كۇنى كەشە عانا ەكس-پرەزيدەنت،  قازىرگى بيلىك پارتياسى سانالاتىن "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ "حابار" ارناسىنا سۇحبات بەرىپ، "ەل بيلىگى ەكى كىسىنىڭ قولىندا" دەگەن ەل-حالىقتىڭ سوزىنە جاۋاپ بەرىپتى.

سۇحبات ەفيردەن بۇگىن كەشكە بەرىلەدى ەكەن. ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى ايدوس ۇكىباي "تۆيتتەردە" سولاي دەپ حابارلادى.

"ەلباسى "حابار" ارناسىنا سۇحبات بەردى. اڭگىمە بارىسىندا ەلدەگى قوسارلى بيلىك پەن ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك مانداتىن تاپسىرۋىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىردى", دەپ جازدى ول.

قوسارلى بيلىك دەمەكشى، قازىر ەل ىشىندە پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ساياسي ءرولى تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمەلەر ايتىلادى. قازاقستاننىڭ ءبىر بيلىگى ەكى كىسىنىڭ قولىندا دەگەنگە ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى دە پىكىر ءبىلدىردى، كەشە. ءتىپتى، توقاەۆ ءوزىنىڭ پارتياسىن قۇرۋ كەرەك پە دەگەن ساۋالدار دا قويىلا باستادى.

ساياسي تارتىستا پارتيانىڭ ءرولى باسىم ەكەنىن ەسكەرسەك، قاسىم-جومارت توقاەۆ ءۇشىن ۇلتتىق قوعامدىق سەنىم كەڭەسى جەتكىلىكسىز بولاتىنى بەك تۇسىنىكتى. سونىمەن، پرەزيدەنت توقاەۆقا پارتيا قۇرۋ كەرەك پە؟

ءبىز وسى ساۋال توڭىرەگىندە ساراپشىلار پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

پارتيالىق الاڭعا جاڭا ءبىر كۇشتەردىڭ كەلۋى قاجەت

ەرلان سايىروۆ، ساياساتتانۋشى: 

-بىزدە بيلىك پارتياسى بار عوي. بۇل كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى بولادى. بولاشاقتاعى ساياسي مودەرنيزاتسيا قالاي جۇرەدى، قوعامدىق باعىتتار قاي جاققا جىلجيدى؟ بۇل ماسەلەنىڭ ار جاعىندا فاكتورلار كوپ. بىراق، دەگەنمەن، مەنىڭ ويىمشا، پارتيالىق الاڭعا جاڭا ءبىر كۇشتەردىڭ كەلۋى قاجەت. ول كۇشتەر ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى پروگورەسس، دەموكراتيا، ليبەراليزاتسيا ماسەلەلەرىن ۇلىقتاۋى ىقتيمال. 

ەگەر پرەزيدەنتتىڭ باعىت-باعدارى مەن ءار ءتۇرلى پارتيالاردىڭ باعىت-باعدارى بىرگە بولىپ جاتسا، وندا، ارينە بۇل بەلگىلى ءبىر وداقتاستىق، ىقپالداستىق بولۋى مۇمكىن. بىراق، دەگەنمەن، قوعامنىڭ وزگەرىپ جاتقانىنا بايلانىستى، جاڭا الەۋمەتتىك قوعامدىق ترەندتەردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى، پارتيالىق الاڭعا جاڭا ءبىر كۇشتەردىڭ كەلۋى زاڭدىلىق. 

ماسەلە، ءبىر ادامنىڭ شەشىمىندە ەمەس. قازىرگى تاڭدا پرەزيدەنت توقاەۆ ساياسي جۇيەدەن، ساياسي پروتسەستەردەن جوعارىراق تۇر. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، پرەزيدەنت ءبىر پارتيانىڭ مۇشەسى بولۋ نەمەسە ءبىر پارتياعا كۇش سالۋ بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى ەمەس. سوندىقتان، پرەزيدەنت وسىلاي ساياسي پروتسەستەردەن كىشكەنە جوعارى تۇرۋ كەرەك.

