قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى

اسحات ايماعامبەتوۆتىڭ نازارىنا!

جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى: قاراڭعى  بولمەدەن قارا مىسىقتى ىزدەۋ نەمەسە ساۋاتسىز ۇرپاقتىڭ وبالى كىمگە؟

ەلىمىزدەگى ەڭ كوپ «رەفورمالانعان» سالا، ول – ءبىلىم سالاسى. وسى كوپ «رەفورمالاردىڭ» بىردە-ءبىرى ءبىلىم سالاسىنا وڭ ناتيجە بەرگەن جوق. نەگە؟ سەبەبى، بۇل رەفورمالارعا مۇعالىمدەر قاتىستىرىلمادى. ولاردىڭ پىكىرىن ەشكىم سۇراعان جوق. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، عىلىمي تۇرعىدا زەرتتەلىپ، ساراپتالماعان وسى «رەفورمالاردى» جۇزەگە اسىرۋدا تەحنولوگيالىق مۇمكىنشىلىكتەرىمىز ەسكەرىلمەدى. ونى ەشكىم ەسەپتەپ، سارالامادى دا. ۇشىنشىدەن، رەفورمانى جۇزەگە اسىراتىن ەڭ باستى تۇلعا مۇعالىمنىڭ دە، وقۋشىنىڭ دا ۇلتتىق مەنتاليتەتى مەن پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەدى. تورتىنشىدەن، بۇل ءبىلىم رەفورمالارى وقۋشىعا ءبىلىم بەرۋ تۇرعىسىنان كەلگەندە قالىپتاسقان وقۋ جۇيەسىنەن الدە قايدا تومەن ەدى. ال، رەفورمالار سول سالانى جاڭارتىپ،ۇزدىك ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاسالادى ەمەس پە؟! ەلىمىزدەگى ءبىلىم سالاسىنىڭ بيلىككە تىكەلەي تاۋەلدى بولۋى سەبەپتى دە، ءامىرشىل بيلىك جۇيەسى ويلاپ تاپقان «ءبىلىم رەفورمالارى» وڭ ناتيجە بەرمەدى. بىزدەگى بارلىق ءبىلىم رەفورمالارىنىڭ اۆتورى بىرەۋ. ول – بيلىك.

ايپاعىمىز: ميلليونداعان حالىق قارجىسى شاشىلىپ، ناتيجەسىز اياقتالعان «ءبىلىم رەفورمالارى» تۋرالى ەمەس. بۇگىنگى اڭگىمە، تاعى دا سول بيلىك جۇيەسى ويلاپ تاپقان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى سوڭعى ءبىلىم رەفورماسى تۋرالى بولماق.

«جاڭا وقۋ جىلىن الەمدىك ءبىلىم ستاندارتىنا نەگىزدەلىپ جاسالىنعان «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىمەن باستايمىز»،دەپ ۇرانداتىپ باستالعان جاڭا وقۋ جىلى مەن ءۇشىن سەرگەلدەڭمەن باستالدى. سەرگەلدەڭ سەبەبى، «جاڭا وقۋ باعدارلاماسىنا» سايكەس جاڭاشا وقۋدى بىلتىر ءبىر جىل وقىعان 8-سىنىپ پەن «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىن» بيىل باستاعان 10-سىنىپتىڭ ماعان تاپسىرىلۋى ەدى. بۇرىن ساباق بەرمەگەن سىنىبىنا مۇعالىمنىڭ سىناي قارايتىن ادەتىمەن، سىنىپتىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن تەكسەرۋ ماقساتىندا، مەن دە سىنىپتان ءتۇرلى پىشىمدە اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە سىناق الۋعا كىرىستىم. بۇرىنعى وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا، ءتىل بىلىمىنەن 5-سىنىپ «فونەتيكا»، 6-سىنىپ «لەكسيكا»، 7-سىنىپ «مورفولوگيا»، 8-سىنىپ «سينتاكسيس» بولىمدەرىن وقيتىن. 5-7-سىنىپتاردا وتكەن تاقىرىپتاردى اۋىزشا سۇراي باستادىم. وقۋشىلاردىڭ جاۋابى مەن ويىن جەتكىزىپ سويلەي الماۋى كوڭىلىمە قونبادى. سودان سوڭ گراماتيكادان جازباشا سىناق الدىم. سىناق سۇراقتارى باستاۋىش سىنىپ پەن 5-6- سىنىپتارعا ارنالعان «ءارىپ، دىبىس، دىبىستىڭ تۇرلەرى، بۋىن، تاسىمال دەگەنىمىز نە؟» دەگەن سەكىلدى وتە جەڭىل سۇراقتار.

