نەگىزىنەن العاندا، وتكەن عاسىردا ەكونوميكانىڭ– ەۆوليۋتسيالىق، مىنەز-قۇلىقتىق جانە جاڭا ينستيتۋتسيونالدى ەكونوميكا سەكىلدى باعىتتارىمەن بىرگە، ءدىننىڭ ەكونوميكالىق تەورياسى دامۋعا جەدەل بەت بۇردى.

دۇنيەجۇزىلىك بانك جانە ونىڭ تىكەلەي پاتروناجدىعىمەن قۇرىلعان بۇكىلالەمدىك ديالوگ مادەنيەت پەن ءدىننىڭ (سوڭعىسىن مادەنيەتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراستىرادى) ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنىن ارتتىرۋداعى ءرولىن زەرتتەۋگە باسا كوڭىل ءبولىپ كەلەدى.

ءدىن ماسەلەسى– سالت-جورالار دەڭگەيىندە ەمەس– اسىرەسە، الەم ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ىقپال ەتۋشى نەگىزگى فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە مۇقيات قاراۋدى قاجەت ەتەدى.

اقىل كەنىشى – اتا-باباڭنىڭ كونە زامانداردان بەرگى ومىرلىك تاجىريبەسى، دانالىق مۇحيتى.

جىگەرسىزدىك – حالىقتىڭ ەرتەڭىنە دەگەن سەنىم جوعالعان ساتتەن باستالادى.

ادامزاتتىڭ تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، اتا ءداستۇرىن ساقتاعان حالىقتىڭ رۋحاني تۇتاستىعى بەرىك.

قاي كەزدە دە ۇلتتىق ەرەكشەلىگى جوعارى.

مۇنداي تۇجىرىم قازاق ساحاراسىندا ەجەلدەن كورىنىس تاپتى.

ءسال تاريحقا شەگىنىس جاساساق، ۇلى دالا ءوزىنىڭ ۇشان-تەڭىز مۇمكىندىكتەرىن جارقىراتىپ كورسەتە الدى.

تۇرىك قاعاناتى جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى تونىكوك: «ولىمنەن ۇيات كۇشتى»، – دەپ تاسقا قاشاپ جازدى.

اريستوتەل نەگىزىن سالعان تەوريانىڭ انىقتاماسىنا سۇيەنە وتىرىپ، ءال-فارابي ەڭبەك تاربيەسى ءىلىمىن جاساپ شىعاردى.

عۇلاما بابامىز ارتىنا: «ەڭبەكتىڭ ءوزى ونەر – ەڭبەك تاربيەسى سول ونەردەن تۋىندايدى، ءاربىر ادامدى ەڭبەككە باۋليدى، ەڭبەك شەبەرلىگىنە ۇيرەتەدى»، – دەپ وسيەت قالدىردى.

شاكارىمگە كوڭىل اۋدارساق:

«تازا ەڭبەكپەن تاعدىردان پايدالانسا،

ادامدى سوندا ادام دەگەن ماقۇل».

ايتسە دە، ءدىن تۋرالى ۇعىم، وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ قوعامدا تار شەڭبەردە، سالت-عۇرىپتىق ماعىنادا قاراستىرىلادى.

ال، دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانىنداي، ءدىننىڭ ەل ەكونوميكاسىنا اسەرى وراسان.

ەۋروپادا بۇل ماسەلەگە العاش عىلىمي تۇسىنىك بەرگەن – ادام سميت.

بۇدان كەيىن تاريح تەرەڭىنەن باستالعان تاقىرىپتى عىلىمي تالداۋ، تياناقتى پىكىرمەن جالعاستىرۋشى رەتىندە نەمىستىڭ ايگىلى الەۋمەتتانۋشى عالىمى، ەكونوميست ماكس ۆەبەردى ايتىپ وتكەن ورىندى.

م.ۆەبەر ءوز ەڭبەكتەرىندە زايىرلى جانە رۋحاني بيلىكتى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تۇرعىسىنان قاراستىرادى.