"نۇر وتاننىڭ" تارماعى بوپ كەتۋى وڭاي

دينا ەلگەزەك، تاۋەلسىز جۋرناليست: 

-جالپى، مەن پرەزيدەنت توقاەۆقا اسا سەنبەيمىن. ەگەر ءوزى قۇرىپ جاتسا، ول تاۋەلسىز بولسا قۇبا-قۇپ. بىراق، قازىرتوقاەۆتان جەكە پارتيا قۇراتىنداي جىگەر كورىپ تۇرعان جوقپىن. ەگەر ونىڭ شىنىمەن جىگەرى جەتسە، قانشاما اقشا كەتىپ جاتقان ەكس-پرەزيدەنتتىڭ كانتسەليارياسىن الىپ تاستار ەدى.

ونىڭ قىزىن سەناتتا وتىرعىزباس ەدى. سوسىن ونىڭ تۋىستارى ارالاسقان ءدىني ماسەلە ۋشىعىپ تۇر، ودان دا باسقا ماسەلەلەر بار. سولاردى رەتكە كەلتىرە الماي وتىرعاندا، جەكە پارتيا قۇرۋعا كۇش جىگەرى جەتەدى دەپ ايتا المايمىن. بىراق، جۇيەنى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، بالكىم، كوزبوياۋ قىلىپ، ءوزىنىڭ پارتياسىن اشۋى مۇمكىن. الايدا، ول دا "نۇر وتاننىڭ" تارماعى بوپ كەتۋى وڭاي.

ەگەر، ول پارتياسىن قۇرسا وعان ءوزىنىڭ شىن مانىندەگى جاقتاستارى جينالۋى دا مۇمكىن. قازىردىڭ وزىندە نازارباەۆتان ءۇمىت ءۇزىپ، توقاەۆقا سەنىم ۇيالاتىپ جاتقان اۋديتوريا جوق ەمەس قوي. ول التى ايدان استام ۋاقىت ىشىندە ءوزىنىڭ ساياسي بەدەلىن قالىپتاستىرۋعا تىرىسىپ جاتىر. سوندىقتان، توقاەۆقا حالىقتىڭ سەنىمىنەن ايىرىلعان پارتيامەن ودان ءارى جۇمىس ىستەۋ قيىن بولادى. وسى تۇرعىدان العاندا، وعان ءوزىنىڭ پارتياسىن قۇرعانى ءجون سياقتى.

ءيا، بيلىگى بىرتە-بىرتە نىعايۋى مۇمكىن دەگەن دە بولجام بار. بىراق، كەزىندە نەمتسوۆ تا پۋتين جانە مەدۆەدوۆتىڭ ىقپالىنان شىعىپ، وزىنە جاقتاس ادامداردى جينايدى. حالىق مۇلدە ەكىگە جارىلىپ كەتەدى دەگەن بولجامدار بولىپ ەدى. ونداي بولمادى عوي. ءبارى ءپۋتيننىڭ قاراماعىنان شىعا المادى...

توقاەۆ پارتيا قۇرسا، وليگارحتاردىڭ كوبىن تارتىپ الادى

ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى: 

-توقاەۆتىڭ قازىرگى جاعدايدا پارتيا قۇرۋعا مۇمكىندىگى بار. وندا ول جۇمساق قارسىلىققا تۇسەدى. كەزىندە توقاەۆ كەلگەندە "قولىنان تۇك كەلمەيدى", "تىم جۇمساق" دەدى. ال، مەن "بۇل بيلىكتى سورىپ الادى" دەپ ايتقانمىن...

ەگەر ول ءوزىنىڭ پارتياسىن قۇرسا، وليگارحتاردىڭ كوبىن تارتىپ الادى جانە پارتيا وعان ءتاپ-ءتاۋىر كومەكشى بولادى. ءسويتىپ ءوزىنىڭ ساياسي بيلىگىنىڭ الەۋمەتتىك ساياسي بازاسىن كەڭەيتەدى. ونى جاقتاۋشىلار بولادى. ويتكەنى قازاقستاندا ءبارى كەرەمەت ەمەس. نارازى توپتار دا جەتەدى. سوندىقتان، توقاەۆقا قوسىلا كەتەتىن ساياسي كۇشتەر جوق بار. ول وپپوزيتسيا ەمەس، بىراق بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى باسقا كۋرس بولادى.

