ىزدەيمىز! ىزدەنەمىز! سارىلامىز،
شىندىقتان جالعاندى اشپاي، جاڭىلامىز.
بولاشاققا ماڭگى ۇران – بوپاي حانشا،
اداسپاساق، جولىنان تابىلارمىز. 

حالىق ءۇشىن، ارنالعان ادال ءىسى،
باسىپ تۇرعان دۇشپاندى، سۇستى مىسى.
ساق پەن عۇننان قايتادان تىرىلگەندەي،
بوپاي حانشا، قازاقتىڭ ءتوميرىسى.

ەل ءۇشىن تۋعان ۇلىن قۇربان ەتكەن،
سونداي انا، ويلانشى، كەتە مە ەستەن؟!
كەنەسارى، ناۋرىزباي شەيىتتەردى،
ازالاۋمەن عۇمىرىن تارك كەشكەن.

ۇلى انا! بارلىق ەلدىڭ اناسىنداي،
اتى وشپەس، وتكەن كۇننىڭ جالعاسىنداي!
ەرلىگى ۇرپاقتارعا جول سىلتەگەن،
وتكىرلىگى قىلىشتىڭ الماسىنداي...

...بوپاي حانشا تۋرالى ويلانىپ وتىرعاندا، وسى ولەڭ تىلگە ورالعان ەدى...

...بىزدەر قازىرگى كۇندە وتكەندى كوپ اڭسايمىز، بابالارىمىزدىڭ ءور ىستەرىنە تاڭقالا قاراپ، ساعىنامىز! اتالارىمىزدىڭ كوپتەگەن ىستەرىن ەرلىكتىڭ شىڭىنداي كوتەرمەلەي باعالايمىز، اڭىزدارعا تۋرا سول ماعىناسىنداي سەنەمىز! ونىڭ باستى سەبەبى، كەيىنگى كەزدە جەڭىلگەن، ابدەن مىسى باسىلعان، جانشىلعان ۇرپاق وكىلى بولعانىمىزدان شىعار! 

تىپتەن سوناۋ باعزى زامانعى دالا ۇل-قىزدارىن (قازىرگى قازاققا قانشالىقتى قاتىسى بارىن) ءپىر تۇتامىز، ال ەڭ قىزىعى كەشە عانا ەل ءۇشىن جالىنداي جانىپ وتكەن تۇلعالارىمىزدى ءتيىستى دەڭگەيدە ماقتان تۇتىپ، دارىپتەي دە المايتىن كەزدەرىمىز بار! سوناۋ ساق زامانىنداعى ءتوميريستى ماقتان كورەمىز، كينو دا تۇسىرەمىز، ال ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرعان بوپاي حانشانى سولاي دارىپتەي الىپ ءجۇرمىز بە؟ وسى سۇراق ويعا ورالعاندا، «ءار قازاقتىڭ كوكەيىندە ءجۇرۋى كەرەك-اۋ» دەگەن مۇڭلى ويعا ەرىكسىز قالاسىڭ...

ارينە، حالىق جادىندا ەل ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ، جانىن قيعان كوپتەگەن اتا-بابالار، اپا-اجەلەرىمىزدىڭ ارۋاقتارىنا باس ءيىپ، ەسىمدەرىن قۇرمەتپەن اتايمىز. بىراق، كوپشىلىگى ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز قالعانى دا راس-اۋ! بوپاي حانشا تۋرالى ەل اۋزىنداعى دەرەكتەرمەن قاتار، زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ تالاسسىز، عالامات ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءبىراز سىرعا قانىقپىز دا، ول جالپى ماعلۇماتتار مىنانداي تارتىپتە ءوربيدى.    

قازاقتىڭ ۇلى حانى - ابىلايدىڭ ۇلى قاسىم مەن بايبiشەسi ايكۇمiستەن التى بالا ومiرگە كەلiپتi. ولار: كەنەسارى، سارجان، ەسەنگەلدi, كوشەك، اعاتاي سۇلتاندار جانە بوپاي حانشا اتىمەن تاريحتا قالعان قىزى بولاتىن. تاريحي دەرەكتەر بويىنشا، سارجان مەن ەسەنگەلدi قوقان قۇشبەگiلەرiنiڭ قولىنان ايارلىقپەن اجال تاپقان. ال، اتاقتى كەنەسارى، ءىنىسى ناۋرىزباي، باسقا دا قازاقتىڭ سۇلتان-باتىرلارىمەن بىرگە ورىس يمپەرياسى وتارشىلدارىنا جانە قوقان حاندىعىنا قارسى كۇرەس-سوعىستاردىڭ باسشىسى رەتىندە جانە كوزسىز ەرلىگىمەن ەلگە كەڭىنەن  تانىلعان.