جازباشا جازىلعان گرامماتيكالىق سىناق جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە سىناق جازعان 22 وقۋشىدان ەكى وقۋشى «4»، التى وقۋشى «3»، ون ءتورت وقۋشى «2» دەگەن باعا الدى. «5» جوق. بۇل ناتيجە مەنى ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى. شيرەك عاسىرعا جۋىق پەدوگوگيكالىق جۇمىس ءوتىلىم بارىسىندا ءتۇرلى دەڭگەيدەگى سىنىپتاردان سىناق الىپ ءجۇرمىز عوي. بىراق، سىنىپتىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى ەكى دەگەن باعا الۋى مۇمكىن ەمەس جاعداي. ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەدىم. كەلەسى ساباقتا ءدال وسى سەگىزىنشى سىنىپتان جازباشا ديكتانت الدىم. جەڭىل تۇردە، جەڭىل تاقىرىپتان الايىن دەپ شەشتىم. ديكتانت التىنشى سىنىپقا ارنالعان. جازىپ وتىرعان - سەگىزىنشى سىنىپ. ديكتانتتار جيناعىنىڭ اۆتورى - ا.ەسەنقۇلوۆا. وڭتۇستىك قازاقستان پەداگوگ كادرلارىنىڭ ءبىلىم جەتىلدىرۋ ينستيتۋتتارى ۇسىنعان. ديكتانت جازعان وقۋشىلار سانى 21. ونىڭ ىشىندە ەكى وقۋشى «4»، بەس وقۋشى «3»، ون ءتورت وقۋشى «2» دەگەن باعا الدى. «5» جوق. بايقاعان ادامعا گرامماتيكادان جازعان جازباشا جۇمىستىڭ ناتيجەسى قايتالانىپ تۇر. ۇزاق جىلعا سوزىلعان پەداگوگيكالىق جۇمىس بارىسىندا ءتۇرلى جاعدايلاردى كورگەن مەنى ءبىر نارسەمەن تاڭقالدىرۋ قيىن. بىراق، ءدال وسى جاعدايدىڭ مەنى تاڭقالدىرعانى سونشالىق، اشىق كۇندە توبەمنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. ءبىر سىنىپتاعى 20-25 وقۋشىنىڭ ارى كەتكەندە بەس-التاۋى ۇلگەرمەۋشى بولۋى مۇمكىن. ال ءبىر سىنىپتاعى 21 وقۋشىنىڭ جارتىسىنان استام 14 وقۋشىسى ۇلگەرمەۋشى بولۋى مۇمكىن ەمەس. سوندا بۇعان كىم كىنالى؟ بارىنەن بۇرىن وقۋشىلاردى، سول وقۋشى بالالاردىڭ ەرتەڭىنەن ءۇمىت كۇتىپ وتىرعان اتا-انانى ايادىم. سونشا ساۋاتسىز بولىپ قارعىسقا ۇشىرايتىنداي (مىنا «جاھاندانۋ» زامانىندا ساۋاتسىز ءھام ءبىلىمسىز بولۋدى مەن قارعىسقا ۇشىراۋ دەپ ەسەپتەيمىن) پەرىشتەدەي پاك بۇلدىرشىندەردىڭ كۇناسى نە ەدى؟ ولاردىڭ وبالى كىمگە؟

بۇلار نەگە سونشا ساۋاتسىز؟ دەپ بۇرىنعى ءپان مۇعالىمىنەن سۇراسام ول:  «وقۋشى ساۋاتسىز بولماعاندا قايتەدى، قازىرگى جاڭا وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا قازاق ءتىلى پانىنەن گرامماتيكانى باستى ورىنعا شىعارىپ، گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارلى تەرەڭدەتە وقۋ دەگەن جوق. قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ورنىنا گەوگرافيا ما، الدە بيولوگيا ما، باسقا ءپاندى وقىتىپ وتىرعان سەكىلدىسىڭ. ديكتانت جازۋ دەگەن اتىمەن جوق. بالاعا ەكى قويۋ بىلاي تۇرسىن، مىناۋىڭ قاتە دەپ، قاتەسىن تۇزەپ ايتۋعا دا بولمايدى»،دەپ سونى دا بىلمەيسىز بە، ارتتا قالىپ كەتىپسىز عوي، دەگەندەي جاقتىرماعان كوزبەن قارادى. «جاڭارتىلعان ءبىلىم باعدارلاماسىن» جاتىرقاپ، قابىلداي الماي تۇرعانى كوزىنەن كورىنىپ تۇر. سوندا، قازاق ءتىلى پانىندە ديكتانت جازدىرمايتىن، قازاق ءتىل گرامماتيكاسىن تەرەڭدەتىپ وقىتپايتىن بۇل قانداي «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى؟» دەپ اڭ-تاڭ بولدىم.

قاي زاماندا دا ورتا ءبىلىمنىڭ ەڭ باستى ماقساتى – وقۋشى بالانى قورشاعان ورتاسى مەن قوعامى تۋرالى وزىندىك وي، پىكىر ءتۇيىپ، سول ويدى اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتۋ. ەگەر، ول بالا ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنىڭ زاڭدىلىقتارىن بىلمەي، ءوز ويىن ساۋاتتى تۇردە جازباشا جازىپ جەتكىزە الماسا، وندا ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنىڭ ەڭ باستى ماقساتىنىڭ ورىندالماعانى. ورتا مەكتاپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى – وقۋشىنى سويلەۋ مادەنيەتىنە ۇيرەتە وتىرىپ، ويىن ساۋاتتى تۇردە، جازباشا جەتكىزە الۋى ءۇشىن قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىن وقۋشىعا تەرەڭنەن مەڭگەرتۋ. وسىنداي ابىرويلى دا اسا جاۋاپتى مىندەتتى «جاڭا وقۋ باعدارلاماسى» قالاي ورىندادى ەكەن؟ ءدال وسىنداي ويمەن جاڭا وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا 8-سىنىپقا ارنالعان قازاق ءتىلى وقۋلىعىن قولىمىزعا الدىق. 256 بەتتەن تۇراتىن ۇلكەن سارى كىتاپ ەكەن. ءبىرىنشى بەتتەگى باستى پاراعىندا (تيتۋلنىي ليست) قازاق ءتىلى: جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتىڭ 8-سىنىبىنا ارنالعان وقۋلىق. / ەرمەكوۆا ت.ن.، ەرحوجينا ش.ل، توقباەۆا ا.ە. - استانا: «ارمان-پۆ» باسپاسى، 2018 - دەگەن جازۋى بار.

ماماندىعىمىز بولعاندىقتان قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىز دەپ ويلاۋشى ەدىك. بىراق، مىنا كىتاپتىڭ باستى پاراعىنداعى «قازاق ءتىلى» دەگەن سوزدەن كەيىنگى قوس نۇكتە مەن اۆتورلىق ۇجىمنىڭ الدىنا قويىلعان جاقشا بولماسا جانتايا ورنالاسقان سىزىقشا مەن «استانا» دەگەن ءسوزدىڭ الدىنان قويىلعان سىزىقشا جانە سوڭىنان قويىلعان قوس نۇكتەنى – اۆتورلىق ۇجىم قازاق ءتىلىنىڭ قانداي گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا سايكەس قويعانىنا ەش تۇسىنبەدىك. ءبىز بىلەتىن گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتا، كىتاپتىڭ باستى بەتىندە كىتاپتىڭ شىققان جىلى جازىلىپ ءۇتىر قويىلادى، باسپا اتاۋى تىرناقشاعا الىنىپ، سودان سوڭ كىتاپتىڭ شىققان جىلى جازىلادى. ەشقانداي جاقشا، سىزىقشا، قوس نۇكتە قويىلۋعا ءتيىستى ەمەس.

مەنىڭ الدىمدا قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمىنىڭ ۇلى كوريفەيلەرى ءى.كەڭەسباەۆ، ت.قورداباەۆ، ع.مۇساباەۆ جانە تاعى دا باسقا بىرنەشە عالىمدار 1978 جىلى «عىلىم» باسپاسىنان قۇراستىرىپ شىعارعان «قازاق ءتىلىنىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگى» جاتىر. م. بالاقاەۆ جاۋاپتى رەداكتور، ال رەداكتسيالىق القا مۇشەلەرى:   ى.كەڭەسباەۆ، ع.مۇساباەۆ، ا.ىسقاقوۆ، ر.سىزدىقوۆا. ءدال وسى سوزدىكتىڭ باستى پاراعى مەن ايتقان زاڭدىلىق بويىنشا جازىلعان. ال، ەندى 7-سىنىپ ادەبيەتى «اتامۇرا» باسپاسى  2003 جىل، 6-سىنىپ ادەبيەتى «اتامۇرا» باسپاسى 2002 جىل، قازاق ادەبيەتى 9-سىنىپ «ارمان-پۆ» باسپاسى 2013 جىلعى وقۋلىقتارىنىڭ باستى پاراعى بىركەلكى ەمەس، بىرىندە كىتاپ شىققان قالانىڭ الدىندا سىزىقشا قويىلعان، بىرىندە قويىلماعان، ءارتۇرلى. باستى پاراعىنان باستاپ قاتەسى بار ول قانداي وقۋلىقتار؟ كىم سەنەدى مۇنداي وقۋلىققا؟ الدە، قازاق ءتىلى گرامماتيكا زاڭدىلىقتارىنا وزگەرىس ەندى مە؟ اقىلداسپاي، ەشكىممەن كەلىسپەي، ءتىلىمىزدىڭ گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا وزگەرتۋلەر ەنگىزگەن كىم؟ وعان قانداي مۇقتاجدىق بولدى؟ ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارى – زاڭ اكتىسى سەكىلدى مەملەكەتتىك قۇجات. ونى وزدىگىنەن وزگەرتۋگە ەشكىمنىڭ دە قۇقىعى جوق.

ەگەر، ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا وزگەرتۋلەر ەنسە، ونى ەڭ الدىمەن بىزگە، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەمەس پە؟ سەبەبى ەلىمىزدىڭ بولاشاعى جاس ۇرپاققا قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى مەن اۋىزشا دۇرىس سويلەي ءبىلۋدى وقىتىپ، ۇيرەتىپ جاتقان مىنا ءبىز، قاراپايىم مەكتەپ مۇعالىمدەرى. مىنە، وسى مەكتەپ مۇعالىمدەرى وزدەرىنىڭ ماماندىعىنا بايلانىستى بولىپ جاتقان وزگەرىستەر تۋرالى ەش نارسە بىلمەيدى. ولارمەن ەشكىم اقىلداسىپ، ساناسپايدى دا. مۇعالىمدەرمەن اقىلداسپاي جاسالىنعان ءبىلىم سالاسىنداعى ءتۇرلى «رەفورمالار» سونىڭ ايقىن دالەلى. وسى «رەفورمالار» مىسالىنان-اق، مەكتەپ مۇعالىمدەرىنە جوعارىداعىلاردىڭ مەنسىنبەي، استامشىلىقپەن قارايتىن وكتەم كوزقاراسى ايقىن سەزىلىپ تۇر.

سونىمەن، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم سالاسىنداعى سوڭعى رەفورمانىڭ «جەمىسى» 8-سىنىپتىڭ قازاق ءتىلىنىڭ 1-ءبولىمىن اشتىق. ءبولىم اتاۋى «كونە تۇركى جازبالارى جانە قازاق جازۋى». سودان سوڭ «ورفوگرافيا»،  «جالقى ەسىم ەملەسى»، دەگەن جازۋلار كوزىمىزگە شالىندى. «ورفوگرافيا» ءتىل ءبىلىمىنىڭ قانداي سالاسى، نەنى وقىتادى؟ ەشقانداي تۇسىنىك بەرىلمەپتى. ونىڭ ەسەسىنە «كونە تۇركى جازبالارى – باعا جەتپەس قۇندى بايلىق» اتتى ەربولات ساۋرىقوۆتىڭ ماقالاسى بەرىلىپتى. مەكتەپ وقۋشىلارى ۇعىمىنا ساي ەمەس، عىلىمي ستيلدە، اۋىر تىلدە جازىلعان ماقالا، عىلىمي مونوگرافيادان قيىپ الىپ، وقۋلىققا ەنگىزىلگەن سەكىلدى اسەر قالدىردى. كەلەسى 7- بەتتە «باس ارىپپەن جازىلاتىن كۇردەلى اتاۋلار» دەگەن سويلەمنىڭ ءتورت بۇرىشى سىزىقشامەن قورشالۋىنا قاراعاندا، بۇل – گرامماتيكالىق زاڭدىلىق سەكىلدى. مەنى تاڭقالدىرعان وسى تاقىرىپ بولدى. سەبەبى، باس ارىپپەن جازىلاتىن اتاۋلار، بۇل – باستاۋىش 2-3-سىنىپتىڭ وقۋ باعدارلاماسىنىڭ تاقىرىپتارى. اپتاسىنا ەكى-اق رەت بولاتىن قازاق ءتىلى ءپانىنىڭ ونسىز دا از ساعاتىنا، باستاۋىش سىنىپ تاقىرىبى نە ءۇشىن كىرىكتىرىلگەن؟ وتە تۇسىنىكسىز. جوعارعى سىنىپ بولىپ ەسەپتەلىنەتىن 8-سىنىپ ءۇشىن تاقىرىپ وتە جەڭىل ءارى 8- سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ پسيحولوگيالىق جاس ەرەكشەلىگىنە ساي ەمەس. كىتاپتى جازعان اۆتورلىق ۇجىمنىڭ مەكتەپتە ساباق بەرىپ، بالامەن تىعىز جۇمىس ىستەپ كورمەگەنى انىق سەزىلىپ تۇر.

2-ءبولىم «ادامزاتتىق قۇندىلىقتار جانە الەم مادەنيەتى». فونەتيكا، اۋەن، اۋەز، تەمبر، قارقىن، كىدىرىس، دەپ بەرىلگەن. مۇندا دا «فونەتيكا» ءتىل ءبىلىمىنىڭ قانداي سالاسى؟ نەنى زەرتتەيدى، دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلماعان. «فونەتيكانىڭ» نەگىزگى زەرتتەۋ ايماعى – دىبىس. ال،  «فونەتيكا» بولىمىندە – دىبىس، دىبىستىڭ تۇرلەرى، ەملەسى، بۋىن، بۋىننىڭ تۇرلەرى، تاسىمال تۋرالى ەشتەمە جوق. ونىڭ ەسەسىنە تىلىمىزدەگى «تەمبر»،  «قارقىن»، «اۋەز»، دەگەن ۇعىمداردى وقۋشىعا تۇسىندىرۋگە تىرىسقان. سوندا، وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، مەكتەپ وقۋشىسىنا سوزدەردىڭ دۇرىس جازىلۋ ەملەسى، بۋىن مەن دىبىستىڭ تۇرلەرى، سوزدەردى دۇرىس تاسىمالداۋ ماڭىزدى ما، جوق الدە «اۋەن، اۋەز، تەمبر» سوزدەرىنىڭ ماعىناسىن ءبىلۋ ماڭىزدى ما؟ بۋىننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، سوزدەردى دۇرىس تاسىمالداي المايتىن وقۋشى، ويىن قالاي ساۋاتتى تۇردە جازباشا جەتكىزە الادى؟ وكىنىشتىسى سول، بىزدە ءبىلىم باعدارلاماسى مەن ولاردى جوسپارلاۋ جانە مەكتەپ وقۋلىقتارىن زەرتتەپ تالدايتىن تاۋەلسىز ساراپتامالىق ورتالىقتار دا، ساراپتامالىق مەرزىمدى باسىلىمدار دا جوق. 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى وقۋلىقتاردى جۇيەلى تالداۋ-ءبىر ماقالا كولەمىندە مۇمكىن ەمەس.

دەسەك تە، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى وقۋلىعىنىڭ ءبىز بايقاعان كەمشىلىكتەرى مىنا تومەندەگىنشە:

1. 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ گرامماتيكاسىن بار دەپ تە، جوق دەپ تە ايتا المايسىز. سەبەبى، «جاڭارتىلعان باعدارلاما» بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىندا بەلگىلى عىلىمي جۇيە جوق. مىسالى: قازاق ءتىلىنىڭ «فونەتيكا»، «لەكسيكا» بولىمدەرى 5-سىنىپتا دا، 8-سىنىپتا دا بەرىلگەن. 5-سىنىپتىڭ قازاق ءتىلى وقۋلىعىندا ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالالارى «فونەتيكانىڭ» دا، «لەكسيكانىڭ» دا، «مورفولوگيانىڭ» دا باسىن ءبىر جەرگە قوسىپ، قويىرتپاق بىلامىق جاساپ جىبەرگەن. ءتىل ءبىلىمىنىڭ كۇردەلى ءۇش سالاسىن 5-سىنىپ وقۋشىلارى قالاي بىردەن مەڭگەرمەك؟

2. وقۋلىقتار عىلىمي نەگىزدە جازىلماعان. مەكتەپ وقۋشىلارى ءتىل ءبىلىمىنىڭ «فونەتيكا»، «لەكسيكا»، «مورفولوگيا»، «سينتاكسيس»، «ستيليستيكا» سەكىلدى سالالارىن جەكە-جەكە ءبىر-بىرىمەن ارالاستىرماي، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن ولاردىڭ جەكە تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋ پسيحولوگياسىن ەسكەرە وتىرىپ، جەڭىلدەن كۇردەلىگە قاراي كەزەگىن بۇزباي وقىتۋ كەرەك.

3. قازاق ءتىلى وقۋلىقتارىنداعى گرامماتيكالىق ەرەجەلەر مەن انىقتامالار عىلىمي تىلدە جازىلماعان. مىسالى: باستاۋىش اتاۋ سەپتىگىندە تۇرىپ، ءىس-وقيعانىڭ يەسىن بىلدىرەدى. كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ كىمىم؟ نەم؟ دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى، دەپ، وتە قارابايىر تىلدە جازىلعان (8-سىنىپ. قازاق ءتىلى،124-بەت) مىسال ءۇشىن: سويلەمدە اتاۋ سەپتىگىندە تۇرىپ، ويدىڭ كىم، نە جايىندا ەكەنىن ءبىلدىرىپ، باستاۋىشپەن قيىسا بايلانىساتىن تۇرلاۋلى مۇشەنى باستاۋىش دەپ اتايمىز. سۇراقتارى: كىم؟ نە؟ كىمدەر؟ نەلەر؟ كىمى؟ نەسى؟، دەپ جازسا، عىلىمي تىلدە جازىلعان گرامماتيكالىق ەرەجە، وقۋشىعا الدەقايدا تۇسىنىكتى بولار ەدى. ءبىز وقۋشىلارعا عىلىمي تۇجىرىم مەن عىلىمي تىلدە سويلەۋدى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ۇيرەتۋىمىز كەرەك.

4. وقۋلىق جازۋدا وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلمەگەن. مىسال ءۇشىن: جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنا وتە اۋىر «اۆتور ءسوزى، ءتول ءسوز، تولەۋ ءسوز جانە ولاردىڭ تىنىس بەلگىلەرى»، سەكىلدى كۇردەلى تاقىرىپتار 5-سىنىپ وقۋ باعدارلاماسىنا كىرىكتىرىلگەن. بۇل تاقىرىپ 5-سىنىپ وقۋشىسى ءۇشىن وتە اۋىر. ءدال وسى تاقىرىپتى 8-9-سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءوزى ۇلكەن قيىنشىلىقپەن مەڭگەرەدى.

5. قازاق ءتىلىن جانە ونىڭ گرامماتيكاسىن باسقا عىلىم تۇرلەرىمەن بىرگە مەڭگەرتەمىز، دەگەن وي ۇستانىمدا بولعان اۆتورلىق ۇجىم، وقۋلىققا باسقا پاندەردىڭ تاقىرىپتارىن ەنگىزۋ ارقىلى وقۋشىلار ويىن نەگىزگى قازاق ءتىلى پانىنەن مۇلدەم باسقا جاققا بۇرىپ جىبەرگەن. ناتيجەسىندە سىنىپ وقۋشىلارىنا قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزەكتەگى ماسەلە سەكىلدى بولىپ كورىنىپ قالعان.

سوڭعى جازىلعان 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى وقۋلىقتاردى زەردەلەي وتىرىپ، قازىرگى وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمسىز دە ساۋاتسىز بولۋىنا سەبەپكەردى تاپتىم. ول –  «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى وقۋلىقتارى! ...سەبەپكەر تابىلار-اۋ، بىراق ساۋاتسىز ۇرپاقتىڭ وبالى كىمگە؟

«جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا، كەمشىلىگى ءار جەردەن كوزگە انىق كورىنىپ تۇرسا دا، قازاق ادەبيەتىنە قاراعاندا، قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى كوش ىرگەلى دەۋگە بولادى.

ەڭ ءبىرىنشى ايتپاعىمىز: ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق كورىنىسى باياندالاتىن ءبىزدىڭ باي اۋىز ادەبيەتىمىز بەن ونىڭ تۇرلەرى جانە ولاردىڭ جانرلىق ەرەكشەلىكتەرى تۋرالى جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىندا ءبىر اۋىز ءسوز جوق. ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزى بولعان، «حالىق اۋىز ادەبيەتى» دەگەن ادەبيەت بولماعان سەكىلدى.

ەگەر ءبىز، بۇكىل تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ وزەگى – اۋىز ادەبيەتىمىزدى وقۋشىلارعا مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ، عىلىمي نەگىزدە، جۇيەلى تۇردە وقىتپاساق، جاس ۇرپاق-مەكتەپ وقۋشىلارىن ەلىن، جەرىن، ۇلتىنىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن سۇيەتىن پاتريوت ەتىپ قالاي تاربيەلەيمىز؟ ەكىنشىدەن، ادەبيەت – عىلىم. ادەبيەت عىلىم رەتىندە «ادەبيەت تاريحى»، «ادەبيەت سىنى»، «ادەبيەت تەورياسى» دەگەن ءۇش بولىمنەن تۇرادى. جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا جازىلعان قازاق ادەبيەتى وقۋلىقتارىندا جوعارىدا اتالعان ءۇش ءبولىمنىڭ ەشقايسىسى دا عىلىمي نەگىزدە تولىق قامتىلماعان. 10-سىنىپ ادەبيەتىندە ادەبي جانرلار مەن ادەبيەت كوركەمدەگىش قۇرالدارىنا اۆتور شىعارماسىمەن بايلانىستىرماي جەكە-جەكە تۇسىنىك بەرگەنىمەن، وقۋلىققا ەنگىزىلگەن اۆتورلار شىعارماشىلىعىنا تاريحي-الەۋمەتتىك تۇرعىداعى سىن جانە تەوريالىق تالداۋ جاسالىنباعان. شىعارماشىلىق تۇلعالاردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتىنا قاراي، ادەبيەتتى كەزەڭ-كەزەڭگە جىكتەي وتىرىپ، ادەبيەت بەلگىلى جۇيەمەن عاسىر-عاسىرعا ءبولىنىپ توپتاستىرىلماعان. (مىسالى: «XIX-عاسىر ادەبيەتى»، «XX-عاسىر ادەبيەتى» دەگەن سەكىلدى.) ادەبيەتتى عىلىم رەتىندە وقىتۋدا قالىپتاسقان وسىنداي الەمدىك ءۇردىستى اۆتورلىق ۇجىم ەسكەرۋسىز قالدىرعان. ەڭ باستىسى، مەكتەپ وكۋشىلارىنا ادەبيەت ءپانىن عىلىم رەتىندە وقىتۋدى اۆتورلىق ۇجىم ماقسات ەتپەگەن. بۇل – وقۋلىقتىڭ مازمۇنى مەن ساپاسىنا ۇلكەن نۇسقان كەلتىرىپ، وقۋلىقتى تۇككە العىسىز، جارامسىز ەتىپ كورسەتىپ تۇر. جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى بويىنشا جازىلعان قازاق ءتىلى جانە ادەبيەتى ءپانى وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ۇستانعان ەڭ نەگىزگى باستى قاعيداسى، ول – جاڭا وقۋلىقتاردى بۇرىنعى وقۋلىقتارعا بارىنشا ۇقساتپاۋعا تىرىسقان سەكىلدى. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ بۇل ءادىسى – وقۋلىقتىڭ عىلىمي نەگىزىنە ۇلكەن نۇسقان كەلتىرىپ، ونىڭ بىلىمدىلىك ساپاسىن سىن كوتەرمەيتىن وتە تومەنگى دارەجەگە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن.

توقسان اۋىز ءسوزدى بىرەر سوزبەن تۇيىندەسەك: «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا جازىلعان 5-10-سىنىپ ارالىعىنداعى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ وقۋلىقتارى،ءپان مۇعالىمدەرىن بىلاي قويعاندا، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ قاراپايىم سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە المايدى. ءبىز، مەكتەپ مۇعالىمدەرى ەشكىمنەن جاڭارتىلعان وقۋلىق سۇراعانىمىز جوق. سوندىقتان دا مەملەكەت قارجىسىن بوستان-بوسقا شاشا بەرمەي، عىلىمي نەگىزدە جازىلعان بۇرىنعى قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى وقۋلىعىن قايتارىپ بەرۋلەرىڭىزدى تالاپ ەتەمىز!

ءبىز ءسوز باسىندا جاس ۇرپاقتىڭ ساۋاتسىز بولۋىنا ساپاسى تومەن قازاق ءتىلى وقۋلىعى كىنالى دەسەك تە،شىن مانىندە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمسىز دە ساۋاتسىز بولۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپكەرى بىرەۋ، ول «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى».

«جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسىنىڭ» تەوريالىق نەگىزى، قازاقستان مۇعالىمدەرىنە «كەمبريدجدىك ءتاسىل» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى – «بلۋمم تاكسونومياسى».

«بلۋمم تاكسونومياسىنىڭ نەگىزگى ءۇردىسى، پەدوگوگيكا عىلىمىنا بۇرىننان بەلگىلى – ايتىلىم، تىڭدالىم، وقىلىم، جازىلىم دەسە دە، نەگىزىنەن امەريكاندىق عالىم بلۋمنىڭ وقۋ جۇيەسى بويىنشا، ساباقتى مۇعالىم ەمەس، وقۋشىلار ويىن تۇرىندە ءبىر-بىرىنە وزدەرى ءتۇسىندىرۋى كەرەك. ال، ەندى جاڭا ساباق وتكىزگىڭىز كەلسە، جاقسى وقيتىن وقۋشىلارعا جاڭا ساباقتى الدىن الا تاپسىرما رەتىندە ۇيگە بەرىپ جىبەرەسىز. ساباقتى ۇيدە دايىنداپ كەلگەن وقۋشىلار، جاڭا ساباقتى دا ويىن تۇرىندە ءبىر-بىرىنە وزدەرى تۇسىندىرەدى. وقۋشىعا ەكى دەگەن باعا قويۋعا جانە ونىڭ قاتەسىن تۇزەۋگە بولمايدى. شىعارما، ديكتانت جازۋعا رۇقسات جوق. مۇعالىم وقۋشىعا: «سەنىكى دۇرىس» دەگەن سوزدەن باستاپ، ءوز پىكىرىن سودان سوڭ ايتۋعا قۇقىلى. وقۋشى ءوز ءبىلىمىن ءوزى باعالايدى.

شىعارما جانە ديكتانت جازدىرمايتىن، وقۋشى ءوز ءبىلىمىن ءوزى باعالاپ، جاڭا ساباقتى وقۋشىلار ويىن تۇرىندە ءبىر-بىرىنە  وزدەرى تۇسىندىرسە، وندا مۇعالىمنىڭ كەرەگى نە؟ دەگەن ساۋال وسىنداي جاعدايدا وزىنەن-ءوزى تۋىندايدى.

بۇرىن دا ايتقانبىز،تاعى قايتالايمىز: وقۋشىلار وزدەرىن-وزدەرى وقىتاتىن بولسا، ولاردىڭ بەلگىلى ءبىر زات نەمەسە قۇبىلىس تۋرالى تەرەڭدەپ ويلانۋى، اينالاسى مەن قوعامى تۋرالى وي جيناقتاۋى، سويلەۋ قابىلەتى قاي كەزدە داميدى؟ جاڭا ساباقتى دايىندالىپ كەلىپ تۇسىندىرەتىن وقۋشى قانشا جەردەن دارىندى بولسا دا، ول جوعارعى ءبىلىمدى، كوزقاراسى قالىپتاسقان جەكە تۇلعا، كاسىبي مامان ەمەس. سوندىقتان دا ويىن ەلەمەنتتەرى ارقىلى وقۋشىلاردىڭ جاڭا ساباقتى ءبىر-بىرىنە وزدەرى ءتۇسىندىرۋى، ولاردىڭ جاڭا تاقىرىپتى تەرەڭ تۇسىنۋىنە مۇمكىنشىلىك بەرمەيدى.

«جاڭا وقۋ باعدارلاماسى» بويىنشا وقۋ جوسپارى ۇمج (ۇزاق مەرزىمدى جوسپار) جانە قمج (قىسقى مەرزىمدى جوسپار) بولىپ ەكىگە بولىنەدى. مۇعالىمدەر وقۋ مينيسترلىگى بەكىتكەن وقۋ ستاندارتىنا ساي ۇمج-نى ياعني ۇزاق مەرزىمدى وقۋ جوسپارىن ساعات سانىنا ىڭعايلاپ، مۇعالىمنىڭ ءوزى تۇزگەنى – قۇپتارلىق ءىس. ال، قىسقا مەرزىمدى وقۋ جوسپارى ياعني قمج-پەدوگيكا عىلىمى تاريحىندا بۇرىن سوڭدى بولماعان قۇبىلىس. قمج-ى تۋرالى ايتسام مەن دە جىلايمىن، ءسىز دە جىلايسىز، كۇللى مۇعالىم جىلاپ، جىندى بولۋعا اينالدى. ءوزىم تانيتىن بىرنەشە مۇعالىمنىڭ پسيحيكالىق داعدارىستان بۇرىنعى ناۋقاستارى قوزىپ، جەدەل تۇردە اۋرۋحاناعا تۇسكەندەرى دە بار. قمج دەگەن قىسقا مەرزىمدى وقۋ جوسپارى بولسا، بۇرىن دا ساباق جوسپارىن جازىپ جۇرگەن مۇعالىمگە ونىڭ نەسى قيىن دەرسىز. قيىندىعى سول، بۇل – بەلگىلى فورمادا، وزىندىك فورمۋلامەن جازىلاتىن وقۋ جوسپارى. اۋەلى ساباق ماقساتى، ودان وقۋ ماقساتى، بەلسەندى وقىتۋ ادىستەرى، سارالاۋ ادىستەرى مەن كريتەريالدى باعالاۋ تۇرلەرى جانە ساباقتىڭ ىقپالى تۋرالى قورىتىندىلار، قابىلەتىنە قاراي توپقا بولىنگەن وقۋشىلار نە ۇيرەندى ت.س.س. قىسقاسى قانداي قيمىل جاساپ، نە ىستەدىڭىز – ءبارىن-ءبارىن حاتتاپ جازىپ وتىرۋىڭىز كەرەك. جانە بارلىعى دا ءوز كەزەگىمەن. تۋرا ءبىر كروسسۆورد شەشىپ وتىرعانداي بولاسىز. وسىنداي جاعدايدا جازىلىپ، كومپيۋتەرگە باسىلعان قمج ءۇش-ءتورت پاراق جازۋ بولادى. ون سەگىز ساعاتى بار مۇعالىم كۇنىنە ءۇش-ءتورت ساعات ساباق بەرەدى. ءار سىنىپتىڭ دەڭگەيى ءارتۇرلى. سوندىقتاندا ول ءار سىنىپقا جەكە-جەكە قمج جازۋ كەرەك. ويلانىپ، اقىل تەزىنە سالىپ كورىڭىزدەرشى. ون سەگىز ساعاتى بار مۇعالىم كۇنىنە ءۇش-ءتورت ساعات ساباق بەرىپ، ءار ساباققا ءۇش-ءتورت پاراق قمج جازسا، ول ورتا ەسەپپەن كۇنىنە 10 پاراق، اپتاسىنا 50 پاراق، ايىنا 200 پاراق، ءبىر وقۋ جىلىندا 1600 پاراق جازۋ جازادى ەكەن. 1600 «ا-4» پاراعىن ەكىگە بۇكتەسەك 3200 بەت شىعادى. 3200 بەتتى 300 بەتتەن كىتاپ ەتىپ تۇپتەسەك، ءبىر مۇعالىم ءبىر جىلدا ورتا ەسەپپەن 300 بەتتىك 10 توم كىتاپ جازادى ەكەن. بۇعان ءار وقۋشىدان الاتىن بجب (بولىمدىك جيناقتىق باعالاۋ) تجب (توقساندىق جيناقتاۋ باعالاۋى) جانە قب (قالىپتاستىرۋشى باعالاۋ) جازۋلارىن قوسىڭىز. مۇنىڭ بارىنە كەتەتىن قاعاز بەن ونى كومپيۋتەردەن شىعارۋعا جۇمسالاتىن شىعىنداردى مۇعالىم ءوز قالتاسىنان تولەيدى. بۇرىنعى قاعازباستىلىق دەپ جۇرگەنىمىز – قازىرگى قاعازباستىلىق جازۋدىڭ قاسىندا جاي اشەيىن بالانىڭ ويىنى. قازىرگى مەكتەپتەگى قاعازباستىلىق بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ميلليون ەسە ءوستى!