كارل ماركس ەكەۋى ءدىن مەن ەكونوميكانىڭ بايلانىسى تۋرالى زەرتتەدى. م.ۆەبەر «پروتەستانتتىق ەتيكا جانە كاپيتاليزم رۋحى» دەگەن اتاقتى ەڭبەگىندە گەرمانيا ەكونوميكاسىندا نەعۇرىم جوعارى تابىسقا قول جەتكىزگەندەردىڭ كوش باسىندا پروتەستانتتار تۇرعانىن اتاپ وتەدى.

ونىڭ جازۋىنشا، پروتەستانتتار كيەلى كىتاپ – ءىنجىلدىڭ وزىنەن ەڭبەك كودەكسىنىڭ نەگىزدەرىن تاۋىپ وتىرادى:

«جاقىن ادامىڭدى وكپەلەتپە جانە قاناۋمەن اينالىسپا».

«جالدانعان ادامنىڭ جالاقىسىن جانىڭدا اتار تاڭعا دەيىن ۇستاما»،– دەگەن جولداردى جۇمىس بەرۋشى مەن قىزمەتكەردىڭ اراسىنداعى كەلىسىم شارتتىڭ، اق قاعازعا قارا سيامەن جازعانداي، نۇسقاۋلىعى دەپ قابىلدايدى.

ماسەلە ءمانىسى: پروتەستانتيزمنىڭ وزىنە دەيىنگى اعىمداردان ايىرماسى – اسىرە دىنشىلدىكتەن ارىلىپ، ادامنىڭ دامۋىنا ەركىندىك اپەردى.

بۇل اعىمنىڭ نەگىزگى باعىتى: جەكە ادامدى – تۇلعا دەپ قاراستىرىپ، ءار ادامنىڭ ىشكى مۇمكىندىكتەرىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتۋگە جاعداي تۋدىرۋ.

كەشەگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىس تاپقان گەرمانيا، جاپونيا سەكىلدى مەملەكەتتەر تاريح ءۇشىن قىسقا مەرزىم – قىرىق جىلعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتىڭ ىشىندە ىرگەسى بەرىك ۇلت رەتىندە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ كوشىن باستاۋعا قول جەتكىزۋىنىڭ سىرى نەدە؟

مۇنداي فەنومەننىڭ قۇپياسى قانداي؟

جالپى نەمىس حالقى ىجداھاتتىلىعىمەن، ۇقىپتىلىعىمەن جانە تەمىردەي تارتىپكە باعىنۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

نەمىستىڭ ۇلى ويشىلى فريدريح نيتسشەنىڭ: «مەنى قۇرتا الماعان نارسەنىڭ ءبارى – مەنى ودان ءارى مىقتى ەتەدى»، – دەگەن ايگىلى ءسوزى نەمىس حالقىنىڭ جانكەشتى توزىمدىلىگىنە انىقتاۋىش بولا الاتىن سەكىلدى.

ي.ۆ.گەتە، ف.شيللەر، گ.گەينە سىقىلدى ۇلى عۇلامالار نەمىس ۇلتىنىڭ رۋحاني دامۋىنىڭ جانە جاس ۇرپاقتىڭ سانا سەزىمىن قالىپتاستىرۋدىڭ نەگىزىنە اينالدى. كومپوزيتورلار ي.س.باح، ر.ۆاگنەر، ل.ۆ.بەتحوۆەن ۇلتتىق سيمۆولعا اينالدى.

نەمىس پەن جاپون حالىقتارىنىڭ رۋحاني ۇستانىمىندا قايىر سۇراۋ، قارىز الۋ – ەڭ ۇلكەن كۇنا.

حالىقتىق داستۇرىنەن تامىر ۇزبەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا نەمىس حالقى «بەرلين قابىرعاسىن» قۇلاتىپ، بىرلىگى مىقتى قۋاتتى مەملەكەتكە اينالدى.

جىگەرى مىقتى جاپوندىقتاردىڭ تەگەۋرىندى تەكەتىرەسىن ەكى بىردەي اتوم بومباسىن جارۋ ارقىلى ارەڭ توقتاتقانى تاريحتان بەلگىلى. اششى تاجىريبەنىڭ كەرمەك ءدامىن تاتقان قايسار حالىق «فۋكۋسيما» اتوم ستانساسىنداعى جارىلىس كەزىندە جاسىمادى. ءتىپتى اپاتقا بايلانىستى ۇسىنعان الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ كومەگىنەن باس تارتتى.

الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تۇرىپ جاتقان جاپوندىقتاردىڭ تۋعان وتانىنا كەلىپ، باۋىرلارىن مورالدىق تۇرعىدان قولداۋ جونىندە قىزۋ باستاما كوتەرگەنىن – بيىك رۋحىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.

بۇل جەردە ويعا بىردەن سامۋراي كودەكسى ورالارى حاق.

وعان كوز جۇگىرتىپ كورەلىك:

«سامۋراي «تامىرلى دىڭگەك»، «جاپىراقتى بۇتاق» دەگەن ۇعىمداردى ەستە ۇستاۋى قاجەت.

ولاي بولاتىن سەبەبى، وعان ءومىر سىيلاۋشى – اتا-اناسى، تۋعان جەر مەن وتانى. بۇل سولاردىڭ قانىنان جارالعان، ءنار العان.

ەندەشە، ولارعا لايىقتى قۇرمەت كورسەتە الماسا، قاندايما اقىلدى، تىلگە شەشەن جانە كورىكتى بولسا دا، مۇنىڭ ءبارى ەشنارسەگە تاتىمايدى.

«وزىڭە ادال قۇرمەت كورسەتە الاتىن ناعىز دوس ىزدەسەڭ، تۋىسقاندىق، سىيلاستىق سەزىمى بار جانداردىڭ اراسىنان تاباسىڭ».

ويتكەنى، اتا-انا، تۋعان جەر، وتان الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىن وتەي الماعان ادام ەشقانداي بورىش-مىندەت ارقالاي المايدى».

ەكونوميست يوسيحارا كۋنيو بىلاي تۇسىندىرەدى: «جاپون ەلىنىڭ جوعارى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋ سىرى: وسى مۇمكىندىككە جول اشىپ بەرگەن مادەنيەتىنە قاتىستى. جاپوندىقتار جاس ۇرپاقتىڭ نازارىن ەڭبەكسۇيگىشتىك ماسەلەسىنە كوبىرەك اۋدارىپ، ەرىنبەي ەڭبەك ەتۋگە، بولاشاعىن قامتاماسىز جاساۋعا جانە ۇجىمدىق بىرلەستىككە تاربيەلەيدى».

ەندى پروتەستانتيزمدى  ۇستانعان ەلدەردىڭ الەمدىك ارەنادا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىنە قىسقاشا كوز جۇگىرتىپ وتەلىك.

گەرمانيا ەكونوميكاسى – بۇگىندە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا (ساتىپ الۋ قابىلەتىنىڭ تەپە-تەڭدىك ەسەبىن قوسا العاندا) بەسىنشى ورىندا جانە ەۋروپا ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ الىبى بولىپ سانالادى.

پروتەستانتيزم كەڭىنەن تارالعان وڭتۇستىك كورەيانىڭ ءىجو 1980 جىلدان بەرى قاراي 2013 جىلعا دەيىن 18,8 ەسەگە دەيىن ءوسىپ، 1,7 تريلليون دوللارعا جەتتى.

پروتەستانت ءدىنىن الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ليفت رەتىندە پايدالانۋ تاجىريبەسى سينگاپۋر، ۆەتنام، تايلاند جانە گونكونگ ەلدەرىنىڭ مىسالىندا انىق بايقالادى.

ەگەر ءدىن باسىمدىققا يە ەلدەردىڭ دامۋ جاعدايىن ءىجو جان باسىنا شاققانداعى كورسەتكىشىنە نازار اۋدارساق، مىنا تابليتسا كوپتەگەن ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ بەرە الادى (دەرەككوز: «ءدىن مەن اتەيزمنىڭ جاھاندىق يندەكسى»، WIN-Gallup International بويىنشا):

اقش پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءدىني قۇرامىنا نازار اۋدارايىق:

(دەرەككوز: ە.ا.يۆانيان، «اقش تاريحى: جوو ارنالعان وقۋلىق»، ماسكەۋ قالاسى، 2006 جىل، 2-ءشى باسىلىمى.)

دۇنيە ءجۇزى بويىنشا نوبەل سىيلىعىنا يە بولعانداردىڭ 40% اقش ازاماتتارى. ءدىني سەنىمى جاعىنان كەلسەك، 64%-ى تازا پروتەستانتتاردان تۇرادى، يۋدەيلەر – 20%، كاتوليكتەر – 11%،  مۇسىلماندار – 1%.

مۇنىڭ سىرتىندا اگنوستيكتەر مەن اتەيستەر، ءۇندى، بۋددا ءدىن وكىلدەرى مەن تاعى دا باسقالارى بار.

جەر شارى حالىقتارىنىڭ 0,2% قۇرايتىن (14 ملن.) ەۆرەيلەردىڭ ءوزىن بولەك قاراستىراتىن بولساق، ءاربىر بەسىنشى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى (20%) – وسى ۇلتتىڭ وكىلى.

الەم بويىنشا، ورتاشا ەسەپپەن العاندا، بۇل 100 ەسەگە كوپ.

قىتاي – ءداستۇرلى ءدىني ىلىمدەردى جاڭعىرتىلعان جاڭا يدەولوگيالىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە ءتيىمدى پايدالانىپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ ءبىرى.

مۇندا نەگىزگى ءدىن بۋدديزم بولىپ سانالعانىمەن، داوسيزم مەن كونفۋتسي ىلىمدەرىنىڭ ورنى ەرەكشە.

اسىرەسە، كونفۋتسي ءىلىمى قىتايلىقتاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا ايرىقشا ءرول اتقارادى. ويتكەنى، مۇنداعىفيلوسوفيالىق تۇجىرىمدارادامداردىڭ ءوز مىندەتتەرى مەن قۇقىقتارىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋگە جول اشادى.

كونفۋتسي مەن ونىڭ شاكىرتتەرى تۋرالى مىناداي ءاپسانا بار.

ءبىر كۇنى دانا ۇستازدان اينالاسىنا تاڭىرقاي قاراپ جۇرەتىن شاكىرتى سۇراپتى: «اينالا قورشاعان ورتامەن كەرەعار قايشىلىقتا بولماي، بارشاسىمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋدىڭ جولى بار ما؟» – دەپ.

ويشىل عۇلاما مۇدىرمەستەن جاۋاپ بەرەدى: «ارينە، مۇنداي ۇعىم بار. بۇل – جۇمساقتىق، مەيىرىمدىلىك.

قانشا بيىككە كوتەرىلسەڭ دە، تومەندە قالعاندارعا قۇرمەتىڭنەن جاڭىلما. ەگەر الدا-جالدا تومەن قۇلدىراپ كەتسەڭ، توبەڭنەن ءتونىپ، مازاقتاپ جاتقاندارعا كەشىرىم تانىت.

ەسىڭدە تۇت، اركىم دە ىزگىلىك پەن جەكسۇرىندىقتى بىردەي ارقالاپ جۇرەدى. سوندىقتان، اينالاڭداعى ادامداردان كوڭىلىڭ قالماس ءۇشىن، ولاردىڭ پەندەلىك السىزدىكتەرىنە كەڭدىك كورسەتە ءبىل».

بۇل ىزگىلىككە تولى ءىلىمدى قىتاي حالقى بويتۇمارداي قاستەرلەيدى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، الەمدەگى ءداستۇرلى دىندەردى ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعىنان عانا قاراستىردىق.

ءار ۇلت پەن مەملەكەتتىڭ ءوز تاريحي تامىرى، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ جانە مادەني ءداستۇرى بار.

الاش قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ: «ۇلتقا قىزمەت جاساۋ – بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن»، –دەپ اتاپ كورسەتتى.

كەشەگى ستاليندىك زۇلمات كەزىنىڭ وزىندە ۇلت زيالىلارى الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىمەن تەرەزەسى تەڭ تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا بولارىنا كامىل سەندى.

سونىڭ ىشىندە ازيا مەملەكەتتەرى ىشىندە جاپونياعا كوپ قىزىقتى.

حالەل دوسمۇقامەدوۆتىڭ مىناداي ءسوزى بار: «سەنەن باسقا ونداعان، ءتىپتى جۇزدەگەن قازاقتىڭ بالاسى جوعارى ءبىلىم الىپ جاتقانىن ويلاساڭ، بۇل حالىق تا ەڭبەككە، دامۋعا قابىلەتتى ەكەنىن، بالكىم، بولاشاقتا الەمدەگى ءوزىنىڭ ورنىن ويىپ تۇرىپ الاتىن ەكىنشى جاپونيا بولا الادى دەگەنگە كوز جەتكىزەسىڭ».

ءبىرازىنىڭ «جاپون تىڭشىسى» دەپ ايىپتالۋىنىڭ نەگىزى وسى.

كونە داۋىرلەردەن بەرگى ءداستۇر ساباقتاستىعى ۇزىلگەن جوق.

ءدىلىمىز بەن دىنىمىزدەن الاستاتۋعا جاسالعان، ەكى عاسىرعا ۇلاسقان ساياساتتىڭ قاندى شەڭگەلىنەن حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى، اۋىز ادەبيەتى، ءتول ونەرى امان الىپ شىقتى.

وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە بەلەڭ العان تۇتىنۋشىلىق يدەولوگياسى الەمدى ءبۇلدىرۋشى فاكتور بولعانى بۇگىندە بۇكىل ادامزات الەمىنە ايان.

جاپپاي الەۋمەتتىك ماسىلدىق  تۋدىرعان، قازاقستان تۇرعاي، دامىعان ەلدەردىڭ وزىندە جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس جالعان يدەيانى – جاھاندىق داعدارىستىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ بىرى رەتىندە قاراستىرۋ قاجەت.

قوعامدا مۇنداي پىكىر بار.

ۇلى اباي ايگىلى «وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە»: «اۋەلى ادامنىڭ ادامدىعى – اقىل، عىلىم دەگەن نارسەلەرمەن»، – دەپ جول كورسەتەدى.

سان عاسىرلار بويى حالقىمىزدىڭ العا ۇمتىلۋىنا قىزمەت جاساعان ۇلى تۇلعالاردان ميراس بولىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز، تاريح تاعىلىمى جەتەرلىك.

حالقىمىزدىڭ مادەني مۇراسىن شاشاۋ شىعارماي جادىمىزدا ۇستاپ، ساق، كوك تۇرىكتەر داۋىرىنەن كەلە جاتقان ومىرلىك قاعيداتتاردى، ۇلى ويشىلدار ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، اتاقتى بيلەرىمىزتولە، قازىبەك، ايتەكە بابالارىمىزدان ميراس بولعان دانالىقتى بەرىك ساقتاۋ، سايىپ كەلگەندە، كەمەڭگەر ابايدىڭ تولىق ادام ىلىمىمەن جالعاسىپ جاتىر.

وسىنىڭ ءبارى ۇرپاق تاربيەسىندە –بەرىك ۇستانىم بولۋى كەرەك.

ادامزاتتىڭ ىزدەنىسى مەن وركەندەۋى جولىندا ابايدان ارتىق ايتقان كىم بار:

«وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،

اقىلىڭ مەن قايراتىڭ ەكى جاقتاپ».

ارىستانبەك مۇحامەديۇلى

Abai.kz