حان كەنەنىڭ قارىنداسى - بوپاي حانشا جاسىنان تاربيەلى، ءوزى تورە قىزى بولعاسىن، ۇلى دالانىڭ جازىلماعان زاڭدىلىقتارىنا سايكەس، ءورشىل مىنەزدى، نامىسقوي، ەر قارۋى بەس قارۋدى دا، ساياتكەرلىكتى دە شەبەر مەڭگەرگەن، ءوزىن قاي جەردە دە بولسىن ۇستەم تۇردە ۇستاي الاتىن، ناعىز حالىق ۇعىمىنا ساي، ەرەكشە جان بولىپ وسكەن. ۋاقىتى كەلگەندە، اتا سالتقا سايكەس، تورە ۇرپاعى سامەكە سۇلتانعا ۇزاتىلعان. بۇرىن قانشا ەركە، ەركەكشورا بولعانىمەن بوپاي ادال جار، سۇيىكتى انا بولا ءبىلدى، وسى نەكەلەرىنەن التى بالا سۇيگەن. 

كوپ ۇزاماي، باسىندا قاسىم سۇلتان باستاعان، كەيىنىرەك ونىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى اعالارى قوسا شەيىت-قۇربان بولعان سوڭ، كەنەسارى سۇلتان باستاعان، ورىس يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋىنا قارسى كۇرەس باستالدى!

ءۋالي حاننىڭ ۇرپاقتارى كەنەسارى حاننىڭ ۇلى كۇرەسىنە قارسى بولعانى انىق، مىنە، سول كەزدە بوپاي حانشا قايسارلىقپەن بارعان جەرىنەن ءبولىنىپ، التى ۇلىن ەرتىپ، اعاسىنا كەلىپ قوسىلعان جانە ولار وپات بولعانشا جاندارىنان تابىلا ءبىلدى. بۇل تۋرالى اتاقتى تاريحشى ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ (ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعان) دەرەگىندە، بوپاي حانشا تۋرالى: «ءوزىنىڭ اسكەري ەرلىكتەرىمەن كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپايدىڭ دا داڭقى شىقتى. ول كوتەرىلىستىڭ العاشقى كۇندەرىنەن-اق ونىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسىنا اينالدى. ول ءوزىنىڭ كۇيەۋى سامەكە مەن ونىڭ تۋىستارى سۇلتان سارتەكە جانە دوسان ابىلقايىروۆتاردى دا كوتەرىلىسكە قاتىسۋعا شاقىرعان ەكەن، ولار قارسى بولعان»... ەكەندىگى ايتىلادى.

بوپاي حانشا، كوپشىلىگىنىڭ ەرلىكتەرى اناۋ-مىناۋ ەرگە بۇيىرمايتىنداي، كوبىنە قىز-كەلىنشەكتەردەن قۇرالعان 600-دەي (التى جۇزدەي) ارنايى جاساقتى باسقاردى. بۇل توپ نەگىزگى اسكەردى ىشكەرتىن-تىل جاعىنان قارۋ-جاراق، ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ جانە كوشتەردى باسقارۋ، اۋىلداردى قورعاۋ ىستەرىمەن اينالىستى. ەلدەن زەكەت جيناۋ، كۇرەسكە قارسى ادامداردى باعىندىرۋ، قاجەت بولسا شابۋدى دا قولدانۋمەن قاتار، قيىن-قىستاۋ كەزدەردە العى شەپتەردەن دە كورىنىپ ءجۇردى. بۇل ىستەردە ءوزىن مىقتى جاعىنان كورسەتە الىپ، بارلىق جۇمىستاردى شەبەر ۇيىمداستىرا الدى. بوپاي حانشانىڭ حان كەڭەستەرىندە دە قاتىسىپ، ءوز ويلارىن ايتىپ جۇرگەنى، ونىمەن ەلدىڭ ساناسقانى دا دەرەكتەردەن ايقىن كورىنەدى. ەل اۋزىندا ونىڭ بەينەسى: «ول جورىقتاردا ءوزىن ايەلمىن دەپ سەزىنبەي، ىسىنە ءادىل دە بەرىك، قاتال تالاپ قويا الاتىن باتىل باسشى ەكەنىن تانىتقان. اعاسىنا ۇقساعان سۇستى دا نۇرلى تۇلعاسىن كورىپ، زاتىڭ ايەل عوي دەپ ءسوز تاستايتىن ۇرى كوزدى جىگىتتەرگە بۇيرىقتى بەرە جالت قاراعاندا، ولار كىرەرگە جەر تابا الماي، ساسقالاقتاپ قالادى ەكەن...» دەگەن تۇرعىدا ساقتالعان. كەنەسارىنى اتا داستۇرمەن، تۇگەلگە دەرلىك قازاق رۋلارى اتىنان 1841 جىلى، 7-قىركۇيەكتە حان بولىپ سايلانىپ، قازاق مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەنىن، قارىنداسىنىڭ، بارىنشا قىزۋ، قۋانا قولداعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى بولار.

ەل اۋزىنان باسقا اتاقتى جازۋشى ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» رومانىندا  بوپاي حانشا تۋرالى ءبىرشاما دەرەكتەر بار ەكەنىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك، الايدا، ول رومان تاريحي عانا ەمەس، كوركەم شىعارما بولۋىنا جانە سوۆەتتىك يدەولوگياعا بايلانىستى (جانە وقۋشىلاردى تارتۋ ماقساتىندا), حانشاعا قاتىستى سەزىم-ماحاببات تۇرعىسىنداعى دا ءبىراز وقيعالار جەلىسى وربىگەن (الىپقاشتى سوزدەر بولۋى دا ابدەن مۇمكىن). مىسال رەتىندە مىنا ءۇزىندىنى كەلتىرە كەتسەك بولادى: «قاتىن قۇتىرعان زامان بولدى عوي وسى كەز... سىرىمبەت قىرقاسىنان بايىن، مالىن تاستاپ التى بالاسىمەن كەنەسارىنىڭ قارىنداسى بوپاي دا بارىپ قوسىلدى دەگەن دە راس پا؟

- راس. قاسىمنىڭ ۇلدارى ارلان قاسقىر بولسا، قىزدارى قانشىق ءبورى ەمەس پە. بوپاي قازىر قولىنا نايزا الىپ ءبىر توپ جىگىتتەردى باسقارادى دەسەدى. كۇيەۋ جۇرتى، ءۋالي حاننىڭ اۋىلىن شابامىن دەپ ءتىسىن قايراپ جۇرگەن كورىنەدى.

- بوپاي كەلىپ اعاسىنىڭ توبىنا قوسىلسا جانايدار باتىر دا سو جەردە دەسەڭىزشى...

- نەگە؟

- جانايدار مەن بوپاي جاس كەزدەرىندە قوزى كورپەش پەن بايان سۇلۋداي بولعان جوق پا ەدى؟ تەك قاسىم تورە جانايداردى قارا قازاق دەپ بوپايدى وعان بەرمەگەن. التى بالا تاپسا دا بوپاي جانايدار دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى دەگەن وسەك بار. ەكەۋىنىڭ باسى كەنەسارى ورداسىندا قوسىلعان بولار».

...بۇدان باسقا ءبىر ەپيزودتى كەلتىرسەك، جازۋشى، حانشانىڭ حان كەڭەسىندە ەل تاعدىرىن، جەرىنىڭ ماسەلەسىن پاتريوتتىق سەنىمدە ويلايتىندىعىن جانە ورىس وكىمەتىنە بەرىلگەن ادامدارعا ىمىراسىز ەكەنىن سۋرەتتەي كەتكەن:  

«- اق پاتشاعا جاعىنىپ، جانى شىعىپ جۇرگەنىنىڭ ءوزى دە سول ەمەس پە؟ – دەدى بوپاي ءسال قاباعىن شىتىپ، - پاتشا جاندارالدارى بەكىنىس سالىپ، كەلىمسەكتەرىنە ازداعان ۇلەس بەرگەنى بولماسا، جەردىڭ شۇرايلىسى ءالى دە سامەكە، نۇرالى، بوكەي، ءۋالي حانداردىڭ ۇرپاقتارىندا عوي. مال ءۇشىن ولار قازاقتىڭ جەرى تۇگىل، جانىن بەرەر. ءبىرى بۇكىل ەسىل، نۇرا بويىن جايلاسا، ءبىرى سوناۋ سىرىمبەت تاۋىنىڭ، قۇسمۇرىن مەن شۇبارعا دەيىنگى كەڭ القابىن الىپ جاتىر. ال وزگەلەرى ءبىر ءۋالي حاننىڭ انا ايعانىم قانشىعى جايلاپ وتىرعان بوكتەرگە ءۇش بولىستىڭ مالى سىيادى، - بوپاي كەنەت اعاسىنا اشۋلانا قارادى. – قاشانعى ول قانشىقتى باسىمىزعا شىعارىپ قويامىز؟ قوڭىرقۇلجاداي ونى دا شاباتىن مەزگىل جەتتى، جىبەرمەيسىڭ بە ءبىر باتىرىڭدى.

كەنەسارى قاسقىر كورگەن بۇركىتتەي تۇيىلە قالدى.

- قاتىن اۋلىن باتىر شاپپاس. قايىن اتام جۇرتى دەمەسەڭ ءوزىڭ شاپ!

تابىلعان سوزگە ۇيدەگىلەر شۋ ەتە قالدى.

- ءجون.

- تاپقان اقىل.

- قاتىندى قاتىن شاپپاسا، باتىر شاپقانى ەرسى.

- ءۋاليحاننىڭ اۋلىنا جولاي سوعاسىڭ، - دەدى كەنەسارى از سويلەي، - ەڭ الدىمەن ارعى بەتتەگى امانقاراعاي پريكازىنىڭ مالىن بەرى ايداپ وتەسىڭ.

قۋانعاننان بوپايدىڭ ەكى كوزى جارق ەتتى.

- مەن دايىن. 

...بۇل جەردە، تۇسىنگەنگە، حان كەنەنىڭ اتا-سالتتى تەمىردەي تارتىپتە ۇستايتىندىعى دا باسا كورسەتىلىپ، دارىپتەلىپ-اق وتىر. بۇدان ءارى روماندا:

«...ءبىر جەتى وتىسىمەن التى ءجۇز جاساق ەرتكەن بوپاي الدىمەن امانقاراعاي پريكازىن، سودان كەيىن سىرىمبەت تاۋىنداعى ءۋاليحاننىڭ بايبىشەسى ايعانىمنىڭ اۋىلىن شاپتى. كەنەسارى قولى كوكشەتاۋ جاقتى شاۋىپتى. ەسكى كەك قايتقانداي. ال باتىر قارىنداسى بوپاي سىرىمبەت سالاسىنداعى ءۋاليحاننىڭ جەسىرى ايعانىمنىڭ كەڭ ساراي التى اعاش ءۇيىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، قويماسىنداعى باسۋلى كيگىز، يلەنگەن تەرىسىنە دەيىن قالدىرماي بارىن سىپىرىپ اكەپ، اتا كەكتى ءبىر قايتاردى. ەندى كەنەسارى كوڭىلدەنبەگەندە كىم كوڭىلدەنبەك؟ قۇداي ابىروي بەرىپ اقمولا، اقتاۋ بەكىنىستەرى دە تەز الىندى. وسى جەڭىستەردىڭ ارقاسى عوي، ەندى قاراوتكەل، قارقارالى، كوكشەتاۋ، باياناۋىل وكىرىكتەرىنىڭ كەي اۋىلدارى بىردەن كەنەسارى جاعىنا شىعا باستاعانى»... دەگەن دەرەكتەر كەلتىرىلەدى.

بوپاي حانشانىڭ بۇنداي ىستەرى تۋرالى، كوپتەگەن تاريحشىلارىمىز جاريالاعان ارحيۆ ماتەريالدارىندا دا مالىمەتتەر كوپتەپ ۇشىرايدى، سونىڭ ءبىرى رەتىندە مىنا دەرەكتى كەلتىرۋىمىزگە بولادى: «بوپايدىڭ ارعىن رۋىنا زەكەت جيناۋعا كەلگەنى تۋرالى پاتشا وكىمەتىنە جانسىز سامرات ماماەۆ بىلاي دەپ حابارلايدى: «كەنەسارى تولەڭگىتتەرىمەن بىرگە كەنەسارى ىسىنە قاتىسۋىمەن قىرعا كەڭ تانىلعان، ونىڭ اپكەسى بوپاي دا كەلدى» (كوپ جەردە قارىنداسى دەلىنەدى، بۇندا نەلىكتەن اپكەسى دەگەن تۇسىنىكسىز).

...بوپاي حانشانىڭ اكەلەرىن تاستاپ، حان كەنەگە كەلگەن بالالارىنىڭ ەرجەتكەندەرى دە ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس-سوعىستارعا ەرلىكپەن قاتىستى، جەكەلەگەن جاساقتاردى باسقاردى. العاش ەرماحان بەكماحانوۆ شىعارعان ارحيۆ ماتەريالدارىنان مىنانداي دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى: «بوپايدىڭ ۇلى – نۇرقان دا كوتەرىلىستىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىسى بولدى. پاتشا وتريادتارىمەن بولعان ءبىر شايقاستا ول تۇتقىندالادى. ونىڭ ەرجۇرەكتىگى تۋرالى ءجۇزباسى لەبەدەۆ بىلاي دەپ جازدى: «ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازىر قولعا تۇسكەندەر – كەنەسارىنىڭ تۋعان جيەنى، ونىڭ قارىنداسى بوپايدىڭ بالاسى، سۇلتان تورەحان (نۇرحان – ە.ب.) سامەكين، تۇڭعاتار بولىسىنىڭ قۇرمەتتى ءبيى – ينەمنىڭ شاكىرتى ايداربەك قۋاندىقوۆ جانە كەنەسارىنىڭ تولەڭگىتى – سارسەنباي بار، ولاردىڭ العاشقىسى جانۇشىرا قارسىلىق كورسەتۋى ناتيجەسىندە قاتتى جارالانعان»... ۇمىتپاسام، حانشانىڭ تاعى ءبىر، نەمەسە ەكى ۇلى كەنە حاننىڭ سوڭعى شايقاسىندا وپات-شەيىت بولدى. وكىنىشكە وراي، قالعان ۇلدارىنىڭ كەيىنگى تاعدىرلارى قالاي قالىپتاسقانى تۋرالى مالىمەتتەردى كورە المادىم ء(بىر اڭگىمەلەردە قازىر دا ۇرپاقتارى بار دەگەندى ەستىگەنىم بار).

بەلگىلى دەرەكتەردە بوپايدىڭ سەنىمدى سەرىكتەرى رەتىندە، ەرلىكتەرى كەز كەلگەن ەركەكتەن كەم ەمەس، «ارعىننىڭ» قىزى التىنشاش پەن «تابىننىڭ» قىزى اقبوكەن، ت.ب.-دىڭ ەسىمدەرى ۇنەمى اتالادى.

بوپاي حانشانىڭ قازاقشا ايتقاندا كورىپكەلدىلىگى دە بولعاندىعى، وعان قوسا قازاق قىزدارىنىڭ كەنە حاننىڭ سوڭعى شايقاسىنا كوپتەپ قاتىسىپ، كوپشىلىگى وپات بولعانى، قولعا تۇسكەندەرى جانە كەيىنىرەك، حانشانىڭ جاۋلاسقاندارمەن مامىلەگە كەلىپ، كوپتەگەن تۇتقىنداردى قۇتقارىپ العان ەڭبەكتەرى بەلگىلى قىرعىز تاريحشىسى بەلەك سولتونوەۆتىڭ (رەپرەسسياعا ۇشىراعان) «قىزىل قىرعىز تارىحى» اتتى ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ «1847-جىلىندا كەنە حاندىن كىرگىزگا ەكينچي چابۋلۋ (كوي جىلى)» اتتى تاراۋىندا بىلاي ايتىلادى: «كەنە حان كىرگىزگا اتتاناردا بوپۋيكان دەگەن كارىنداشى «ءتۇشۇمدو ساامايىم ءورتتونۇپ كەتتي، كىرگىزگا اتتانباڭىز» دەگەن.

...اتكوشچۋ بالدار اسكەر ەمەس، الاردىن كەە بيرينين الگانى ءۇچ ات بولگون. كازاكتىن كىزدارى چاچتارىن ءتوبوسۇنو ءتۇيۇپ الىپ كاچكان بولسو الار تاانىلباستان كوپ ولتۇرۇلگون. بير كىز چاچىن ءتۇشۇرو سالا «مەن كىزمىن» دەگەندە ساياك كىرگىزىنان نورباي بالبان دەگەن كارماپ بارىپ بالاسىنا الىپ بەرگەن. انىن تۋكۋمۋ ازىركى كايدۋلاتتا بولۋپ، ۋشۋل كەزدە كەتمەن ءتوبودو.

...كەنەنسارى ولگون سوڭ بير جىلدان كيين ات، تون، كولگو تۇشكون كازاكتىن كوبۇن كەنەن-سارىنىن بير تۋگان كارىنداشى بوپۋيكان كەليپ جىيىپ كەتكەن»... بىزگە جەتكەن كەي دەرەكتەردە ادام باسىنا 60 (الپىس) جىلقىعا دەيىن قۇن تولەنىپ، بوساتىلعان. ال ۇيلەنگەندەر بولسا سول ەلدە قالا بەرگەن. جالپى بۇل سوعىستا قازاق ەلى زور شىعىنعا ۇشىرادى، قازاق دالاسىندا ايدالىپ جۇرگەن پولياك زەرتتەۋشىسى ا. يانۋشكەۆيچتىڭ (1846. شىلدە) كۇندەلىگىندە «كەنەسارىنىڭ 1500 ساربازىنان ولiدەي، ەكi زەڭبiرەگi مەن 500 قىزىنان ايرىلعانى» ايتىلادى...

...حوش دەلىك! بۇل ايتقاندارىمىزدىڭ بارلىعىن دا كوزىقاراقتى وقىرمان بىلەدى دەپ ويلايمىز. ەندىگى ماسەلە، ءسوزىمىزدىڭ باسىندا بوپاي حانشانىڭ جۇمباقتارى دەپ باستاعان سوڭ، سونداي ويلارىمىزبەن بولىسكىمىز كەلەدى. ول قانداي جۇمباقتار ەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. قاراستىرىپ كورەلىك!

- ەڭ الدىمەن بوپايداي اسىل اپامىزدى قالاي اتاعان دۇرىس؟ حانشا ما، الدە حانىم با؟! «حانشا» دەگەن ءسوز تىلىمىزدە بۇرىننان بارى انىق جانە حان تۇقىمىنىڭ شىققان قىزدارعا قولدانىلادى. وعان، ەسكى جىرلارداعى «الپەشتەگەن حانشاسىن، ات ارتىنا مىنگىزىپ»... دەگەن ءسوز تىركەستەرى دالەل! قازىرگى كوپ كەزدەسەتىن «حانشايىم» ءسوزىنىڭ وعان قاتىسى بار ەكەنى تۋرالى، ەسكى جىر-اڭىزداردان (ايەل ەسىمدەرى كوپتەپ كەزدەسەدى) قوسىمشا دارەجە-اتاۋ رەتىندە كەزدەسپەگەندىكتەن قاراستىرماي-اق قويالىق. ال "حانىم" سوزىنە كەلسەك، ول حاننىڭ جۇبايىنا قولدانىلاتىن ءسوز (قازىرگى ۇعىمىمىز، ارينە، باسقا). ولاي بولسا، بوپاي اپامىز، ەل اۋزىندا نەلىكتەن كوبىنە «بوپاي حانشا» اتىمەن قالدى ەكەن؟ بىلاي قاراساڭىز بارعان جەرى دە حان تۇقىمى عوي، سوندىقتان «بوپاي حانىم» اتالۋى كەرەك ەمەس پە؟! بۇنىڭ سىرى الدە، بارعان جەرىنەن سانالى تۇردە باس تارتىپ، اعاسى باستاعان قوزعالىس-كۇرەسكە قوسىلۋىندا ما جانە سولاي بولعاندىقتان، سامەكە سۇلتان دا ودان رەسمي تۇردە باس تارتتى ما ەكەن دەگەن ويلار دا كەلەدى. ءبىز دە سوندىقتان، ەل اۋزىندا، جادىندا كوبىرەك ساقتالعان، ياعني، «بوپاي حانشا» اتتى اتاۋمەن ايتۋدى ءجون سانادىق;

- بوپاي حانشا دا كوپتەگەن زامانداستارى سياقتى، سول زامان اعىمىنا سايكەس، تىپ-تىنىش ورىس يمپەرياسى بيلىگىنىڭ قولتىعىنا كىرىپ الىپ، شەن-شەكپەن، سىيلىقتار الىپ، بايلىعى شالقىعان حانىم رەتىندە بالالارىن وقىتىپ، تىپ-تىنىش ءومىر سۇرۋىنە تولىق مۇمكىندىگى بولدى! الايدا، ول الدى بەلگىسىز، ارپالىسقا تولى، باس كەتەتىن ءومىر جولىن ەرىكتى تۇردە تاڭدادى. تۋعان بالالارىنىڭ ءومىرىن كۇرەس جولىنا، ەركىندىك جولىنا ايىرباستاۋعا دايىن بولدى! بۇنىڭ سىرى نەدە، ەگەر، تەك قانا، باۋىرلارىن قيماعاندىقتان عانا دەپ ويلاساق، قاتتى قاتەلەسەتىنىمىز انىق! بوپاي اپامىزدىڭ بۇل جەردە جەكە باستىڭ مۇددەسى ەمەس، تۇگەل ەل قامى، حالىق تاعدىرى سياقتى جوعارى دەڭگەيدەگى ۇعىم يەسى ەكەنىن سەزىنۋگە، بىلۋگە ءتيىسپىز دەسەك قاتەلەسە قويماسپىز! بۇعان، بارعان جەرىنىڭ دە وسال ەمەستىگى بەسەنەدەن بەلگىلى بولا تۇرا، التى بىردەي ۇلىن ەرتىپ حان كەنەگە بارىپ قوسىلعانى، سول ەرلىك ىستەردى بارىنشا قولداعانى سونىڭ دالەلى بولسا كەرەك! سامەكە سۇلتان قالايشا بالالارىن جىبەرىپ قويدى، نەگە ول ءجاسوسپىرىم ۇلدار، كوپتەگەن زامانداستارى سياقتى جۇرمەي، شەن-شەكپەننەن باس تارتىپ، قاتەرگە تولى جولدى تاڭدادى! تۋعان اكەسىنە قاراعاندا ناعاشى جۇرتىن نەلىكتەن ەرەكشە سىيلادى، جاقسى كوردى، مىنە، بۇل دا بوپاي حانشانىڭ ءبىر جۇمباعى بولسا كەرەك;

- حان كەنە جاقىن تۋىستارى 15 (كەي دەرەكتەردە 17) سۇلتاندارمەن جانە ادال سەرىكتەرى 1500-دەي ادامىمەن بىرگە قايعىلى شەيىت-وپات بولعان سوڭ، بىرگە كەلگەن قالعان جۇرت (از ەمەس ەدى 10 مىڭنان استام ادام) جان-جاققا تارىداي شاشىلعان ەدى، اعىباي باتىر باستاعان ءبىراز ەل اتا-جۇرت ارقاعا استى، كەيبىرەۋلەر جەتىسۋدىڭ ءار تۇكپىرىندە قالدى (مىسالى، ءبىزدىڭ تالدىقورعان وڭىرىندەگى ۇرپاقتارى قازىر دە كەزدەسەتىن «ارعىن»، «جاعالبايلى»، «كەرەي»، «قاڭلى» رۋلارىنىڭ ادامدارىنىڭ بۇل جەرگە كەلۋىن اقساقالدار سول وقيعالارمەن بايلانىستىراتىن). ال، امان قالعان، ءوز تۋىس-جاقىندارىن، اۋىلداس ادامداردىڭ كوپشىلىگىن شاڭىراقتىڭ ۇلكەنى رەتىندە كوشەك سۇلتان جيناستىرىپ، شىمكەنت وڭىرىنە قونىستاندىردى (ونداعى ءتىرى قالعان كەنە حاننىڭ ۇلدارىنىڭ ارعى ءومىر جولدارىمەن ءبىراز تانىسپىز). سول كەزدە بوپاي حانشا قايدا كەتتى، ول وقيعالاردان سوڭ، ءبىر جىلدان كەيىن ءوزى بارىپ، قىرعىزدىڭ باستى ادامدارىنا «ولگەندەر ءولدى، تىرىلەردى قايتارىڭىزدار» دەپ كەلىسىم-قولقا سالا ءجۇرىپ، قيىن ءىستى ساليحالىق-دانالىقپەن قيۋلاستىرا كەلتىرىپ، ءبىراز جاندى قايتاردى دەدىك، ولاردى قايدا اپاردى ەكەن؟ كەيىنگى ءومىرى قالاي قالىپتاستى، ومىردەن قاشان جانە قالاي ءوتتى؟ بۇل دا ءبىر جۇمباق;

...مۇمكىن، بۇل جۇمباقتاردىڭ ءبىراز شەشىمىنە اقتوبەلىك الماز جانتيكەنوۆتىڭ اكەسى سۇلتان قاريادان (1909 جىلعى) ەستىگەن، ەستەلىكتەي قالعان مىنا ءبىر 1970 جىلدارداعى اڭگىمە ارقاۋ بولار. زەردەلەپ كورەلىك ء(بىراز ورنەكتەگەنمەن دە، جالپى اڭگىمە نوبايى ساقتالدى):

«...- اتادان ەرجۇرەك تۋعان قاسىم سۇلتاننىڭ التىن قۇرساقتى بايبىشەسى ايكۇمىس انامىز ومىرگە اتاقتى ۇلدارىمەن قاتار بار قازاققا ماقتانىشقا اينالعان بوپاي حانشانى دا دۇنيەگە اكەلگەن! اعالارىنىڭ ەرلىگى ءبىر توبە دەسەك، ايەل باسىنا قاراماي قازاق ءۇشىن جان بەرگەن ۇرىستاردا ەرلىكپەن كوزگە ءتۇسىپ، ارتىندا وشپەس ءىز قالدىرىپ، تاريحتا ماڭگى اتى قالدى. جاسىندا بۇلاڭ وسكەن ەركە حانشا، سامەكە سۇلتانعا ۇزاتىلىپ، ادال جار بولا ءبىلدى، الايدا بارعان جەرى اعالارىنا قارسى بولعاندا، ءبارىن تاستاپ، التى بالاسىن ەرتىپ، كەنەسارى حانعا قوسىلدى. بارلىق ۇرىستارىنا قاتىسقانىمەن قاتار، اقىلگويلىگىمەن دە كوزگە تۇسكەن، قىرعىزبەن ۇرىس باستالاردا قىزبا ناۋرىزبايدى باسىپ، تالاي جەردە اقىلىن ايتىپ تا وتىرعان، نەگىزى، اعايىن ەلمەن شاتاقتاسقاندى مۇلدە قولداماعان دا ەكەن! بىراق، بولار ءىس بولدى!

حان كەنە، ناۋرىزباي، ەرجان، قۇدايمەندى سۇلتاندار، كوپتەگەن باتىر ساربازدار، وعان قوسا ءوز ۇلدارى دا شەيىت بولعان سول ۇرىستان سوڭ، بوپاي حانشا، ءوز اياعىن ءوزى شايناعان قاقپانعا تۇسكەن بورىدەي كۇي كەشكەن! ءبىر كۇندە شاشى اعارىپ، بەتتەرىن ءاجىم باسىپ، بۇرىنعى سۇستى سۇلۋلىعىنان ايرىلىپ، ۇلعايعان جانعا اينالعانداي بولىپ شىعا كەلگەن دەسەدى. دەگەنمەن، اسىلدىڭ اتى دا، زاتى دا اسىل، بولعان ىسكە بەرىك بولىپ، قىرعىزدىڭ ماناپتارىنا بارىپ، كەلىسىمگە كەلىپ، كوپتەگەن تۇتقىنداردى بوساتىپ العان ەكەن. وعان وزىندە قالعان مال-مۇلكىن تۇگەل جۇمساپ، ەلدەن دە جىلۋ-كومەك سۇراعان!

سودان ارقاعا قايتقان سوڭ، بوپاي حانشا كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرداي الاسۇرىپ، قاسىنا سەنىمدى جىگىت-قىزداردى جيناستىرىپ، كەزىندە حان كەنەگە قاستاسقان باي-بي-سۇلتانداردان ءوش الۋدى باستاعان. ونداي اۋىلداردى شاۋىپ، مالدارىن بارىمتالاعان جانە ولجا دۇنيەلەردى ءوزى الماي كەدەي-كەپشىككە ۇلەستىرىپ كەتىپ وتىرادى ەكەن.

وشتەسكەن ورىس، كازاك-ورىستاردىڭ دا تالايىمەن شايقاسقا دا تۇسكەن ەكەن، تىپتەن ولار بوپايدى «ستەپنايا ۆولچيتسا، نەۆيديمكا، امازونكا...» دەگەن اتاۋلارمەن اتاعان دەسەدى. بۇنىڭ ءبارى كۇتپەگەن جەردەن باس سالىپ، ارتىنشا ۇستاتپاي لەزدە جوق بولىپ كەتكەندىكتەن تۋىنداعانى ءسوزسىز. مۇلدە وشتەسكەندەردىڭ باستارىن شاۋىپ الىپ، تۋىستارىنا جىبەرىپ تە وتىرىپتى.

