وسى كۇنى ويىن اشىق جەتكىزىپ، ازاماتتىق ۇستانىمىنان ءبىر سۇيەم  بولسىن شەگىنبەيتىن كىسى كەمدە-كەم. ءبىر، ەكى... ءۇش دەپ ساۋساق بۇكپەي-اق، ويىمىزعا بىردەن بەلگەر تۇسەدى. كادىمگى گەراعا، گەرولد، قازاقتى وزىنەن ارتىق بىلەتىن كانىگى نەمىس. بيىل 75-كە اياق باسقان جازۋشى اعامىز سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن شىعارمالارىنىڭ تاڭداۋلىسىن توپتاستىرىپ، «قازاق ءسوزى» («كازاحسكوە سلوۆو») اتتى كىتاپقا جيناپتى. «ايتPARK» پىكىرسايىس كلۋبىنا كەلگەن گەراعاڭ، ءبىر جاعىنان، وسى تۋىندىنىڭ  بەتاشارىن جاسادى. الايدا «ايتPARK» ءوزىنىڭ وقىس تا ۇرىمتال سالتىنان اۋىتقىعان جوق. نۇرلان ەرىمبەتوۆ وتكىر سۇراقتارىن كولدەنەڭ تارتسا، بەلگەر دە قاراپ قالعان جوق. كوكەيدەگى اششى ويلارىن ورتاعا سالدى. سونىمەن...

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: 2008 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا شىڭعىس ايتماتوۆ اقتىق ساپارعا اتتاندى. جىل ءوتتى. وسى ارالىقتا ايتماتوۆ تۋرالى ءبىر جىلى ءسوز ايتىلمادى، ءبىر وچەرك جازىلمادى. ارينە، ءىرىلى-ۇساقتى جيىندار وتسە، ءوتىپ جاتقان شىعار، بىراق ءبىز ماقتان تۇتقان تۇلعانى ۇمىتۋعا اينالدىق. بىزگە نە بولدى؟

وسى كۇنى ويىن اشىق جەتكىزىپ، ازاماتتىق ۇستانىمىنان ءبىر سۇيەم  بولسىن شەگىنبەيتىن كىسى كەمدە-كەم. ءبىر، ەكى... ءۇش دەپ ساۋساق بۇكپەي-اق، ويىمىزعا بىردەن بەلگەر تۇسەدى. كادىمگى گەراعا، گەرولد، قازاقتى وزىنەن ارتىق بىلەتىن كانىگى نەمىس. بيىل 75-كە اياق باسقان جازۋشى اعامىز سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن شىعارمالارىنىڭ تاڭداۋلىسىن توپتاستىرىپ، «قازاق ءسوزى» («كازاحسكوە سلوۆو») اتتى كىتاپقا جيناپتى. «ايتPARK» پىكىرسايىس كلۋبىنا كەلگەن گەراعاڭ، ءبىر جاعىنان، وسى تۋىندىنىڭ  بەتاشارىن جاسادى. الايدا «ايتPARK» ءوزىنىڭ وقىس تا ۇرىمتال سالتىنان اۋىتقىعان جوق. نۇرلان ەرىمبەتوۆ وتكىر سۇراقتارىن كولدەنەڭ تارتسا، بەلگەر دە قاراپ قالعان جوق. كوكەيدەگى اششى ويلارىن ورتاعا سالدى. سونىمەن...

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: 2008 جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا شىڭعىس ايتماتوۆ اقتىق ساپارعا اتتاندى. جىل ءوتتى. وسى ارالىقتا ايتماتوۆ تۋرالى ءبىر جىلى ءسوز ايتىلمادى، ءبىر وچەرك جازىلمادى. ارينە، ءىرىلى-ۇساقتى جيىندار وتسە، ءوتىپ جاتقان شىعار، بىراق ءبىز ماقتان تۇتقان تۇلعانى ۇمىتۋعا اينالدىق. بىزگە نە بولدى؟

گەرولد بەلگەر: ماسقارا... سۇمدىق! شىڭعىس تورەقۇلۇلى الماتىعا كەلگەندە سول كەزدەگى قازاق جازۋشىلارى وعان ۇمتىلاتىن. تاحاۋي احتانوۆ، ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، زەينوللا قابدولوۆ... ءتىپتى ولاردىڭ اراسىندا ءوزارا ءباس بولاتىن. ايتماتوۆ كىمگە ءبىرىنشى قولىن ۇسىنادى، كىممەن اڭگىمەلەسەدى دەگەندەي. كەيىننەن بۇل ىقىلاستارى سالقىنداي باستادى. نە ءۇشىن، نەگە؟ ويتكەنى «سۋرەتكەر رەتىندە مەن شىڭعىستان مىقتىمىن»، «ايت­ماتوۆ - جاي عانا پۋبليتسيست، ال مەن قارا ءسوزدىڭ شەبەرىمىن» دەپ ءتوسىن قاققاندار پايدا بولدى. مۇنىڭ ارتى بەلگىلى، ايتماتوۆتان الگى تابىنۋشىلارى كەتە باستادى. ودان كەيىن نۇرلان ورازالين، التىنشاش جاعانوۆا، مۇحتار شاحانوۆ جانە بەلگەر - بىراق بۇلار دا ۇزاق تۇراقتامادى. ەندى، مىنە، ايتماتوۆتىڭ 80 جىلدىعىندا ول جايلى جازا الاتىن بىردە-ءبىر قازاق جازۋشىسى قالمادى. ىرىلەرىن ايتقاندا. تەك تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ قانا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ماقالاسىن شىعاردى. وتە جاقسى، جىلى ماتەريال. بىراق وعان دا ەسكەرتپەلەرىن ايتىپ، «تاپقان ەكەنسىڭ، كىمدى جازاتىنىن» دەپ ەسىن شىعارعاندار بولدى. قالاي دەسەك تە، وسى سۋىقتىق ماعان تۇرپايى كورىنەدى.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ال ايتماتوۆتىڭ قاسىندا جۇرگەن اعالارىمىز شە؟ ايتالىق، شاحانوۆ. ونىمەن بىرلەسىپ، كىتاپ جازدى. جاقىندا شىعارماشىلىق كەشىن وتكىزدى. الدە وعان ايتماتوۆ ءتىرى كەزىندە عانا كەرەك بولدى ما؟

گەرولد بەلگەر: جالپى، ماعان وسى شاحانوۆ-ايتماتوۆ دوستىعى ءبىرتۇرلى كورىنەدى. وتە تۇسىنىكسىز دوستىق. ءبىز تاشكەنتتە بولعاندا، شاحانوۆ ماعان كەلدى. «ءبىز شىڭعىس (اعا ەمەس، شىڭعىس) ەكەۋ­ىمىز ءبىر رومان جازىپ ەدىك. سونى اۋدارىپ بەرمەيسىڭ بە؟» - دەيدى. مەن اڭ-تاڭ قالدىم. ءاي، شىڭعىس تورەقۇلۇلىنىڭ ءوزى دە ورىسشا جازباي ما؟ نەسىنە مەن اۋدارادى ەكەنمىن ونى؟ «وي، شىڭعىستى بىلەسىڭ عوي، اناۋ-مىناۋ» دەپ، بەينە ءبىر ءوزى باستى تۇلعا سەكىلدى سويلەيدى. وسىدان سەكەم الىپ قالدىم. ايتماتوۆ - مەن ءۇشىن الىپ تۇلعا. ول ماسكەۋدە سويلەگەن سوزدەرىنە، ايتەۋىر، بىردە كەكىلباەۆتى، بولماسا نۇرپەيىسوۆتى قىستىرىپ، ولاردى، بىلايشا، جوعارىعا تارتتى، كوتەردى. ال ءبىزدىڭ جالعىز قۋانىشىمىز - ونىڭ جەرلەۋ راسىمىنە بىزدەن 7-8 ادامنىڭ بارعانى....