وعان توقاەۆتىڭ ەرىك-جىگەرى، مىنەزى جەتەدى دەپ ويلايمىن. جالپى، بيلىككە وڭاي ادام كەلمەيدى عوي. ايتپەسە، كەز-كەلگەن ادام بارار ەدى. سوندىقتان، قازىر ونىڭ بەلگىلى ءبىر امبيتسياسى بار، جۇرەگى بار، قولداۋشىلارى بار. ساياسي فينانستىق اۆانس بەرەتىن وليگارحتار دا تابىلادى.

ەگەر توقاەۆ مۇنداي قادامعا بارا قالسا، وندا ەلىمىزدە ەكى پارتيالىق جۇيە بولادى. ءبىر جاعىندا "نۇروتان", ەكىنشى جاعىندا قاسىم-جومارتتىڭ پارتياسى. بۇل جالپى، دەموكراتيالىق قادامعا سايكەس كەلەدى.

ساياسي پارتيالار قارجىنى قايدان الادى؟

قازاق قوعامى ساياساتتاعى ەسكى ەسىمدەردەن شارشادى دەيمىز عوي. ءيا، راس، شارشادى. شارشاتتى. ساياسي قىزمەتتەگى زەينەتكەرلەر ارمياسى شارشاتتى.  وسى ايتىپ وتىرعان ەسكى ەسىمدەر كاتەگورياسىنا ساياسي تۇلعالاردى عانا ەمەس، ولاردىڭ شتابتارىن جاتقىزۋعا بولادى دەسەك، جوعارعى بيلىك، ۇكىمەت پەن پارلامەنتتەگى ساياسي شتابتاردىڭ قازىرگى احۋالى كىسى قۋانتارلىق دەي المايتىنىمىز تاعى راس.

بىزدە قولدانىستاعى زاڭ بار. ول بويىنشا مەملەكەتتى باسقارۋشى تۇلعانى تەك ساياسي پارتيالار مەن رەسپۋبليكالىق ماسششتابتاعى قوعامدىق ۇيىمدار عانا ۇسىنا الادى. ونىڭ دالەلى، ارىسىن ايتپاعاندا، بيىلعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ بولدى.

ال پارلامەنتكە سايلاۋ سايىن ءبىرلى-جارىم ساياسي پارتيالار مەن اسسامبلەيا دەيتىن ء"ولى ۇيىمنىڭ" وكىلدەرى عانا سايلانا الادى. ونى دا قازىرگى پارلامەنت قۇرامىنان انىق بايقاۋعا بولادى.

ال جاڭاعى ايتىلعان اقوردا، ۇكىمەت پەن پارلامەنتتەگى نەگىزگى فيگۋرالار - سول ساياسي پارتيالاردىڭ وكىلدەرى.

بۇگىندە الەمدە ساياسي پارتيالاردىڭ قىزمەتىن قارجىلاندىرۋ بىرنەشە جولمەن ىسكە اسىرىلادى. كەيبىر ەلدەر (قىتاي، سولتۇستىك كورەيا) كەڭەس وداعىنىڭ ءىزىن قۋىپ، ەلدە تەك ءبىر عانا پارتيانى قاناتىنىڭ استىنا العان. ونىڭ قارجىلاندىرىلۋى تولىعىمەن مەملەكەتتىڭ مويىنىندا. بۇل ەلدەگى بيلىكتى ۋىستا ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرگەنىمەن، ءبىرپارتيالى جۇيەمەن العا جىلجۋ ءتۇپتىڭ تۇبىندە وڭاي بولمايتىنىن الەم ەلدەرىنىڭ تاجىريبەسىنەن كوردىك ەمەس پە.

ساياسي پارتيالاردى قارجىلاندىرۋعا باقىلاۋ جاسامايتىن ەلدەر بار. ماسەلەن، تۋنيس ەلىندە پارتيالار قارجىلاندىرۋ كوزدەرى تۋرالى ەسەپ بەرمەيدى. سونداي-اق، سوڭعى جىلدارى اراب ەلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە پارتيالار جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ، مەملەكەت ولاردىڭ اقشانى قايدان الىپ جاتقانىن باقىلاي المايتىن دارەجەگە جەتتى. سونىڭ سالدارىنان بۇل ەلدەردە ەرىنبەگەننىڭ بارلىعى پارتيا اشىپ، سىرتتان ولارعا وڭدى-سولدى قارجى اعىلۋدا. ارينە، قاراجات تەگىن بەرىلمەيدى، سول ارقىلى سىرتقى كۇشتەر ءوز مۇددەلەرىن ىسكە اسىرىپ، كوپ ەلدىڭ ىرگەسىن بۇزىپ، شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى.

