جۇرگەندە، سونداعى قازاقتاردى قىتاي ۇكىمەتى باسقا اتپەن اتاپ جىبەرۋدى ويلاستىرىپ، قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىنان پىكىر العاندا دا ەشكىم  ۇلتىن ساتقان جوق. ءبارىبىر «قازاق» اتىن ساقتاپ قالدى. قازاق بولىپ ءومىر ءسۇردى. ءوزىمىز دە كوز اشقالى قازاقتىڭ كوشپەندى ءومىرىن كوردىك. جاستايىمىزدان «قىز جىبەكتى»، «قالقامان-مامىردى»، «ەر تارعىندى» جاتقا ايتاتىن جىرشى-تەرمەشىلەردى تىڭداپ وستىك. وسە كەلە ءشامشىنىڭ انىمەن تەربەلدىك. ستۋدەنت كەزىمىزدە «دوس-مۇحاسانمەن» قاناتتاندىق. قازاقتىڭ قابىرعالى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن قۇمارتىپ وقىدىق. دەمەك، رۋحاني تۇرعىدان مۇنداعى ومىردەن تىم كەندە قالا قويعانىمىز جوق. جەلتوقساندى ەستىپ جىگەرلەندىك. تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭىن اسىعا كۇتتىك. اشىندىق، ابىرجىدىق، قۇدايدان تىلەدىك. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان ساتتەردە قۋانىشتان كوز جاسىمىزعا ەرىك بەردىك. قۇددى مۇقاعالي اقىننىڭ: 

جاقساتتاندى دەمەسسىڭ سۇيەم دەسەم،
تابىناتىن ءتاڭىرىم، كيەم دە سەن! - دەپ جىرلاعانىنداي، مەن بۇل ءسوزدى  جاقسىاتتانۋ ءۇشىن ايتىپ وتىرعانىم جوق. جاقسىاتتانۋ، جاعىمسۋ بىزگە قول ەمەس.

مەن بۇل ەلگە كەلگەلى وتىز جىلعا تايادى. جارتى عۇمىرىم وسىندا ءوتتى. مەن عانا ەمەس، كەزىندە تاعدىردىڭ جازۋىمەن شەكارانىڭ سىرتىندا قالىپ قويعان قازاقتار ءبىر شاڭىراق استىنا قايتادان جيىلدى. تاعدىر ءبىزدى ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكتىڭ توڭىرەگىنە توعىستىردى. قازاقتىڭ وتانىم دەپ ورالۋى بۇل عانا ەمەس ەدى. بۇل ۇدەرىس سوناۋ 1950-ءشى جىلداردان باستالعان. 1962 جىلى 200 مىڭ اعايىن ءۇش-اق كۇندە شەكارانى بۇزىپ وتكەن بولاتىن. سول كەزدە  كەلگەن اعايىن مۇنداعى ەلمەن ەل بولىپ بىلىنبەي كەتتى.

ولاي بولسا، ەندىگى اعايىندى تۇرعىلىقتى قازاق، سىرتتان كەلگەن قازاق دەپ الالاۋدىڭ قاجەتى شامالى. ءبارى ءبىر ەرتەڭ ەت پەن سۇيەكتەي ءبىتىسىپ كەتەتىن جۇرت ەمەس پە؟! مۇنى ايتپاي-اق قويايىن دەسەڭ، وسى كۇنى تولقۇجاتتاعى «قحر» (CHINA) ءسوزى سەنىڭ قايدان كەلگەنىڭدى ايعايلاپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟ ارينە، قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان بۇل ماسەلەنىڭ ءبىرشاما كۇردەلى ەكەنى دە بەلگىلى. بىراق، شەتتەن كەلگەن اعايىندار، اسىرەسە، قىتايدان كەلگەن قانداستار ءۇشىن مۇنىڭ بەتكە سالىق بولىپ كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. قىتايدا تۋعانى ءۇشىن، ولار ۇدايى كۇش قۇرىلىمدارىنىڭ كوز الدىندا جۇرەدى. اتا مەكەنگە كەلۋى كەلىپ الىپ، ارتتا قالعان تۋعان جەرىنە بايلانىستى زارداپ شەگەدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكە تارتىلمايدى. بۇل ءبىر تاراپتان ەلىم دەپ كەلگەن ازاماتتىڭ مەسەلدەسىن قايتارسا، ەكىنشىدەن ارتتاعى كەلەم دەگەن اعايىننىڭ دا كوڭىلىنە كىربەڭ ۇيالاتادى.

ەندەشە، ولاردىڭ تۋعان جەرىن تەكتەگەنشە بويىنداعى ەرىك-جىگەرى مەن الۋەتىن نەگە پايدالانباسقا؟ ونسىزدا ءبىز سىرتتان كەلگەن قانداستاردى تولىققاندى قازاقستان ازاماتى بولۋعا بەيىمدەپ جاتقان جوقپىز با. دەمەك، ماسەلەنى قايتا باستان قاراعان ءجون بە دەپ ويلايمىن. 

تۇرسىنحان زاكەن
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جازۋشى

Abai.kz