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ قازىرگى تارالىمى - ارى كەتسە، 2-3 مىڭ دانادان اسپايدى. ءسىزدىڭ كەزىڭىزدە ونىڭ تارالىمى قانشا ەدى؟
گەرولد بەلگەر: مەنىڭ ءبىر ۋاقىتتارى سوندا جۇمىس ىستەگەنىم راس، دالىرەگى وتىردىم. نۇرپەيىسوۆ جەتەكتەپ الىپ كەلدى. ول كەزدە جۋرنالداعى قىزمەتكەرلەر اراسىندا جۇزدىك، رۋلىق بالانس بولاتىن. سول كەزدە تاعى ءبىر قىزمەتكەر كەرەك بولادى. وسى بالانس بۇزىلماس ءۇشىن مەنى قىزمەتكە الدى. قازاق ءوزى قۋ حالىق قوي، ماعان وقۋعا تۇرعىسىز، تۇزەلىپ-قارالسا دا، قاعاز بەتىنە شىعۋى نەعايبىل قولجازبالاردى وقىتىپ قوياتىن. اسىرەسە، 3-4 سىنىپتىق ءبىلىمى بار قىتايلىق قازاقتاردان ءتۇرلى شىعارمالار كوپتەپ كەلەتىن. ال مەن ونىڭ ءبارىن نەمىستىك ۇقىپتىلىقپەن مۇقيات وقيتىنمىن، بارىنە جاۋاپ جازاتىنمىن. ءبىر كۇنى قىتايلىق قازاقتاردىڭ «مىناۋ بەلگەر دەگەنىڭ كىم؟ ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىزدىڭ ۇستىنەن قاراۋعا، سىن ايتۋعا وعان كىم قۇقىق بەرگەن؟ قازاق ادەبيەتىنە نە قاتىسى بار؟» دەپ قارسىلىق بىلدىرگەن حاتى ءتۇستى. سول كەزدەگى جاۋاپتى حاتشىمىز قادىر مىرزاليەۆ: «سەن حاتتىڭ سوڭىنا بەلگەر ەمەس، بەلگىباەۆ دەپ جاز»، - دەدى. سولاي ىستەدىم، الگىندەي حاتتار دا ساپ تىيىلدى. ال «جۇلدىزدىڭ» تارالىمى ول كەزدە، ۇمىتپاسام، 200 مىڭنىڭ ۇستىندە بولا-تۇعىن.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: وندا نەگە جۋرنالدىڭ تارالىمى ارتۋى بىلاي تۇرسىن، ءوز دەڭگەيىن ساقتاماعان؟

گەرولد بەلگەر: بۇدان دا جامان بولادى. قازىرگىسىنە شۇكىر دەۋ كەرەك. ەسىمدە، گەرمانيادا مارقۇم بوپ كەتكەن راينگولد فرانك دەگەن اقىن بار-تۇعىن. سول ءبىر حاتىندا «كىتابىمدى 50 دانامەن شىعاردىم» دەگەندى زور ماقتانىشپەن جازادى. كەلەسى حاتىندا «سونىڭ ەكەۋىن ساتىپ ۇلگەردىم» دەپ جازدى. ءبىز دە وسى جاعدايعا كەلەمىز ءالى-اق.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: مەن كەيدە ءوز دوس­تارىما «وسى ەركىن فرانتسيانىڭ نە قاجەتى بار، دەموكراتيالىق نورمالاردىڭ نە كەرەگى بار؟ مۇمكىن، بىزگە سول دىلىمىزگە جاقىن دالادا، باياعىسىنشا حان-بايلارمەن بىرگە، ارينە، ينتەرنەتتى قوسىپ قويىپ، ءومىر ءسۇرۋ كەرەك شىعار» دەگەن سىڭايدا سۇراق قويام. الدە وسى دەموكراتيا بىزگە ارتىقشىلىق ەتە مە، مۇمكىن ءبىز ونىڭ ورەسىنەن بيىكپىز بە؟

گەرولد بەلگەر: ماعان وسى ويىڭ ۇناپ تۇر. مەن سول اباي داۋىرىندە، ودان دا ەرتە زاماندا ءومىر سۇرگىم كەلەر ەدى. مۇمكىن، بىزگە كوپ نارسەنىڭ قاجەتى جوق شىعار. ءوز باسىم قازاقتاردى 1941 جىلدان بەرى بىلەمىن، بىراق سول كەزدەگى مەن قازىرگى قازاق اراسىندا ەشبىر ۇقساستىق جوق دەپ ايتىپ كەلەمىن. ايىرماسى - جەر مەن كوكتەي. مەنىڭشە، قازاقتىڭ العانىنان گورى جوعالتقانى كوپ سياقتى. بۇرىن قازاق اۋىلىنا بارا قالساڭ، يتتەرىنە دەيىن باسقا بولاتىن. الدىڭنان قارسى الۋعا شىعىپ، ءبىر-ەكى رەت ۇرگەننەن كەيىن، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ ۇيىنە، قوجايىنىنا باستايتىن. قوجايىنىنا كەلىپ، بەينە ءبىر «مەن ساعان قوناقتى اكەلدىم. سەن نە ىستەپ تۇرسىڭ؟»  دەگەندەي ۇرەتىن-ءدى. قازىر شە؟ يت تە اشۋلى، قوجايىن دا كوڭىلسىز. اۋىلدى جوعالتقانىمىز مەنىڭ جانىما قاتتى باتادى.

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ءسىز وسى بيلىكتى سىناي وتىرىپ، ناعىز وپپوزيتسيونەرلەر قازىر اقوردانىڭ دالىزىندە ءجۇر دەگەن ويعا كەلمەيسىز بە؟ «سارىارقانىڭ» ارتىنا ادام جينايتىندار ەمەس، ءومىر كورگەن، ءبىلىمدى، ەرتەڭگى كۇنى بيلىكتى توڭكەرەتىن ازاماتتار سول بيلىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاپ وتىر»  دەگەن ويعا قالاي قارايسىز؟

گەرولد بەلگەر: ءوزىمدى وپپوزيتسيونەر قاتارىنا جاتقىزبايمىن. مەن - ءوز بەتىممەن جۇرگەن اداممىن. كورگەنىمدى - سۋرەتتەيمىن، ەستىگەنىمدى - ايتامىن. مەنىڭ دە جوعارىدا ءبىرتالاي دوستارىم بار، ولار دا تۋرا مەن سياقتى ويلايدى، بىراق باسقا ءرولدى وينايدى. پرەزيدەنتكە دەيىن ءوز ءرولىن سومدايدى. ول دەپۋتات ەمەس، بىراق دەپۋتاتتىڭ ءرولىن وينايدى، ءبارى-ءبارى وسى ءرولدى الىپ شىعۋعا تىرىسادى.

«جاس قازاقتان» ساۋال

جاس قازاق: كەزىندە اسقار سۇلەيمەنوۆ «قازاقتىڭ ەكى جاۋى بار: ءبىرى - دوس جاۋى اباي، قالعاندارى - قاس جاۋى» دەپ كەتكەن ەدى. جالپى، وسى «قازاقتىڭ جاۋى - قازاق» دەگەن ويعا كەلىسەسىز بە؟

گەرولد بەلگەر: نەگىزى، قازاقتىڭ جاۋى قازاق قانا ەمەس، ورىستىڭ جاۋى دا ورىس، نەمىستىڭ جاۋى دا نەمىس. قازاقتار مىنا ءبىزدىڭ، نەمىستەردىڭ، اۋراسىن، ورتاسىن ونشا بىلە بەرمەيدى. گەرمانياداعى نەمىستەر دە شاعىمىن ايتىپ جاتادى. «ۇرىپ كەتكەن حالىقپىز» دەيدى. يزرايلدەن ءبىر تانىسىم «ەۆرەيلەر - سۇڭعىلا، كەرەمەت حالىق، بىراق ءبارى ءبىر جەرگە جينالعاندا، ولاردان جامانى جوق» دەپ جازادى.

جاس قازاق: گابريەل گارسيا ماركەس «ءبىتتى، ەندى كىتاپ جازبايمىن» دەپ مالىمدەپ ءجۇر. قازاقتان شەراعاڭ، شەرحان مۇرتازا اعامىزعا دەيىن باز ءبىر سۇحباتىندا «ءبىز شارشادىق قوي، توقتادىق» دەگەن سىڭايدا وي ايتادى. جالپى، ءسىز وسى توقتاۋدان، شىعارماشىلىق كۇش-قۋاتىڭىزدىڭ تۇگەسىلۋىنەن قورىقپايسىز با؟ ونى تراگەديا دەپ سانايسىز با؟

گەرولد بەلگەر: مەنىڭ ەندى كىشكەنە وزگەشەلىگىم بار. ارينە، كوركەم شىعارما، پروزانى جازا قويماسپىن. جاس كەلگەننەن كەيىن ادامنىڭ قابىلەتى السىرەي بەرەدى. بىراق  مەن  - پروزايك قانا ەمەس، ەسسەيستپىن دە. ءتۇرلى مادەنيەتتەر، عىلىم، ادەبيەت، پۋبليتسيستيكانىڭ ءبارىن ارالاستىرا وتىرىپ، ءتاۋىر ەسسە شىعارۋىم مۇمكىن. ول بولماسا، اۋدارما بار، ودان قالسا، كىتاپ قۇراستىرۋ بار.

جازىپ العان وركەن كەنجەبەكوۆ

«جاس قازاق» گازەتى، №24, 19.06.2009