سونىمەن قاتار، ساياسي ۇيىمداردى قولداۋدىڭ الەمدە الدىڭعى قاتارلى ەلدەردە قولدانىلاتىن تاعى ءبىر ءتاسىلى بار. ول - سايلاۋشىلار سەنىمىنە يە بولعان پارتيالاردى مەملەكەتتىڭ تولىقتاي بولماسا دا، بەلگىلى ءبىر شارتتارمەن قارجىلاي قولداۋى.

پارتيالارعا مەملەكەت قورجىنىنان قارجى ءبولۋ 60-70 جىلدارى باتىستىڭ دامىعان ەلدەرىنەن باستاۋ العان. ەڭ ءبىرىنشى ونى گەرمانيا جۇزەگە اسىرىپ، ارتىنشا فرانتسيا، اۆستريا، شۆەتسيا، فينليانديا، دانيا قولعا الدى 70-ءشى جىلدارى يتاليا، نورۆەگيا، كانادا جانە اقش وسىنداي تاسىلگە كوشتى.

سول دامىعان ەلدەر قاتارىنان تابىلعىش ءبىزدىڭ ەلىمىز دە وسى ءتاسىلدى قولدانىسقا ەنگىزۋگە ۇمتىلعان.

يا، قازاقستاندا قازىر پارتيالار بيۋدجەتتەن قاراجات الىپ وتىر جانە بۇل دەموكراتيالىق ءۇردىس بولىپ سانالادى-مىس.

2009 جىلدىڭ 3 قىركۇيەگىندە قر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ «ساياسي پارتيالاردى قارجىلاندىرۋ ەرەجەسىن بەكىتۋ تۋرالى» №166/314  قاۋلىسى قابىلدانعان. سوعان ساي بولىنەتىن بيۋدجەت قارجىسى سوڭعى سايلاۋدا جەتكىلىكتى داۋىستى جيناپ، پارلامەنتكە وتكەن پارتيالارعا عانا ءتيىسىلى. ال، قارجىنىڭ كولەمى ءاربىر سايلاۋشى داۋىسى ءۇشىن ەڭ از جالاقى مولشەرىنىڭ ءۇش پايىزى ەسكەرىلە وتىرىپ ايقىندالادى. ياعني، قايسىسى داۋىستى كوپ الدى، مايلى جىلىكتىڭ باسى سول پارتياعا بۇيىرادى.

بيۋدجەت اسىرايتىن ءۇش پارتيا ءھام قالعاندارىنىڭ كۇنكورىسى

قازاقستاندا ونداي باقىتقا ءۇش پارتيا يە. ولار: «نۇر وتان»، «اق جول» جانە «قازاقستان كوممۋنيستەرى». ماجىلىستە وسى ءۇش پارتيا. سوڭعى ەكى سايلاۋدا جەڭگەندەر وسىلار.

الگى ەرەجەگە قاراساق، كۇلشەنىڭ كولەمدىگى بولىگى قاي پارتياعا بەرىلگەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.بۇلاردان بولەك ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا تىركەلگەن جانە ءبىرلى-جارىم پارتيا بار. ولار:

"بىرلىك" ساياسي پارتياسى،

"اۋىل" حدپپ،

"جسدپ".

ەندى وسى 6 ساياسي پارتيا، 6 ساياسي شتاب تۋرالى از-كەم ءسوز شىعارايىق...

"نۇر وتان" بيلىكتەگى دومينانت پارتيا. ەكى بىردەي پرەزيدەنت مۇشە پارتيا. ونىڭ توراعاسى ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى. قازاقستاننىڭ "زاپاستاعى پرەزيدەنتى" داريعا نازارباەۆا ءدال وسى پارتيانىڭ وكىلى.

