قازاق تاريحىنا قاتىستى «كوركەمدىك جانە عىلىمي تانىم» Abai.kz قاشاندا ەل ساناسى مەن ۇلتتىق جادىعا قاتىستى سونى كونتسەپتسيالار مەن اۆتورلىق كوزقاراستاردى باسقا باق قاراعاندا زەردەلى وقىرمان نازارىنا ۇسىنۋدى باستى ورىنعا قويادى. وسى جولى قازاقتىڭ قاتپارلى دا، بار سىرى بۇگۋلى تاريحىنىڭ ىشىندەگى ءالى كۇنگە دەيىن جابۋلى قازان قالپىندا قالىپ كەلە جاتقان دۇنيە – XVII-XIX عاسىرلارداعى قازاق-قىرعىز قاتىناسىنا ارنالعان ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «سەمسەر جۇزىندەگى سەرت» رومان-ديلوگياسىنا قاتىستى تانىمدىق ماقالانى جۇرتقا جاريا ەتىپ وتىر. وتكەن جولى وسى تسيكل اياسىندا تانىمدىق ماقالانىڭ ءبىرىنشى بولىگىمەن تانىس بولعان ەدىڭىزدەر. ەندى كەلەسى بولىگىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

قىرعىزدىڭ ۇلى جۇزگە كورسەتكەن قۇقايلارى مەن سالعان ويرانى – قازاققا جاساعان شابۋىلدارىنىڭ باستاپقىسى ەمەس. بۇعان دەيىن قۇلجا، كۇنەس، بۇراتولا ءوڭىرىن باسىپ كەپ، قابانباي باتىر تۋىسىنىڭ اۋىلىن تالقانداعان. بۇل – ۇزىندا ءوشى، قىسقادا كەگى بار قاسكويدىڭ قانقۇيلى ارەكەتى. ءتىپتى، وسىنداي امالمەن «قازاقتىڭ قولباسشىسى قابانبايدىڭ اۋىلىن قىرعىزدار شاۋىپتى» دەگەن ءسوز تاراتىپ، سونىڭ اۋسەلەسىن ءاتۇيىر كورمەك الىستى وراعىتقان ايلانىڭ شىرماسى دا شىعار. مۇنىڭ ار جاعىندا كۇللى ەلگە ايبىن بولعان باتىردىڭ ەلىنە كەپ تيۋ – قازاقتىڭ ۇرەيىن الۋمەن بىردەي ەدى. قانداي نيەت، ويمەن بولسا دا قاندى بالاق جەندەتتىڭ ۇلكەن ءىستى كوكەيىنە تۇيگەن پيعىلىنان تۋىنداعان زۇلىمدىق ەكەنى ايان. الاڭسىز، جايماشۋاق كۇندەردiڭ بiرiندە قابانبايدىڭ اتالاس تۋىسى مامبەت ۇرپاعىنىڭ اۋىلى قىرعىزدار جاعىنان قاتتى قىرعىنعا ۇشىرادى. جاۋ شاپقانىن ەستي سالا قابانباي الگi اۋىلعا كەلسە، بۇكiل ەل تۇگەل قىرىلعان. قازان وشاقتىڭ استىنا تىعىلىپ، امان قالعان تەك بiر عانا بالانى تاۋىپ الدى. ونى دا دالباسالاپ ءجۇرىپ شەشەسى «بۇراتتاردىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، نايزانىڭ ۇشىندا كەتپەسىنشى» دەپ، وشاققا جاسىرىپ ۇلگەرگەن. سول زاماتىندا مۇرتى ەدىرەيگەن ءبىر دۇبىنگەن تاسجۇرەك قايقى قىلىشىن سەرمەپ كەپ جىبەردى. بالا ۇرەيگە بۋلىعىپ، جەروشاقتان شىقپاي جاتىپ قالسا كەرەك. اناسى وشاقتىڭ اۋزىنا قانسىراي قۇلاعان.

ءۇستi-باسى قاپ-قارا كۇيەلەش-كۇيەلەش بالانى قابانباي قولىنا الىپ: «قايران ارىسىم-اي، سەنەن دە بiر تۇقىم قالعان ەكەن عوي» دەپ، قوينىنا تىققان. ول كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان اتىن كىم ءبىلسىن، ءۇستى-باسى، قارىنى قارالا-قۇرالا بولعان سوڭ «قاراقۇرساق» دەپ اتاپتى. جۇرەگى ەزىلگەن باتىر قاراقۇرساقتى بايبiشەسiنە تابىس ەتەدى.

بايبىشە الگى بالانى باعىپ-قاعىپ، ءوسiرىپ جەتكىزگەن».

بۇل ءبىر اۋلەتتىڭ شەجىرەسى نەگىز بولعان، اقىرى قىرعىزدىڭ قولىنان شىڭعوجامەن بىرگە اجال قۇشقان قاراقۇرساقتىڭ تاعدىرى – سيۋجەتتىك جەلىگە اينالسا، ەكىنشى ءبىر اۋلەت شەجىرەسىن قانشايىم وبرازى ارقىلى ءتىلى توگىلگەن وقيعالى ەپيزودقا ۇلاستىرعان:

«ءبىردى شاۋىپ، بىرەۋىمەن كەسكىلەسىپ جۇرگەندە «كو-كە-ە، كو-كە-ە!» دەگەن ءۇن قۇلاعىنا ىزىڭداي جەتتى. جاردەم ىزدەگەن جالىنىشتى داۋىس الاڭ كوڭىلدى جىگىتتىڭ ميىنا بارىپ، تەبەندەي قادالدى. مىنا ءبىر ارسىز بەتتى قيسىق كوز قارا قىرعىزداردى ءبىر جاقتى ەتىپ اپ، جالىنىشتى ءۇننىڭ يەسىن ىزدەمەك. كەنەت «بايتەلى كو-كە-ە!» دەگەن ءسوز وزەگىن ورتەپ جىبەردى. قۇشىرلانا الماس قىلىشتى ەكى سىلتەپ، جان-جاقتان قاپتاعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ ايبىنىنان ۇركە سوقتاي قيمىلداپ جۇرگەن ءزىل قارانى جايراتىپ تاستادى. بۇدان ارىگە شىداۋ مۇمكىن ەمەس، دىبىس شىققان تۇسقا تۇرا جۇگىردى.

– قايداسىڭ؟

– مىندامىن، كوكە!

ءالسىز داۋىس شەتكەرگى قاراشا ۇيدەن شىعاتىنداي.

سولاي قاراي ۇمتىلدى. كيىز ەسىگىن قىلىشتىڭ ۇشىمەن ءىلىپ اپ، كەيىن سەرپىپ تاستادى. تۇڭىلىگى اشىلماعان ءۇي تاستاي قاراڭعى. اۋەلدە ەشتەمەنى بايقاي المادى.

– كوكە!

كىشكەنە قىزدىڭ ءۇنى قۇلاعىنا انىق جەتتى.

– مەنى بايلاپ قويعان... ۇيدە ەشكىم جوق...

باسپالاي كەپ بوساعادان ابايلاي قارادى. سول بوساعادان باستاپ ءتوردى ءسۇزىپ كەپ، وڭ بوساعاعا تاياۋ تۇستا ۇرپيگەن بىردەمەگە كوزى ءتۇستى. شاشى دۋدىراپ كەتكەن ون جاسقا جەتەر-جەتپەس قىز بالا كەرەگەگە تاڭۋلى تۇر. قوس جانارى عانا جىلتىرايدى. ەرىنى كەبەرسىپ، ايعىز-ايعىز بەتى شىت-شىت جارىلعان. اپىل-قۇپىل اتتاپ ۇمتىلىپ بارىپ، كەزدىگىن سۋىرىپ الدى دا كەندىر ءجىپتى قيىپ-قيىپ جىبەردى. كىشكەنە قىزدى باۋىرىنا باسىپ، كوتەرىپ الدى. ول سولقىلداپ جىلاپ، موينىنا جابىسا تۇسەدى.

– مەنى الىپ كەتىڭىز، ۇيگە بارام... مىنالار جامان...

بۇرىن مۇندايدى كورمەگەن بايتەلىنىڭ جۇرەگى ۋىلجىپ بارادى، نەمەرە اعاسى دۇيسەننىڭ قىزى قانشايىمدى قاتتى قۇشاقتاپ، كەڭسىرىگى اشىپ سالا بەردى. «وڭباعان قىرعىزدار كىشكەنتاي بالانى وسىنشا بايلاپ، ازاپقا سالعاندارىن قاراشى؟» قانى قايناپ باسىنا شاپشىدى.

– اپاڭ قايدا؟ – شەشەسىن سۇرادى.

– بىلمەيمىن... تاناۋى پىسىلداپ، وكسىك اتا قىز ازەر سويلەدى.

– مەنى قالاي كورىپ قالدىڭ؟

– تەسىكتەن...

قارىنداسىنىڭ ماڭدايىنان، بەتىنەن ءسۇيدى. كوتەرگەن كۇيى تۇتقىننان بوساعان توپقا قاراي الىپ ءجۇردى. ولار بۇگىننەن قالماي بالابوگەنگە اتتانۋى ءتيىس.

– كوكە، – دەدى كىشكەنە بالا قىز وكسىگىن باسا الماي، – ولار جانداۋلەتتى دە الىپ كەتتى، ىزدەڭىزشى.

– ىزدەيمىن، قانشايىم...

ەسىكتىڭ الدىندا دومالاڭداپ شاۋىپ جۇرگەن ءۇش جاسار كەكىلدى ۇل ەلەستەدى. «وسىنشا قاراجۇرەكتىككە بارۋعا داتتەرى قالاي جەتتى؟..» ءبىر ءسات كەۋدەسىنە ءبىز قاداپ جاتقانداي حالگە ءتۇستى».

اۆتور تەك ءبىر عانا تاريحي فاكتىنى كوركەمدەۋگە باعىت ۇستانبايدى، قايتا ونى جاندى سۋرەتكە اينالدىرۋعا بارىن سالادى. ادىلبەك قولدا بار، ەل جادىنداعى فولكلورلىق  تۋىندىلاردى دا شىعارما شىرايىن اشۋعا ۇتىمدى پايدالانا بىلگەن. وعان كۋا «ءسۇيىنباي مەن قاتاعان» ايتىسى. مىنا ءبىر ۇزىندىلەرگە ءۇڭىلىپ كورەلىك:

«قىرعىز بولىپ اتتانسام،

وزىمدىكى ەمەس پە،

قوينىڭداعى جارلارىڭ!

اتقا دا مىنگەن ارلارىڭ!

كەنەسارى تورەڭنىڭ،

باسىن كەسىپ العانمىن،

ناۋىرىزبايداي بەگىڭدى،

يتكە سۇيرەپ سالعانمىن! – دەيتىن «ءسۇيىنباي مەن قاتاعان ايتىسىنداعى» بۇرىن قازاق وقىرمانى مەن الاش قوعامىنان تاسالانعان ادەبي فاكتورى ارقىلى قىرعىز ۇلتىنىڭ قازاققا جاۋلىعى اشىلىپ بەرىلەدى. بۇعان جاۋاپتى ءسۇيىنباي:

«سۇلۋ دەگەن سول ەلدە،

اشپاعان بەتىن پەندەگە،

ەركەكتەرىن ارداقتاپ،

ءومىرى ادام كورمەگەن!

باتىرلارى جاسانىپ،

اتتارى كەتپەس كەرمەدەن،

قازاق دەگەن باتىر ەل،

ەشكىمگە نامىس بەرمەگەن!...

ءادىپتى ءسوزدىڭ اۋەزىمەن قازاق ايەلدەرى ەسى شىقسا دا ەشكىمگە ەتەگىن اشپاعانىن قاتاعاننىڭ قاۋاشاعىنا قۇيۋعا تىرىستى. «قازاق دەگەن باتىر ەل، ەشكىمگە نامىس بەرمەگەن!» دەپ، جانىنان ارىن بيىك قويعان ەل ەكەنىن ايپاراداي الەمگە جايىپ سالدى.

شىنىن ايتايىن سوڭعى حانىمىز جايلى 333 بەتتىك كيەلى ساندى ايعا جۋىق وقىدىم. وي سان ساققا ءبولىندى: رۇستەم مەن سىپاتاي ءام قىرعىز ۇلتىنىڭ كيەلى ولىمگە قاتىستى «جابۋلى جۇمباق»، «ايقاي-شۋلى» دۇنيەسى جەلىسى ۇزىلمەي قامتىلعان. ءارى، «وسى اق ولىمگە» قاتىسى بار ءار پەندە مەن ۇلتتىڭ ارتىندا ءوز كونتسەپتسياسى مەن اكسيموماسى ءازىر سودىرلى قاۋىم تۇر. بىراق اۆتور حاننىڭ اۋزىنا تومەندەگى ءسوزدى سالادى:

«قازاق حانىن ولتىرمەس بۇرىن ونى ادامشىلىقتىڭ شەگىنەن شىققان قانقۇيلىلىقپەن ازاپتاپ، قاسىرەتتەن وتكىزىپ بارىپ ءولىم قۇشتىردى. بالالارى مەن باۋىرلارىنىڭ قۇلىنداعى داۋىسىن قۇراققا شىعارىپ، تاي قازاندارعا سالىپ تىرىدەي قايناتتى. سودان كەيىن بارىپ ولاردىڭ جانىن الا باستادى، ەڭ اۋەلى قاتارداعى سۇلتانداردىڭ باسى شابىلدى. قايسىبىرىنىڭ اۋەلى قولدارىن شاپتى، قىلىش قىلشا مويىنعا سوڭىرا سىلتەندى.

ءبىر كەزدە باسىن الۋعا ەڭ سوڭىنان كەنەسارىنى ايداپ اكەلدى. قولى بايلاۋلى حان جينالعان حالىققا قارادى، الىستا سامارقاۋ جاتقان تاۋلارعا كوز ءسۇزدى، جايدارى كۇننىڭ كوزىنەن شۋاقتى ساۋلە توگىلگەن زەڭگىرگە ەلىتە نازار تىكتى. اينالاسىن تۇگەل شولىپ شىعىپ، ادەمى قوڭىر داۋسىمەن اۋەندەتە جونەلدى.

«سۇيەگىم قالدى دالادا.

ءتىلىن شايناپ ءجۇر ەدى،

ساتقىندىق جاساپ ۇستاتتى،

سىپاتايداي جيەنىڭ

جابىلىپ قىرعىز قارعاداي،

ارقامنان تاسپا تىلەرسىڭ،

ويىڭا كەلگەندى ىستەرسىڭ».

قىرعىزبەن سوعىستاعى باستى فاكتور «بارلىعى بابامىزدىڭ بايىرعى اماناتى، بولاشاق ۇرپاقتىڭ بودانسىز عۇمىرى ءۇشىن ەدى».  سولاي دەسەك تە، اۆتور ءۇشىن «اركەزدە پاسىق وتىرىكتەن اششى شىندىق قىمبات».

اق پاتشاعا بەتىن بۇرعان ەكى جۇزدىلەردى جانىشتايمىن دەپ، حالىققا دا زاۋال اكەلەتىنىن ىشتەي بىلەتىن حان كەنە جازالاۋ شارالارىن سوزىنەن تايىپ، تەرىس اينالعان قازاق ەلىنىڭ ىشىندەگى تورەلەردىڭ اۋىلدارىنا دا جاسادى. ءدال وسى قاراشى جۇرتتىڭ كوزىنە ۇيىرىلگەن ۇرەي مەن كوكەيىنە جينالعان كەك ورمانبەت مەن جانتايعا قىرعىز حالقىن كەنەسارىعا قارسى كوتەرۋگە كومەكتەستى. بىردە قازاققا، بىردە قوقانعا، ەندى بىردە ورىسقا جونىن بۇرعان ماناپتار – بۇراتتاردىڭ وزدەرى ءۇشىن – قاھارمان باتىر قولباسشى بەينەسىندە كورىندى. ءسويتىپ، قازاق قولى ماناپتاردىڭ الاماندارىمەن ەمەس، حالىقتىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولىپ، جانكەشتىلىكپەن كۇرەسۋلەرىنە تۋرا كەلدى.

ماناپتاردىڭ جاندارىندا ورىس پەن قوقاننىڭ اسكەري شەندىلەرى كەڭەس پەن باعىت بەرىپ، شايقاستى جۇرگىزۋ امالدارىن قايتا-قايتا ۇعىندىردى. قىزىلاعاشتا وتىرعان ەساۋىل نيۋحالوۆ جالعىز سارباعىشتىڭ ءبيى ورمانبەتكە عانا حات جازىپ قويعان جوق، بۇعى رۋىنىڭ بيلەرى بورامباي مەن اجىبايعا، سولتى رۋىنىڭ ءبيى جاڭعاراشقا دا ءمور باسىلعان ءۇشبۋىن جونەلتتى. اق پاتشانىڭ وكىلىنەن ارنايى قاعاز كەلگەنگە ماناپتاردىڭ ايىر قالپاعى الشىسىنان ءتۇسىپ، جۇرتىن حان كەنەگە قارسى قويا بىلگەنى شىنايى كوركەم تىلمەن كەستەلەنەدى. سوعىستىڭ سەبەبى دە اشىلىپ بەرىلەدى.

وسى جولدا ورمانبەت پەن كەنەسارىنىڭ حان اتالۋىن اۆتور بىلايشا مانەرلەيدى:

«جالپى، قىرعىزدار جيەنگە جارىعان جۇرت. جيەندەرىنىڭ ارقاسىندا جىلىكتەرىنە ماي جۇگىرىپ، كادەگە ىلىككەن ەل. مادەلىدەن كەيىن تاقتى يەلەنگەن شەرالى مەن قۇديار قىرعىزداردىڭ الاقانىندا ايالاعان جيەندەرى ەدى. ولار بالالىق شاقتارىن ناعاشىلارىنىڭ ورتاسىندا وتكىزدى. شونجىكتەن الپاۋىتقا اياق باسقان ەكەۋى حاندىقتاعى ورنىعىپ قالعان ىقپالدى ناعاشىلارىنىڭ ارقاسىندا كەزەكپە-كەزەك تاققا وتىردى. قىرعىزدىڭ كەلەسى جيەنى قۇديار تاققا وتىرعاندا حان سارايىنداعى بەلدى دە ىقپالدى ادام – الىمبەك دارۋعا جازاتايىم قازا تاپتى. حاننىڭ شەشەسى جارقىنايىم:

– بالام، ەل تىزگىنىن ۇستاۋ وڭاي ەمەس، ءبىر قولداۋشى ناعاشىڭنان ايىرىلدىڭ. ىرگەڭدى بەكەم ەتەم دەسەڭ، سول الىمبەك ناعاشىڭنىڭ ۇيىندەگى قۇرمانجان جەڭگەڭدى جانىڭا تارت، ارقا سۇيە. ول ءبىر اقىلدى دا باتىل ادام، – دەدى قامقور كوڭىلمەن.

اناسىنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوزدى جەرگە تاستاماعان حان جەسىر ايەل قۇرمانجانعا داتقا لاۋازىمىن بەرىپ، ساراي ىسىنە ارالاستىردى.

(جالعاسى بار)

ءابىل-سەرىك الىاكبار،

سالىستىرمالى ادەبيەتتانۋشى. 

Abai.kz