بۇگىندە اتىراۋ وبلىسىن قازاقستاننىڭ مۇنايلى استاناسى دەپ ءجيى اتايدى. ولكەنىڭ وسىلاي اتالۋىنا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مۇناي  اتىراۋ جەرىندە مۇناي وسىدان ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن بارلانعان ەدى. 1899 جىلى ليمان كومپانياسى «ەمبى - كاسپي» قوعامىنىڭ كونتسەسسياسىن ءوز يەلىگىنە الىپ، قاراشۇڭعىل دەگەن جەردە العاشقى ۇڭعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 1899 جىلدىڭ قاراشاسىندا №7 ۇڭعىدا نەبارى 40 مەتر تەرەڭدىكتە كارست قۋىسىنىڭ گيپستەلگەن جىنىستارىنان جەڭىل مۇناي بۇرقاعى الىندى. بۇل وقيعا قازاقستان جەرىندەگى كومىرسۋتەكتىك شيكىزات قورلارىن اشۋدىڭ باسى بولىپ سانالادى. اتالعان ماڭىزدى وقيعانىڭ جۇزجىلدىعى قازاقستاندا 1999 جىلى تويلاندى.

بۇدان كەيىن جاڭا بۇرعىلاۋ جۇمىستارى بولدى، بىراق ونەركاسىپتىك اۋقىمدا. 1911 جىلدىڭ 29 ساۋىرىندە دوسسورداعى №3 ۇڭعىدا قارقىندى مۇناي بۇرقاعى الىندى. كەيىنىرەك بۇل تۋرالى تاريحشىلار «ۇڭعى 30 ساعات بويى بۇرقاقتادى جانە 16 700 پۇت مۇناي بەردى»، - دەپ جازادى.

بۇگىندە اتىراۋ وبلىسىن قازاقستاننىڭ مۇنايلى استاناسى دەپ ءجيى اتايدى. ولكەنىڭ وسىلاي اتالۋىنا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مۇناي  اتىراۋ جەرىندە مۇناي وسىدان ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن بارلانعان ەدى. 1899 جىلى ليمان كومپانياسى «ەمبى - كاسپي» قوعامىنىڭ كونتسەسسياسىن ءوز يەلىگىنە الىپ، قاراشۇڭعىل دەگەن جەردە العاشقى ۇڭعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. 1899 جىلدىڭ قاراشاسىندا №7 ۇڭعىدا نەبارى 40 مەتر تەرەڭدىكتە كارست قۋىسىنىڭ گيپستەلگەن جىنىستارىنان جەڭىل مۇناي بۇرقاعى الىندى. بۇل وقيعا قازاقستان جەرىندەگى كومىرسۋتەكتىك شيكىزات قورلارىن اشۋدىڭ باسى بولىپ سانالادى. اتالعان ماڭىزدى وقيعانىڭ جۇزجىلدىعى قازاقستاندا 1999 جىلى تويلاندى.

بۇدان كەيىن جاڭا بۇرعىلاۋ جۇمىستارى بولدى، بىراق ونەركاسىپتىك اۋقىمدا. 1911 جىلدىڭ 29 ساۋىرىندە دوسسورداعى №3 ۇڭعىدا قارقىندى مۇناي بۇرقاعى الىندى. كەيىنىرەك بۇل تۋرالى تاريحشىلار «ۇڭعى 30 ساعات بويى بۇرقاقتادى جانە 16 700 پۇت مۇناي بەردى»، - دەپ جازادى.

سول كەزدەن بەرى ءجۇز جىل ءوتتى. وسى جىلى دوسسور ءوزىنىڭ مەرەيتويىن تويلايدى. اتىراۋ وبلىسىندا مەرەكەگە دايىندىق باستالىپ تا كەتتى. «ەمبىمۇنايگاز» قمگ ءبو وندىرىستىك فيليالىنىڭ «دوسسورمۇنايگاز» مۇناي-گاز باسقارماسىندا جانە دوسسور اۋىلىندا وتەتىن نەگىزگى شارالار قىركۇيەكتىڭ باسىنا بەلگىلەنگەن. سوندىقتان ءبىز كەن ورنىنىڭ داڭقتى تاريحى، قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرى، ونىڭ مۇناي وندىرۋگە قوسقان اۋقىمدى ۇلەسى جانە دوسسوردىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى جايىندا سىر شەرتۋگە تىرىساتىن ماتەريالدار تسيكلىن جاريالاۋدى باستايمىز.

الايدا مۇنايلى ەمبىنىڭ حرونولوگياسىن قالپىنا كەلتىرمەس بۇرىن، قاراشۇڭعىلداعى وقيعاعا ورالعىمىز كەلەدى. «مۇنايلى ەمبى» اتتى كىتابىندا ەلىمىزگە ەسىمى بەلگىلى ماقاش بالعىمباەۆ: «قاراشۇڭعىلداعى مۇناي بۇرقاعى جايىنداعى جاڭالىق ۇلكەن ءدۇبىر  تۋدىرىپ، رەسەيدىڭ ورتالىعىنا دەيىن جەتتى. «نوۆوە ۆرەميا» گازەتى وسى جايلى سەنساتسيالىق ماقالا جاريالادى» دەپ جازدى.

قاراشۇڭعىلدان مۇناي الۋ - بارلاۋدى جالعاستىرۋعا ۇيىتقى بولدى. زاماناۋي تەحنيكا مەن سەيسميكالىق بارلاۋ جاساۋ مۇمكىندىگى بولماعان سول جىلداردا العاشقى مۇنايشىلار جەرگىلىكتى حالىقتان الىنعان مالىمەتتەردى پايدالانعان. سەبەبى مۇناي مەن ونىڭ تابيعي تۋىندىلارىنىڭ مازۋتتالعان جانە بيتۋمدىق قۇم تۇرىندە جەر بەتىندە پايدا بولۋى تۇرعىلىقتى حالىققا ەجەلدەن بەلگىلى ەدى. بۇنى اتىراۋ جەرىندەگى بۇرىنعى جەر اتاۋلارى: شاتقالدار مەن توبەلەر، بۇلاقتار،  مەن قۇدىقتار دالەلدەيدى: «مايتوبە» - مايلى توبە»، «قاراارنا» - قارا ارنا ، «مايكومگەن» - ماي كومىلگەن جەر، «قاراشۇڭعىل» - قارا شۇڭعىل جەر، «جاقسىماي» - جاقسى ماي، «قاراماي» - قارا ماي، «قاراتوڭ» - قارا توڭ توپىراق، «مۇنايلى» - مۇنايلى جەر. بۇل اتاۋلاردىڭ كوپ بولىگى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. ەڭ قىزىعى، ولار ءالى مۇناي تابىلماعان جەرلەردە دە كەزدەسەدى. مۇمكىن، دۇرىس ىزدەمەگەن بولارمىز؟ جىلنامالار مەن ەجەلگى كىتاپتاردا ساياحاتشىلار قىتاي مەن  ۇندىستاننان كىرە تارتىپ شىققان ساۋداگەرلەر  جىبەك جولىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ   سارايشىق قالاسىنا توقتاپ   زايسان شۇڭقىرىنداعى قاراماي شاتقالىندا جيناقتالعان قارا مايدى اربالارىنىڭ دوڭگەلەكتەرىن مايلاۋعا پايدالانعاندىعى تۋرالى ايتىلادى. التىن وردا مەملەكەتىنىڭ استاناسى بولعان سارايشىق شاھارىنىڭ جۇرتى جايىق بويىندا، قازىرگى اتىراۋ قالاسىنا جاقىن ماڭدا جاتىر.

دوسسورعا ورالايىق. سونىمەن مۇناي الۋ جۇمىستارى ليمان كومپانياسى تەرەڭدىگى 21 مەترگە دەيىنگى 13 ۇڭعى بۇرعىلاعان قاراتوڭ كەن ورنىندا باستالدى. سۋ قۇدىعىنىڭ تەرەڭدىگىنە پارا-پار كەلەتىن ۇڭعىلاردىڭ تەرەڭدىكتەرىنىڭ وسىنشا تاياز بولۋىنا قاراماستان، ونىڭ ارقايسىسى تاۋلىگىنە 200 كيلوگرامم مۇنايعا دەيىن بەرىپ وتىردى. بۇرعىلاۋ دارەجەلەپ ءوسىپ، دوسسورعا دەيىن جەتتى، وندا تەرەڭدىكتەرى 160-تان 192 مەترگە دەيىنگى ءۇش ۇڭعى بۇرعىلاندى. ۇڭعىنىڭ ەكەۋىندە مۇنايلى قۇم كەزدەستى. الايدا بۇل ليماندى قىزىقتىرمادى. كاسىپكەردىڭ اقشاسى تاۋسىلىپ بارا جاتقاندىقتان، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ول بارلىق جۇمىستاردى، سونىمەن قاتار دوسسوردى دا توقتاتۋعا ءماجبۇر بولدى. دەگەنمەن، ليمان ول جەرلەردە ۇلكەن مۇناي كوزىنىڭ بارىنا سەنگەن ەدى جانە قوسىمشا قارجى ىزدەستىرۋدى جالعاستىرا بەردى.

دوسسور تاريحى 1911 جىلدان ەرتەرەك باستالۋى دا مۇمكىن ەدى، بىراق بۇعان بەلگىلى سەبەپتەر جول بەرمەدى. باكۋ جانە گروزنىي قالالارىنىڭ مۇنايشى كاسىپكەرلەرى ءوز مونوپوليالارىنا قاۋىپ تونگەندىگىن سەزىپ، قازاق جەرىندە جۇمىستاردىڭ جالعاسۋىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىردى. الايدا 1908 جىلعا قاراي ليمان قاراتوڭ مەن دوسسورداعى ىزدەۋ جۇمىستارىنىڭ جالعاسۋىن قالاعان ستاحەەۆ كوپەستىڭ قولداۋىنا يە بولدى. بىراق بۇل جۇمىستاردان ايتارلىقتاي ناتيجە شىقپادى. بۇل - ليمان اعىلشىندارمەن ورال-كاسپي مۇناي قوعامىن قۇرعان 1909 جىلعا دەيىن جالعاستى. وسى بىرلەستىك اتاقتى دوسسورىمىزدىڭ العاشقى اشۋشىسى رەتىندە تاريحقا ەندى.

قاراجاتى پايدا بولعان ورال-كاسپي قوعامى 1911 جىلى بىرنەشە اۋداندا، سونىمەن قاتار دوسسوردا تەرەڭ بۇرعىلاۋدى باستادى. ماقاش بالعىمباەۆ ءوز كىتابىندا ەڭ ماڭىزدى اشىلۋدى بىلايشا سيپاتتايدى: «مىنە، كۇتپەگەن جاعداي ورىن الدى: بۇرقاقتان ۇشىپ كەتكەن تاستىڭ تارتالدى بارابان شكيفىنە سوعىلۋىنان تۋىنداعان ۇشقىننان ءورت شىقتى. ول ۇڭعىنىڭ قۇممەن تىعىندالۋىنىڭ ناتيجەسىندە عانا بىرنەشە كۇننەن كەيىن توقتادى. بۇرقاق قاتتى بولدى: ول مۇنايدىڭ 0.866 ۇلەستىك سالماعىندا 16700 توننا بەردى».

قازاق جەرىنەن اتقىعان اۋقىمدى بۇرقاق جايىنداعى حابار بۇكىل الەمگە تارادى. ارينە، بۇدان كەيىنگى جىلدارى بارلاۋ جۇمىستارى ايماقتىڭ وزگە اۋداندارىندا دا جۇرگىزىلدى، بىراق نەگىزگىلەرى ءدال وسى جەرلەردە شوعىرلاندى. سەبەبى بۇنداعى مۇناي جەر بەتىنە جاقىن ورنالاستى.

كەن ورنىن يگەرۋ حرونولوگياسىن دا شولۋعا بولادى. ەگەر 1911 جىلدىڭ سوڭىنا تامان دوسسوردا شيكىزاتتى بۇرقاقپەن وندىرەتىن ءبىر عانا بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى تۇرعان بولسا، ءبىر جىلدان كەيىن اۋدانداعى قولدانىستاعى ۇڭعىنىڭ سانى 6-عا جەتتى. تاعى 5-ەۋى بۇرعىلاۋ بارىسىندا بولاتىن، ال 10-ى بۇرعىلاۋعا دايىندىق ۇستىندە ەدى. بۇل تەك ءىرى ۇڭعىلاردىڭ عانا سانى، بۇعان قوسا ۇساقتارى دا بولدى.

بۇگىندە مۇنايشىلاردى وقىتاتىن بارلىق وقۋلىقتاردا قولدانىستاعى التى ۇڭعىنىڭ «ەمبى» كومپانياسىنا تيەسىلى تەك №1 ۇڭعىسى عانا سۋمەن ارالاسقان مۇناي بەرەتىن دەلىنەدى. دوسسور باستاۋ العان ايگىلى №3 ۇڭعى تاۋلىگىنە 656 توننا مۇناي بەرەتىن. باسقا ۇڭعىلار تۋرالى ولاردان مۇناي ءوندىرىلدى دەۋگە كەلمەس ەدى، سەبەبى «قارا التىندى» №3 ۇڭعىدان ازىراق بەرەتىن ولاردىڭ بارلىعى بۇرقاقتىق بولعانىنا قاراماستان، كۇنىنە 52 توننا مۇناي وندىرەتىن.

اۋقىمدى بۇرعىلاۋمەن قاتار دوسسوردا جانە ونىڭ اينالاسىندا بۇگىنگى كۇننىڭ تىلىمەن ايتقاندا ينفراقۇرىلىمدىق نىساندار قۇرىلىسى جۇرگىزىلدى.

دايىنداعان ۆيكتور سۋتياگين

(جالعاسى بار)