"اق جول" دەموكراتيالىق پارتياسى بۇرىننان بەلسەندى پارتيا. ماجىلىسكە دەپۋتات كىرگىزگەن پارتيا. توراعاسى - ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ. سايلاۋدىڭ سانىن كورگەن. ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە ماجىلىسكە بارعان پارتيا.

"كوممۋنيستەر" پارتياسى دا ماجىلىستەن ءوز ورنىن العان پارتيا. پرەزيدەنتتىك دوداعا دا قاتىسقان. 2011-2019 جىلدارى وسى پارتيانىڭ وكىلى، قازىرگى ءماجىلىس دەپۋتاتى جامبىل احمەتبەكوۆ پرەزيدەنتتىككە تالاسقان. 2015 جىلعى سايلاۋداعى تاعى ءبىر كوممۋنيست، قازىر دەپۋتات تۇرعىن سىزدىقوۆ تاق تالاسىنا ءتۇستى.

"اۋىل" پارتياسى دە بەلسەندى پارتيالار قاتارىندا. سايلاۋلاردا باق سىناپ كوردى. پارلامەنتكە كىسى كىرگىزە الماسا دا، توراعاسى قازىر سەناتتا ءجۇر.

جسدپ قازاقستانداعى جالعىز وپپوزيتسيالىق پارتيا دەپ سانالادى. سايلاۋعا سان رەت تۇسكەن. بىردە-بىرەۋىندە جولى بولماعان. قازىر ءوز ىشىندە توراعالىق تالاسى قىزىپ تۇر.

"بىرلىك" پارتياسى دا سايلاۋ كوردى. بۇرىنعى "رۋحانيات" پارتياسى مەن "ادىلەت" پارتياسىنىڭ بىرلەسىپ قۇرعانى. 2013 جىلدىڭ ساۋىرىندە رەسمي تىركەلگەن. 2016 جىلى ءماجىلىس سايلاۋىنا تۇسكەن. ەكولوگيالىق ماسەلەلەردى كوتەرگەن. ءسويتىپ، التى پارتيانىڭ ىشىندە التىنشى ورىن العان.

ءبىز بىلەتىن پارتيالار وسىلار. باسقالارىن ەستىپ-بىلمەپتىك. بۇدان بولەك ۇلتشىل ازاماتتاردان قۇرالعان "جاڭا قازاقستان" فورۋمى بولعان. قازىر تاراپ كەتتى. بۇرىنعى "نۇر وتاندىق" سىرىم ءابدىراحمانوۆ "الاش" پارتياسىن قۇرماق بولىپ جۇرگەن. بىراق، بۇلاردىڭ قۇجاتتارى ءالى تەكسەرىلىپ، تىركەلگەن جوق. ازاماتحان ءامىرتاي باستاعان ەكولوگتار دا پارتيا قۇراتىنىن ايتقان. ولار بۇل جولى ءتىپتى سەزدەرىن وتكىزىپ ۇلگەرمەدى. ۇلگەرمەيتىندەردىڭ ىشىندە ەكولوگ مەلس ەلەۋسىزوۆتىڭ دە قۇرماقشى بوپ جۇرگەن "تابيعات" دەيتىن پارتياسى بار. وسىلاردان وزگە تاعى بىرنەشە بەلسەندىنىڭ پارتيا قۇرۋ قامىنا كىرىسكەنى اقپاراتتا جاريا بولدى. بولدى. ءبىتتى. ءبىز بىلەتىن پارتيالار وسىلار.

ءبىز جوعارىدا ءبىرلى-جارىم ساياسي پارتيالاردى تىزىمدەپ شىقتىق. بۇل پارتيالار پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆقا ساياسي شتاب بولا الا ما؟ الدە بۇل پارتيالاردىڭ ەندىگى ءرولى بيلىكتەگى كواليتسيالىق توپ ىشىندە قولداۋ كورسەتۋ عانا ما؟ سونىمەن، پرەزيدەنت توقاەۆ پارتيا قۇرا ما؟ ساراپشىلاردىڭ ازدى-كەم پىكىرىمەن تانىستىڭىز. ءسىز قالاي ويلايسىز، وقىرمان؟ ءبىزدىڭ بۇل ساۋالنامامىزعا پىكىر قوسىپ، وي ءبولىسىڭىز...

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz