«كورەسىنىڭدى كورمەي، كورگە كىرمەيسىڭ» دەگەن راس ەكەن.  «تاۋەلسىز ەل بولدىق، ۇلت رەتىندە جەكە مەملەكەتپىز» دەپ قالپاعىمىزدى اسپانعا اتىپ، وتىرىك كوپىرىپ ءجۇرىپ زومبي قازاققا اينالدىق. شىن قۋانىپ، شىن قايعىرۋدى جوعالتىپ العاندار وزگەنىڭ دە قۋانىشى مەن قايعىسىن بولىسە المايدى.  

كۇندە توي، كۇندە جيىن جاساپ،  توبىرلىق، داراقى ماقتانشاقتىقپەن جەتكەن جەرىمىز وسى بولىپتى. قازاق «قۋانىشتى بولىسپەسەڭ دە، قايعىنى ءبولىس» دەگەن قاعيدانى بەرىك ۇستاعان. 

دۇنيەدەگى ءۇش عايىپتىڭ ءبىرى – اجال.  اجال ايتىپ كەلمەيدى. دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن پەندەنىڭ باسىندا بار تابيعاتتىڭ زاڭى.  ءار ادامنىڭ ءدام-تۇزىنىڭ تاۋسىلۋى سول ادامنىڭ اقىرزامانى، ءومىرىنىڭ اياقتالۋى ەكەنىن تەرەڭ تۇسىنگەن بابالارىمىز قازاعا قاتتى ءمان بەرگەن.   جاقىن ادامدارىنا اۋىر قازانى ەستىرتۋدىڭ ءوزى كوڭىلگە اۋىر تيمەس ءۇشىن استارلاپ جەتكىزۋ ۇلكەن سىن بولعان. ەل بولىپ، بەسىگىمىزدى تۇزەيمىز دەپ وتىرىك ماقتانعا بوي ۇرىپ جۇرگەندە قازاقتىڭ رۋحى ءولىپتى!  جاقىنىمىزدى شىن جوقتاي الماي، شىنايى قۋانىشتىڭ قادىرىن جوعالتىپ جاتقانىمىزدى كۇندە جيىن كۇندە توي وتكىزىپ جۇرگەن زيالىلار مەن رۋحاني جاڭعىرۋشىلار بىلە مە ەكەن؟! 

جاحاندانۋ داۋىرىندە الەمنىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن مەڭگەرىپ،  تەحنيكا دامىعان زاماندا ادامدىقتىڭ كەرىسىنشە اقىلى كەمىپ، رۋحاني قاتىگەزدەنىپ  بارا جاتقان جەتىم ۋاقىت بولدى. قازانى تەلەفونمەن ەستىرتىپ، جاقىنىن جوعالتقان ادامعا كوڭىل ءسوزىن تەلەفونمەن ايتىپ، «ۆاتساپقا» جازا سالاتىن دەڭگەيگە جەتتىك. ءدال وسىلاي كەتە بەرسەك، ەندى از ۋاقىتتا جانازاعا دا بارماي-اق ينتەرنەت ارقىلى «ونلاين» قوسىلا سالاتىن بولامىز.  قورقىنىشتى! بۇل ادامدىق مەيىرىم مەن نامىستىڭ ءولۋى. جانى بار جاراتىلۋشىنىڭ ىشىندە ادامدىقتىڭ وزگەلەردەن ايىرماشىلىعى قۋانىپ، قايعىرا ءبىلۋ، شىنايى جوقتاۋ، شىنايى شاتتانۋ ەمەس پە؟! ساي –سۇيەگىڭدى سىرقىراتار ەلەگيا ولەڭدىك ۇيقاسپەن ايتىلاتىن، ولىمگە تەرەڭ سەزىممەن ەسكە الۋىن بىلدىرەتىن ليريكالىق ولەڭ-جىرلاردا  قانشا ءمان جاتىر؟!  ۇلى اباي ءوزىنىڭ بالالارىن جوعالتقاندا ايەلدەرگە ءوزى جوقتاۋ جازىپ بەرگەنى ءجاي ەمەس.  بۇرىنعى ۇلكەندەر ءولىم دەگەن ۇلكەن سىن دەپ قاراپ، ولىمگە بارعاندا جوقتاۋ ايتىپ جىلاماعانداردى قاتتى سىنعا العان. جوعالتقان جاقىنىنا دەگەن قيماستىعىن،  و دۇنيەدەن ەندى قايتىپ كەلمەيتىنىن، جوقتاۋ ارقىلى جەتكىزىپ، قازاق مادەنيەتىنىڭ اسا زور ۇلگىسىن كورسەتكەن.  

كازىر جاقىنىن جوعالتقاندار كۇيەۋىنەن تاياق جەگەن ايەلدەر سياقتى بەتىن باسىپ قىستىعىپ، قىڭسىلاپ وتىرادى.  ءسوز جوق، ءتىل جوق. ەلگە تانىمال تۇلعالار دۇنيەدەن وزىپ جاتقاندا ارتىندا قالعان ۇرپاعى، جارى ىشتەگى شەرىن شىعارا الماي،  جوقتاۋ ايتا الماي قايعىسىن ىشىنە جۇتىپ وتىرعاندارى قانداي وكىنىشتى؟! ءتىپتى كەيبىر جەرلەردە «قازا قۇدايدىڭ ءىسى، قۇداي ىسىنە قارسى كەلىپ جىلاۋعا بولمايدى» دەگەن «زاڭ» شىعارىپ كوزدەرىنە جاس الىپ جىلامايتىن ادەت شىعىرىپتى.  جوشى حاننىڭ بالاسىنىڭ قازاسىن دومبىراعا ايتقىزعان قازاقتىڭ پاتشا كوڭىلىن بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاق نەگە سونشا الاسارتتى؟! ەلدىڭ سۇيىكتى كوسەمى، باتىر  ەر تۇڭعا قايتىس بولعاننان كەيىن بۇكىل حالىق قايىسىپ جوقتاۋ ايتقان، سول جوقتاۋ اتادان بالاعا جەتىپ، ءحى عاسىردا ماحمۇت قاشقاري جازعان «تۇركى سوزدەرىنىڭ جيناعى» دەپ اتالاتىن كىتاپقا ەنگەن. جامبىلدىڭ  «العادايى»،  كەنەن ازىرباەۆتىڭ  «بازار–نازارى» وزىنەن اسىپ، حالىققا جەتىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ ۇلگىسىنە اينالدى ەمەس پە؟!  رۋحاني جاڭعىرىپ جاتقانىمىزدىڭ ءبىر جاعا ۇستاتار قورقىنىشتى كورىنىسى  جوقتاۋ جىر بىلەتىندەردى ارنايى اقشا بەرىپ تۋىستارىنىڭ ورتاسىنا وتىرعىزىپ جوقتاۋ ايتقىزاتىندار بار ەكەن.  سۇمدىق! اقشانىڭ جۇرمەيتىن جەرى جوق بولدى. 

ادام كەز كەلگەن جاعدايدى باسىنان وتكەن سوڭ عانا ءمان بەرىپ، باعا بەرە الادى ەكەن.  قۇدايعا ءتاۋبا، انام و دۇنيەلىك بولعانىن ەستىپ ءبىلىپ جاتقاندار ۇيگە كەلىپ، قىزىمەت اتقارىپ وتىرعان جەرىمە بارىپ، كوڭىلدەرىن ءبىلدىرىپ جاتقانى كوڭىلگە دەمەۋ.  كەز كەلگەن قۋانىشتى جاعداي مەن قايعىنى اركىم ءوزىنىڭ دەڭگەيىندە ءبىلدىرىپ جاتانىمەن اجەپتاۋىر كەيبىر ەلگە ۇلگى بولار لاۋازىمدى باسشىلاردىڭ تەلەفون ارقىلى «ۆاتساپقا» جازا سالىپ جاتقاندارىن كورىپ، ادامدىقتىڭ سونشالىقتىڭ ازىپ كەتكەنىنە كوڭىلىڭ قۇلازىپ قالادى ەكەن.  

ەرىكسىز كەڭەس داۋىرىندەگى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇستى. ول زاماندا ادامدىقتىڭ باعاسى بار، قۇرمەتى قۇندى ەدى.  العاش اۋىلدان قالاعا كەلگەن جاس كەزىمىز عوي، ەلدى ساعىنىپ، قالاي بارىپ قايتۋدىڭ امالىن ويلادىق. اۋىلدا جاسىنان ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ  ءبىر مۇشەسىنە اينالىپ كەتكەن جالعىز قاريا بار ەدى. مەرگەن اتا دەيتىنبىز. ەشكىمگە پايداسى دا جوق، زيانى دا جوق، قولىنا كەمباعالدىققا (ول كەزدە اسىراۋشىسى جوق، كەمباعالدارعا ۇكىمەت ارنايى تولەماقى  تاعايىندايتىن) بەرىلەتىن ازىن-اۋلاق اقشا تۇسسە، باسى اۋعان جاققا كەتىپ قالىپ، اقشاسىن قۇرتىپ بىراق كەلەتىن. ۇيدەگىلەر سول كىسى «قايتىس بولدى» دەپ تەلەگرامما سالاتىن بولىپ كەلىستىك. 

ءبىر كۇنى ساباققا كەلسەم، دەكاننان باستاپ، كۋراتور، ستۋدەنتتەر،  جاتاقحانا كومەندانتى، كاسىپوداق، كومسومول كوميتەتى ،ءبارى جينالىپ العان. مەنى كۇتىپ تۇر.  الدىمەن دەكاناتقا كىرگىزدى. ستاقانمەن سۋ بەردى. كادىمگىدەي شوشىپ كەتتىم. الگى كەلىسىلگەن شارۋا ويدان شىعىپ كەتكەن.  اجەپتاۋىر ابىرجىپ وتىرمىن. ستاقانمەن سۋ بەرىپ، جاي-كۇيىمدى باقىلاپ وتىرعان دەكان الىستان اينالىپ ءبىر اڭگىمەنى باستادى دا:

-اۋىلدا اتاڭ بار ما ەدى؟ – دەدى.

-جوق،  - دەپپىن. 

-مەرەن دەگەن اتاڭ بار عوي، - دەيدى.

-ءيا، - دەپ بىردەن ءتۇسىندىم. 

-سول اتاڭ دۇنيەدەن وتكەن ەكەن، وزىڭە بەرىك بول، سەن اقىلدىسىڭ عوي، سابىر ساقتا، - دەپ نەبىر سوزدەردى جابىلىپ بارلىعى ايتىپ جاتقاندا مەرگەن اتانىڭ «قازاسىنا»  ەمەس، جۇباتۋشىلاردىڭ سوزدەرىنە، ماعان كورسەتىپ جاتقان جاپا-تارماعاي قۇرمەتىنە اعىل-تەگىل جىلادىم. 

الداعى كەلىسكەندەي تەلەگرامما جاتاقحاناعا كەلگەن. ول قاعازدى بىردەن ماعان كورسەتپەي كومەندانت الىپ، مەن وقىعان فاكۋلتەتكە اپارعان. شۇعىل ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. كاسىپوداق كوميتەتىنەن بىرەۋى ارنايى بارىپ سول كۇنگى اۆتوبۋسقا «بروندالعان» ءبىر بيلەت العان.  كاسىپوداقتان ارنايى قاراجات بولگەن.  

جانىما ەكى قىزدى قوسىپ بەرىپ امان-ەسەن بارار جەرىمە شىعارىپ سالىپ ەدى.  قانداي جاۋاپتىلىق، ەرىكسىز مەيىرىڭ وياناتىن ادامدىق قۇرمەت؟!  

ول كەزدە كەز  كەلگەن قوعامدىق جولاۋشىلار كولىگىندە شۇعىل جاعدايعا  (برون) ارنالعان كەزەكسىز بوس ورىندار ساقتالاتىن. جەدەل تەلەگرامما بويىنشا قالاعان كولىگىڭىزگە بيلەت الىپ قالاعان باعىتىڭىزعا كەتە بەرۋگە مۇمكىندىك بار بولاتىن. كازىر ونداي قايدا؟!  الىستاعىلاردىڭ شۇعىل جاعدايدا جەدەل جەتۋى مۇلدە ويلاستىرىلماعان. 

2004 جىلى اكەم دۇنيەدەن وتكەندە مەن سەمەيدە ەدىم. كۇن جەكسەنبى بولاتىن.   ساسكە ۋاقىتىندا ساعات 11- لەر شاماسىندا حابار كەلدى. كەشكە جولعا شىعىپ كەتۋىمىز كەرەك، جۇمىس ورنىندا الاتىن زاتتار بار بولعاسىن اعايىنداردىڭ ۇيدە بول دەگەنىنە قاراماي تۇستەن كەيىن ساعات 14-لەردە ماشينامەن مۇراجايعا كەلدىك. جەكسەنبى بولسا دا مۇراجاي ماڭى ابىر-سابىر، ءبارى جينالىپ جاتىر.    مەنىڭ جاعدايىمدى ەستي سالىپ، قالادان تىس ساياجايدا جاتقان مۇراجاي باسشىسى توكەن اعام جۇمىسقا كەلىپ، قىزىمەتكەرلەردى جيناپ كەلمەكشى بولىپ جاتىر ەكەن. كاسىپوداق، قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى دا سوندا ءجۇر. شىركىن، بىلەرلىك دەگەن وسى عوي. كازىر سونداي ادامدار قالماپتى... ادامدىقتان الشاق، قۇر قۋىس كەۋدەلەرى داقپىرتتىق مەدالدار مەن اتاققا عانا ارنالعاندار وزگەنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قايتسىن؟!

دالانىڭ دانىشپاندارى، قازىنالى قارتتارى بار باعزى زاماندا اۋىر قازانى ەستىرتۋدىڭ  دە ءجونى بولەك ەدى. الدىمەن اۋىل اقساقالدارى جينالىپ، ارنايى ۇيگە كەلىپ، سول اۋلەتتىڭ ۇلكەنىن ورتاعا الىپ، استارلاپ وتىرىپ الىستان وراعىتىپ جەتكىزەر ەدى. حالىقتىڭ ادەت-عۇرپىندا ادام قايتىس بولعان كۇننەن باستاپ ونىڭ جىلى ءوتىپ، اسى بەرىلگەنشە جوقتاۋ ايتىلادى. قازانى ەستىگەن جاناشىر تۋىستار اۋىلعا “وي،باۋىرىم" دەپ ات قويىپ، اتىنان جىعىلا ءتۇسىپ، جاقىندارى جوقتاۋ ايتىپ، قايعىلى سارىنمەن كورىسەدى.

جاقىنىن جوعالتقاندار داۋىس سالىپ جىلاپ، ساي-سۇيەگىڭدى سىرقىراتىپ جوقتاۋ ايتادى. ەر ازاماتتاردىڭ ءوزى قازاعا قايعىرىپ تاياققا سۇيەنىپ جەتىسى وتكەنشە قايعىعا سالىنادى. 

بۇگىنگى تاۋەلسىزبىز دەپ جۇرگەن قازاق شە؟! 

قازانى دا باسقانى دا تىكەلەي بەتىڭە بىلىش ەتكىزىپ ايتا سالاتىن باتىستىڭ مادەنيەتى باتپانداپ كىرىپ جاتقاندا بەيمەزگىل ۋاقىتتا تەلەفون شىرىلداسا قورقاتىن دەڭگەيگە جەتتىك...

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz