ماڭگۇرتستان

رومان-انتيۋتوپيا

اكەمنىڭ ارۋاعىنا ارنايمىن

مەن  -  بوستاندىقتامىن!  مەن ۇيگە ورالامىن! بۇل كۇننىڭ تۋعانىنا سەنەر ەمەسپىن. سوتتالعان مەرزىمىمدى (14 جىل) تولىق وتەپ شىعۋعا، وعان قوسىلعان 9 جىلعا قالاي شىدادىم ەكەنمىن؟ قوسىمشا جىلداردى سىرتتان حابار، اقپارات الۋعا تىرىسقانىڭ ءۇشىن قوسىپ بەردى. ءسۇيتىپ، ءۇش حات العانىم ءۇشىن 9 جىل قوسىپ الدىم، سودان كەيىن تۋىستارىم دا ماعان حات جازۋدى توقتاتىپ، ايتەۋىر ءبىر كۇنى بوسانار دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەدى. بۇل جالعىز مەنىڭ باسىما تۇسكەن جاعداي ەمەس-ءتى، كوپشىلىگى 6-9 جىلدان، ءتىپتى 15 جىلعا دەيىن قوسىپ العاندار بار. «ءۇش حات العانىم ءۇشىن 9 جىل قوسىپ الدىم» دەپ وتىرمىن عوي، بىراق شىن مانىندە ول حاتتار قولىما تيگەن جوق، ولاردى ايعاق  رەتىندە كورسەتەدى، ياعني كىمنىڭ قولىمەن جازىلعانىن كورسەتۋمەن شەكتەلەدى.

ماڭگۇرتستان

رومان-انتيۋتوپيا

اكەمنىڭ ارۋاعىنا ارنايمىن

مەن  -  بوستاندىقتامىن!  مەن ۇيگە ورالامىن! بۇل كۇننىڭ تۋعانىنا سەنەر ەمەسپىن. سوتتالعان مەرزىمىمدى (14 جىل) تولىق وتەپ شىعۋعا، وعان قوسىلعان 9 جىلعا قالاي شىدادىم ەكەنمىن؟ قوسىمشا جىلداردى سىرتتان حابار، اقپارات الۋعا تىرىسقانىڭ ءۇشىن قوسىپ بەردى. ءسۇيتىپ، ءۇش حات العانىم ءۇشىن 9 جىل قوسىپ الدىم، سودان كەيىن تۋىستارىم دا ماعان حات جازۋدى توقتاتىپ، ايتەۋىر ءبىر كۇنى بوسانار دەگەن ءۇمىتىن ۇزبەدى. بۇل جالعىز مەنىڭ باسىما تۇسكەن جاعداي ەمەس-ءتى، كوپشىلىگى 6-9 جىلدان، ءتىپتى 15 جىلعا دەيىن قوسىپ العاندار بار. «ءۇش حات العانىم ءۇشىن 9 جىل قوسىپ الدىم» دەپ وتىرمىن عوي، بىراق شىن مانىندە ول حاتتار قولىما تيگەن جوق، ولاردى ايعاق  رەتىندە كورسەتەدى، ياعني كىمنىڭ قولىمەن جازىلعانىن كورسەتۋمەن شەكتەلەدى.

حات-حابار ءۇشىن بەرىلەتىن جازانىڭ سونشالىقتى اۋىر ەكەنىن جاقسى تۇسىنەمىز. بىراق، كەلگەن حات-حاباردىڭ قۇنى ءبىز ءۇشىن قانشالىقتى قىمبات ەكەنىن بىلسەڭشى. ولاردى وقي الماي تارتقان جان ازابى مەن ءتان ازارىن ايتساڭشى. كەلگەن حاتتا نە جازىلدى ەكەن دەگەن وي ەسكە تۇسكەندە جۇرەگىم دۇرسىلدەپ، قولىم قالتىراپ، تابەتىم قاشادى. قۇددى تاڭەرتەڭ باسىن جازا الماعان القاشتىڭ نەمەسە تەمەكى قۇمار ادامدى ءۇش كۇن بويى تەمەكى شەككىزبەي سوسىن سيگارەتتى كورسەتىپ، بىراق قولىنا بەرمەگەن ادامدايسىڭ. ءدال سونداي جاعدايعا تۇسكەندەيسىڭ. بارىنەن دە جان ازارى جامان ەكەن. بۇل جەردە ءبىزدىڭ سىرتقى الەممەن ەش بايلانىسىمىز جوق. كىتاپ وقىمايمىز (ول ءۇشىن 6 اي قوسىلادى), گازەت وقىساڭ 1 جىل، ۇيالى تەلەفون ءۇشىن 5 جىل قوسىلادى. ينتەرنەت جايلى قيالداپ تا قاجەتى جوق، ءتىپتى كونۆويلارمەن دە سويلەستىرمەيدى. ءبىزدى  تۇرمەگە وتىرعىزعانداردىڭ ماقساتى  -  سىرتقى الەمنەن حات-حابار  الدىرماۋ عانا ەمەس، ءبىزدى ءبىرجولاتا سىرتقى الەمنەن ءبولىپ تاستاۋ. كونۆويلارمەن قارىم-قاتىناستارىمىزدىڭ ءتۇرى  -  ولاردىڭ بۇيرىعىن ەستىپ وتىرۋ، ءبىز جاعىنان ولارعا ەسەپ بەرىپ تۇرۋ. ودان ارتىق قاتىناسقا ولاردىڭ وزدەرى دە قورقادى، تۇرمەگە ءتۇسىپ قالۋى مۇمكىن. ءبىز بولساق جىل قوسىپ الامىز با دەپ قورقامىز، وعان تىرىسپايمىز دا  -  كوز الماي وتىرعان باقىلاۋ، كامەرالىق جانە سەكسوتتىق (سەكسوت  -  سەكرەتنىي سوترۋدنيك دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اۋد.) اپپاراتۋرا تاعى بار. ءبىزدىڭ سىرتقى الەمنەن وقشاۋ ءومىر سۇرۋگە بەيىمدەلگەندىگىمىزدىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى  -  ءبىز تولىق ءوزدى-ءوزىن قامتاماسىز ەتەتىن كولونيامىز.

بۇل جەردە ايتا كەتۋگە ءتيىستىمىن، ايتسە دە كەيبىر جاڭالىقتار بىزگە جەتىپ تۇرادى، بىراق ولار ءبىر سارىندى حابارلار  -  وتباسى مۇشەلەرىنىڭ ءولىمى جايلى. ارينە، مۇنداي حاباردى كىم جاقسى كورسىن. حات العانىڭ ءۇشىن جىل قوسىپ الساڭ، تۋعاندارىڭنىڭ ءولىمىن ەستىگەننەن كەيىنگى  كۇندەر مەن ايلار كوڭىلىڭدى قۇلازىتادى، ءوز ءومىرىڭ مەن تۋعاندارىڭنىڭ اماندىعىن ۋايىمداتقاننان باسقا ەشتەڭە قالمايدى. وسى تۇرمەنىڭ سەبەبى بولعان ۋاقىتتى، ساعاتتى ەسكە ءتۇسىرىپ، ەگەر سول 12-ءى جىلى وسى جاعدايعا تاپ بولماعانىمدا ءومىرىم قانشالىقتى باسقاشا بولعان بولار ەدى دەگەن وي قايتا-قايتا ورالادى. وسىدان 7 جىل بۇرىن اعامنىڭ ولگەنىن، ودان ەكى جىل وتكەندە ايەلىمنىڭ قايتىس بولعانى جايلى حابار الدىم. ول حابارلاردى تۋىسقاندارىمنان ەمەس (ولار جىل قوسىپ الادى دەپ قورقىپ حابارلامايدى), بيلىكتەن ەستىگەندىكتەن، جامان حابارلاردىڭ ءمان-جايىنان ماقۇرىممىن. اعىلشىننىڭ «جاڭالىقتىڭ جوق بولعانىنىڭ ءوزى  -  جاقسى جاڭالىق» دەگەن ماقالىنىڭ شىن ماعىناسىنا ەندى تۇسىنگەندەيمىن. سىرتتان حابار كەلمەۋىن تىلەيتىن بولدىق.

ءبىز جىلدار بويى تەك ءوزارا بايلانىس پەن قاتىناستا بولدىق. جالپى سانىمىز مىڭعا جۋىقپىز. ەلىمىزدە ءبىزدىڭ كولونيا سياقتى قانشا ەر، ايەلدەر مەكەمەلەرى بار ەكەن، ول جاعىن بىلمەدىك.

العاشقى كەزدەردە ءبىزدىڭ مۇنداي «ءومىرىمىز» ۇزاق بولا قويماس دەگەن ۇمىتتە جۇردىك. ءبىرىمىز،  بۇعان الەمدىك قاۋىم ارالاسار دەگەن ويدا بولساق، ەكىنشىلەرىمىز  -  حالىق ءبىزدى بوساتۋعا كۇش سالار دەگەن ۇمىتپەن جۇردىك. ەڭ سارى ۋايىمشىلار جاعى  -  بۇل ەكى ارماننىڭ ەكەۋى دە بولمايدى دەگەندى ايتاتىن. الەمدىك قاۋىم وزىنە ءتيىستى ۇلەستەرىن الىپ جاتقان بولسا، حالىق جاعى بۇرىنعى ادەتىنشە دۇنيەدە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىنان حابارسىز جاتتى.

العاشقى جىلدارى ءبىزدىڭ ءوزارا اڭگىمەمىز بەن پىكىر تالاسىمىز، سول كەزدە  يكس ۋاقىتىندا نەنى دۇرىس، نەنى بۇرىس جاسادىق، نەنى جاسامادىق توڭىرەگىندە بولدى. بۇل تاقىرىپ جان كۇيزەلتەتىن، جان جاراسىن تىرنايتىن اڭگىمەلەر ەدى. قانداي قادام جاساعانىمىزدا دۇرىس بولعان بولار ەدى دەگەن جۇزدەگەن بالامالى ۆاريانتتاردى وي سارابىنان وتكىزدىك. بىرتە-بىرتە بۇل اڭگىمە ءتوزىم مەن ءۇمىتىمىزدى شارشاتىپ، ابدەن سارقىلىپ تاۋسىلدىق، تاعدىرعا كوندىك. بۇل ءومىرىمىزدى وزگەرتەتىن جاعداي نەمەسە مۇمكىندىك تۋىپ قالادى-اۋ دەگەن قيالدى دا ميىمىزدان قاشىرا باستادىق. سەبەبى مۇنداي ورىندالماس قيال ادامدى ەسى مەن اقىلىنان ايىرىپ تاستاۋى مۇمكىن.

ەندىگى ەڭ باستى ماقسات  -  امان قالىپ، ەلگە ورالۋ. ءيا، امان قالىپ، ەلگە ورالۋ. قايدا، قانداي ەلگە، قاي ۋاقىتتا، قانداي حالىققا  -  ونى ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. فۋتۋرولوگيامەن ياعني بولاشاقتى بولجاۋمەن ەشقايسىمىز اينالىسپايمىز، ال الەمدە نە بولىپ جاتىر دەگەن نارسەدەن تۇگەلدەي اۋلاقپىز.

ەشقانداي گازەت، جۋرنال، كىتاپ وقۋ مۇمكىندىگىمىز بولماعاندىقتان ءبىر-بىرىمىزگە بۇرىن وقىعاندارىمىزدى ايتاتىن بولدىق. ءبىر جاقسى جەرى  -  ارامىزدا وقىعان ساۋاتتى ءبىلىمدارلار كوپ بولدى: گۋمانيتارلىق، تەحنيكالىق ءبىلىم العاندار، دارىگەرلەر. ولار وزدەرى  بىلەتىن ءبىلىم سالالارىمەن بولىسەتىن. مەن سولار ايتىپ بەرگەن كلاسسيكالىق ادەبيەت شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگىن بىلەمىن. ءوزىمنىڭ ازداپ اعىلشىن جانە نەمىس ءتىلىن بىلەتىندىگىم بار بولاتىن. «جەر اۋدارىلۋداعى» 23 جىلىمدا بۇرىنعى زاڭگەرلىك بىلىمىمە سىرتتاي جانە شارتتى تۇردە تاعى ەكى ماماندىقتى «قوسىپ» الدىم  -  «ازاماتتىق قۇرىلىس» پەن «قازاق  ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ» مۇعالىمى. وكىنىشتى جاعى، ەندى ولاردى بوستاندىققا شىقسام دا پايدالانا المايمىن. جاسىم 64-ە.

بۇل جەردە وتكىزگەن جىلداردا ءبىز ۋاقىتتان تىس ءومىر ءسۇرىپ، ۋاقىتتىڭ تۇتقىنى بولدىق. ءومىرىمىز وزگەرمەسە دە قارتايۋدان قۇتىلعان جوقپىز. «جەر اۋدارىلعان» كەزدەگى ەڭ جاسىمىزدىڭ ءوزى بۇگىن 45-ە كەلسە، كوپشىلىگى  -  60-80 جاستى قاۋساردى.

كولونيادا  25 جىل شاماسىندا وتىرعاندارىنىڭ 70-ن اسا باستاعاندارى ولە باستادى. سوڭعى 10 جىلدا ولاردىڭ 197-ءى ءولدى. بۇلار ءبىزدىڭ كولونيانىڭ بەستەن ءبىرىن قۇرايدى. 32-ءنشىى جىلى بىزگە «جەر اۋدارىلعانداردىڭ» 100-ە جۋىق جاڭا پارتياسى قوسىلدى. ولاردان بىلگەنىمىز، ولار تۇرعان كولونيانىڭ ادامدارىنىڭ كوپشىلىگى ولگەندىكتەن (شالدار بولعاندىقتان) كولونيانى تاراتىپ جىبەرىپتى. قالعاندارىن (سانى 600-دەي، جاس شامالارى 50 مەن 65 اراسىندا) باسقا كولونيالارعا ءبولىپ-ءبولىپ جىبەرىپتى. باسقا كولونيالارعا اۋىستىرۋ جۇمىستارى ءتۇن مەزگىلىندە عانا جاسالعاندىقتان ولار قايدا اپاراتىنىن بىلمەگەن، ءتىپتى ەشقانداي قالانىڭ تۇنگى وتتارىن دا كورمەپتى. وسىدان پايىمداپ بايقاعانىمىز، ءبىزدىڭ كولونيا سياقتى ورىندار ماڭىمىزدا بەس-التاۋ سياقتى. سان شاماسىن دا ەسەپتەپ كورگەنىمىزدە، جەر اۋدارىلعانداردىڭ سانى التى مىڭعا جەتەدى. سوندا ەلىمىزدە  ءبىز سياقتى قانشا ادام كولونيالاردا وتىر؟ قانشامىز بوسانۋ مەرزىمىنە امان-ەسەن جەتەمىز؟ «جەر  اۋدارىلۋدىڭ»  شەكتى مەرزىمىنىڭ 30 جىل ەكەنىن ەسكەرسەك، سوڭعى تۇسكەندەر تەك 2042 جىلى عانا بوستاندىققا شىعا الادى. بوسانعان كەزدە ولاردىڭ جاسى 55-60 شاماسىندا بولادى. وسىنداي جاسقا كەلىپ جاڭا ءومىر باستاۋعا بولا ما؟

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»