ناشاقورلىق - تەك قازاقستاندى عانا ەمەس بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان قاۋىپتى دەرت. بۇۇ جانىنداعى ەسىرتكى جانە قىلمىسقا قارسى كۇرەس كەڭەسىنىڭ (UNODC - تhe United Nations Office on Drugs and Crime) مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، دۇنيەدە كەمىندە ءبىر رەت بولسا دا ەسىرتكى قولدانعان كىسىلەر سانى 155 ميلليوننان 255 ميلليونعا (15-16 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 3,5 نەمەسە 7 پايىزى) جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. ال 2010 جىلى قازاقستانداعى ناشاقورلاردىڭ سانى شامامەن 55 مىڭ كىسى بولعان. ساراپشىلار بەيرەسمي تۇردە مۇنىڭ 10 ءتىپتى 20 ەسەگە دەيىن كوپ بولۋى مۇمكىن دەيدى. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، جىل سايىن تەك اۋعانستان ەسىرتكىسىنەن ءجۇز مىڭعا جۋىق كىسى قايتىس بولاتىن كورىنەدى.

ناشاقورلىق - تەك قازاقستاندى عانا ەمەس بۇكىل الەمدى الاڭداتىپ وتىرعان قاۋىپتى دەرت. بۇۇ جانىنداعى ەسىرتكى جانە قىلمىسقا قارسى كۇرەس كەڭەسىنىڭ (UNODC - تhe United Nations Office on Drugs and Crime) مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، دۇنيەدە كەمىندە ءبىر رەت بولسا دا ەسىرتكى قولدانعان كىسىلەر سانى 155 ميلليوننان 255 ميلليونعا (15-16 جاس ارالىعىنداعى جاسوسپىرىمدەردىڭ 3,5 نەمەسە 7 پايىزى) جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. ال 2010 جىلى قازاقستانداعى ناشاقورلاردىڭ سانى شامامەن 55 مىڭ كىسى بولعان. ساراپشىلار بەيرەسمي تۇردە مۇنىڭ 10 ءتىپتى 20 ەسەگە دەيىن كوپ بولۋى مۇمكىن دەيدى. رەسمي دەرەكتەرگە سايكەس، جىل سايىن تەك اۋعانستان ەسىرتكىسىنەن ءجۇز مىڭعا جۋىق كىسى قايتىس بولاتىن كورىنەدى.

الەمدە ناشاقورلىقتىڭ كەڭ تاراۋىنا مۇددەلى ارنايى قىلمىستىق توپتار مەن جەكەلەگەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر بار. ساۋاتتى تۇردە ۇيىمداسقان ولار ەسىرتكى ساۋداسىن وركەندەتۋگە ات سالىسۋدا. ستاتيستيكالىق دەرەكتەر ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ قىرۋار پايدا اكەلەتىنىن ايعاقتايدى. ماسەلەن، ءبىر گەكتار بيدايدان تۇسەتىن تابىس 150 اقش دوللارى بولسا، ءبىر گەكتار اپيىننان كەلەتىن تابىس كولەمى 3 000 اقش دوللارىن قۇرايدى. ەسىرتكى ساۋداسى جەكەلەگەن ادامداردىڭ پايداسىنا جۇرگىزىلگەندىكتەن ماڭىزدىلىعى جاعىنان الەمدىك مۇناي ساۋداسىنان ەش كەم ەمەس دەۋگە نەگىز بار. قازىرگى تاڭدا استىرتىن جۇرگىزىلەتىن ەسىرتكى ساۋداسى تاريحتا اشىق تۇردە، ءارى الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ سىرتقى ساياساتى رەتىندە جۇرگىزىلگەن. ماسەلەن، «كۇن باتپايتىن يمپەريا» بولعان انگليا ءحىح عاسىردا ۇندىستانعا ەسىرتكى ەكتىرىپ، قىتايلىقتارعا ونى شەكتىرۋ ارقىلى قىرۋار تابىسقا كەنەلىپ وتىردى. وتار ەلدەردى قاناعان انگليانىڭ بۇل ارەكەتى قىتايداعى اتاقتى «اپيىن سوعىستارىن» تۋعىزعان بولاتىن.

ەسىرتكى ساۋداسى تەرروريزم، ەكسترەميزم جانە ءدىني راديكاليزمنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ويتكەنى اۋعانستان جەرىندە ەسىرتكىنى ءوندىرىپ، ەكسپورتتاۋشىلار كوبىنە تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى بولۋدا. سوندىقتان ەسىرتكى ساۋداسىنان تۇسەتىن قارجى اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىقتىڭ قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى دەي الامىز. سونداي-اق، الەمدىك ءىرى ەسىرتكى ساۋدالاۋشىلارى ەسىرتكىنىڭ تولەمى رەتىندە كەي-كەزدەرى ورتالىق ازياعا قارۋ-جاراق جونەلتىپ وتىرادى. سوندىقتان بۇل توپتار اۋعانستان جەرىندە تۇراقسىزدىقتىڭ بولۋىنا تىكەلەي مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىر دەي الامىز.

الەمدىك ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ دامۋىنا مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ دە ات سالىسىپ وتىرعانىن ايتۋ كەرەك. اۋعانستاننان الەمنىڭ تۇكپىك-تۇكپىرىنە تارالعانعا دەيىن ەسىرتكى زاتتارى كوپتەگەن ەلدەردىڭ شەكاراسىن باسىپ وتەدى. ويتكەنى، ەسىرتكى تاسىمالىنىڭ 70 پايىزى اۆتوكولىكتەر ارقىلدى، 20 پايىزى پويىزدار ارقىلى، 10 پايىزى اۋە جولدارى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋدا. ترانزيت ەلدەردە قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە ءتيىستى ارناۋلى قىزمەتكەرلەردىڭ كوبىسى ەسىرتكى ساۋداسىنا كوز جۇمىپ قاراۋدا. ويتكەنى شەبەر ۇيىمداستىرىلعان ەسىرتكى ساۋدا جۇيەسى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ كوبىسىمەن سىبايلاسىپ ءوز ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرىپ وتىر.

ەسىرتكىمەن كۇرەسكە الەم مەملەكەتتەرى بولىپ جۇمىلعانىمەن ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ كولەمى جىلدان-جىلعا ارتۋدا. 1999 جىلعى مالىمەتتەرگە سايكەس، اۋعانستاندا اپيىندى گەروينگە اينالدىراتىن 5 فابريكا، جانە باداھشان، جالالاباد جانە قۇندىزدا ەسىرتكى زاتتارىن تۇتىنۋعا ازىرلەيتىن 75 لابوراتوريا جۇمىس ىستەيتىندىگى انىقتالعان بولاتىن. ال تەك قانا بىشكەكتىڭ وزىندە اپيىندى گەروينگە اينالدىراتىن 36 لابوروتوريا انىقتالعان بولاتىن. ءتىپتى، قانداعار اۋماعىندا ارنايى ەسىرتكى بيرجاسىنىڭ جۇمىس ىستەيتىنى دە بەلگىلى. اپيىنننان گەروين وندىرەتىن الەمدە 400 لابوروتوريا جۇمىس ىستەۋدە. ال كەيبىر اقپاراتتارعا سايكەس، جىلىنا اۋعانستاننان 3 مىڭ تونناعا جۋىق تازا گەروين الىناتىن كورىنەدى. ەلدەگى ەسىرتكى القاپتارىنىڭ كولەمى جىل وتكەن سايىن ارتىپ كەلەدى. ماسەلەن، اۋعانستاننىڭ تەك گيلمەند وبلىسىندا وندىرىلەتىن ەسىرتكى بۇكىل كولۋمبيادان ەكسپورتتالاتىن ەسىرتكىدەن دە كوپ.

قازىرگى تاڭدا الەمدىك ەسىرتكى ساۋداسىنىڭ جىلدىق تاۋار اينالىمى شامامەن 400 ملرد. اقش دوللارىن قۇرايدى. ونىڭ ىشىندە اۋعانستاننان ەكسپورتتالاتىن اپيىن جانە اپيىننان وندىرىلەتىن گەرويننىڭ ۇلەسى 100 ملرد. اقش دوللارى. اۋعانستان ەسىرتكىسى الەم ەلدەرىنە نەگىزگى ءۇش باعىت بويىنشا تاسىمالدانادى:

- سولتۇستىك باعىت. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرى ارقىلى رەسەيگە، رەسەي ارقىلى ەۋروپاعا تاسىمالداناتىن ترانزيت جولى;

- باتىس باعىت. بۇل يران مەن تۇركيا تەرريتورياسى ارقىلى ەۋروپاعا جەتكىزىلەتىن جول. بۇل باعىتتىڭ كاۆكازعا بۇرىلىپ، رەسەي تەرريتورياسىنا وتەتىن تارماعى بار.

- وڭتۇستىك باعىت. بۇل پاكىستان تەرريتورياسى ارقىلى الەمدىك مۇحيتقا شىعارىلاتىن جول.

اتالعان ءۇش باعىتتىڭ ءبىرىنشىسى ارقىلى ەسىرتكىنىڭ 60-70 پايىزى تاسىمالداناتىن كورىنەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن دە ۇلكەن قاتەر. مۇنىڭ زاردابىن كوبىنە قاراپايىم حالىق تارتۋدا. وسى كۇنگە دەيىن ەسىرتكىمەن كۇرەس ماقساتىندا كوپتەگەن اسكەري وپەراتسيالار وتكىزىلىپ كەلەدى. تاركىلەنگەن ەسىرتكى كولەمى الىپ ايسبەرگتىڭ تەك بىزگە كورىنەتىن بولىگى عانا.  شىن مانىسىندە مۇنىڭ ارتىندا ەسىرتكى ساۋداسىن ومىرلىك كاسىپ قىلۋشى الپاۋىت قىلمىستىق توپتار تۇر.

ەسىرتكى ساۋداسىمەن كۇرەستىڭ تاعى ءبىر كەمشىن تۇسى - وپەراتسيالاردى جەكەلەگەن ەلدەر نەمەسە بەلگىلى-ءبىر ۇيىمدار عانا وتكىزىپ وتىرادى. بۇل ەسىرتكى ءترانزيتىنىڭ وپەراتسيا وتكىزۋشى ايماقتى اينالىپ وتۋىنە نەگىز بولۋدا. سوندىقتان اۋعانستاندى اينالا جۇيەلى تۇردە ەسىرتكى ساۋداسىمەن كۇرەسەتىن ارنايى ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگى بايقالادى. ارينە، ەگەر بۇعان ىقپالدى تۇلعالار نيەتتى بولسا.

«اباي-اقپارات»

[1] زەليچەنكو ا. «يستوريا افگانسكوي ناركوەكسپانتسي 1990-ح» http://nationalsecurity.ru/library/00035/00035afg_drugs6.htm

[2] بوريشپولەتس ك. «ناركوترافيك تسەنترالنوازياتسكوي زونى. ۆىزوۆى بوربى» // تسەنترازيا ينتەرنەت پورتالى, 27.05.2010