بۇل وشپەندىلىك ارتا تۇسەدى، ءسىرا، بوپاي حانشانى جاقتايتىنداردىڭ قاتارى وسە تۇسسە كەرەك، ونى جايشىلىقپەن ۇستاپ الۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەستەي كورىنەدى. وشتەسكەن اۋىلدارىنا اياق-استى، كۇتپەگەن جەردەن شابۋىلدار جاساپ، ۇستالماي قۇتىلىپ كەتىپ وتىرادى. بۇل دا ولاردىڭ ىشتەي جاقتاستارىنىڭ كوپتىگىن جانە تىلەۋلەس ادامداردىڭ حابار بەرىپ وتىرعانىن كورسەتسە كەرەك. الايدا، بىردە ءبىر بي مە، سۇلتان با ايارلىقپەن «تاتۋلاسايىق» دەپ الداپ شاقىرىپ، بوپاي حانشانى قولعا تۇسىرەدى دە، ورىنبورعا ورىس بيلىگىنە تاپسىرادى. جاقتاستارىنىڭ ارتىنان قاتتى قۋدالاۋ جۇرەدى، ايتكەنمەن، ونشاقتى ادال ادامدارى حانشانى ساتقان ادامنىڭ بالاسىن با، ءىنىسىن بە قولعا ءتۇسىرىپ، ونى بوساتۋدى تالاپ ەتەدى. امالى قالماعان الگى ادام، ورىس بيلىگىنە بارىپ، «ءوزىنىڭ قاتەلەسكەنىن» ايتىپ، بەرەتىن پارالارىن بەرىپ، بوپايدى بوساتۋدى سۇرايدى. ورىس بيلىگى حانشانى بوساتقانىمەن ودان «ەندى قىلمىستىق ىستەرگە بارماۋعا» ۋادە الادى.

بوپاي حانشا تۇتقىننان بوساتىلا سالىسىمەن ونىڭ ادال سەرىكتەرى تاعى توپتالا باستايدى، بىراق، بۇل جولى حانشا ولاردى ءوزى تاراتىپ جىبەرەدى. وزىنە مۇلدە ادال بەرىلگەن ەكى جىگىتتى ەرتىپ، ەلدەن جىراق جاققا كەتىپ قالعان دەسەدى. سودان باستاپ وزىنە «ەندى حانشا دا ەمەسپىن، حانىم دا ەمەسپىن، ەلگە ەندى جوقپىن! كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدىڭ كۇيىگىن ءومىر بويى ارقالاپ، ازالاپ قانا وتەرمىن» دەپ سەرت بەرگەن ەكەن. سول سوزىندە تۇرىپ، سوڭعى قاسىندا قالعان ەكى جىگىتتىڭ بىرىنە كۇيەۋگە ءتيىپتى، سودان كەيىنگى ۋاقىتتا دا بىرەر بالا سۇيگەن دەگەن دە ءسوز بار.

بوپاي حانشانىڭ دۇنيە سالعان جەرى اقتوبە وبلىسى، ايتەكە بي اۋدانىندا، ىرعىزدىڭ بويىندا، زيراتى «كىلەم جايعان» دەگەن جەردە، بيىگىرەك توبەنىڭ ۇستىندە ورنالاسقان...». 

...بىزدەر بۇرىنعىنى اڭسايمىز، سەبەپتەرىن دە جوعارىدا شولىپ وتتىك! ەرلىككە تولى سانالى عۇمىرى ەل ءۇشىن كۇرەسۋمەن وتكەن، بار تاعدىرى ايانىشتى تراگەديالىق وقيعالارعا تولى، بوپاي حانشانى دا ەل ۇمىتقان جوق! قازىرگى كۇندە ەس جيىپ، ەل ارداقتىلارىن ەسكە الىپ، دارىپتەپ جاتقان ۋاقىتىمىزدا ونىڭ دا ەسىمى ۇمىتىلماسى حاق...

...قوسىمشا مالىمەتتەر بىلەتىندەر بولسا، تولىقتىرا جاتار...

PS: قۇرمەتتى اعايىندار! اقتوبەلىك الماز جانتيكەنوۆ باستاعان ىنتالى توپ، بوپاي حانشانى دارىپتەۋ بارىسىندا بيلىككە ءبىرتالاي ۇسىنىستار ەنگىزىپ جاتىر ەكەن، قولدايىق! سونىڭ ءبىرى حانشا تۋرالى جيناق شىعارۋ! ارنالعان ەڭبەكتەرىڭىزدى ازىرگە ماعان جىبەرۋلەرىڭىزدى سۇرايمىن (جانرعا شەكتەۋ جوق). حابارلاسىڭىزدار (فب جەلىسىندە وسى ازكەن التاي اتىمەن تىركەلگەم)! 

ازكەن التاي

Abai.kz