ايتۋدىڭ ءوزى ۇيات قازىرگى تاڭداعى مۇعالىمدەردىڭ ءبىلىم جەتىلدىرۋ كۋرستارى مۇعالىمدەرگە تەك قانا قمج، ۇمج، تجب، بجب-نى جازۋعا عانا ۇيرەتەدى. ءبىر قمج جازۋعا ءبىر ساعاتتاي ۋاقىت كەتەدى ەكەن. مۇعالىم كۇنىنە ءۇش-ءتورت ساعات بويى تەك قانا قمج جازسا، سوندا ول قاي كەزدە قوسىمشا ادەبيەتتەر وقىپ، كاسىبي تۇرعىدا ءوزىن-ءوزى جەتىلدىرەدى؟ قازىرگى مۇعالىمدەردى كىتاپ وقىمايدى دەيمىز. وعان ولاردىڭ ۋاقىتى جوق. مەكتەپ اكىمشىلىگى وقۋ ستاندارتىنا سايكەس مۇعالىمدەردەن ۇمج، قمج تالاپ ەتۋدە. زاڭدى بۇزۋعا بولمايدى، بىراق ونى اينالىپ وتۋگە ارقاشاندا بولادى. مۇعالىمدەر دە قۋلىققا كوشكەن. ساعاتتاپ وتىرىپ قمج جازىپ اۋرە بولعانشا، ينتەرنەتتەگى دايىن قمج-نى تاقىرىپ قويىپ الا سالادى. ساباق ءبىر جاقتا، ساباق جوسپارى مەن مۇعالىم ەكىنشى جاقتا ءجۇر. ءسوز باسىندا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ساپاسىز وقۋلىعىمىزدىڭ ءتۇرى اناۋ، «قاعازباستىلىقپەن» تۇنشىعىپ جاتقان مۇعالىمدەرىمىزدىڭ ءتۇرى مىناۋ. وسىنداي جاعدايدا مەكتەپ وقۋشىلارىنان قانداي ساپالى ءبىلىم كۇتۋگە بولادى؟! قازىرگى مەكتەپتە تىرلىگى ءتۇزۋ، جۇيكەسى ءبۇتىن ءبىر مۇعالىم جوق. قمج جازۋ مۇعالىمدەردى جۇيكە اۋرۋلارىنا شالدىقتىرىپ، جىندى ەتىپ بىتىرەتىن ءتۇرى بار.

قمج-بۇل مەتوديكالىق نۇسقاۋ. ال، مەتوديكا عىلىم ەمەس، ول – ءادىس. قانداي ءادىس قولدانسا دا مۇعالىم وقۋ ستاندارتىنا سايكەس ساباق تاقىرىبىن مەڭگەرتسە بولدى ەمەس پە؟ سوندىقتان دا قمج جازىپ، وقۋشىعا ساباق تاقىرىبىن مەڭگەرت دەپ تالاپ قويۋ، بۇل – مۇعالىمنىڭ كاسىبي ءھام ادامي قۇقىعىن اياققا تاپتاپ، مۇعالىمدى قورلاۋ! سەبەبى، مۇعالىم مەملەكەتتىك ەمتيحان تاپسىرىپ، مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ  شەشىمىمەن سول ءپاننىڭ مۇعالىمى دەگەن دارەجە العان – كاسىبي مامان. مەن مىناداي شەشىمگە كەلدىم: وقۋ ستاندارتى بويىنشا تاقىرىپتى مەڭگەرتەمىن، بىراق، قمج جازبايمىن! تاقىرىپتى وقۋشىعا قالاي مەڭگەرتەمىن، ول مەنىڭ كاسىبي شەبەرلىگىمە بايلانىستى ءوز قۇقىعىمداعى جەكە شارۋام! ەگەر، مەنى قمج جازۋعا ماجبۇرلەر بولسا، مەنىڭ كاسىبي قۇقىعىمدى اياققا تاپتاعانى ءۇشىن مەن ول ادامدى سوتقا بەرەمىن. ەشقانداي عىلىمي نەگىزى جوق، ساۋاتسىز تۇردە مۇعالىمدەرگە زورلىقپەن جازدىرىپ جاتقان قمج-دان باس تارتىپ، قۇتىلۋدىڭ وزگە جولىن ءوز باسىم كورىپ وتىرعان جوقپىن.

قازىرگى مۇعالىمدەردى جۇيكە اۋرۋىنا شالدىقتىرىپ جاتقان تاعى دا ءبىر كەسەل بار. ونىڭ اتى – «كۇندەلىك kz» مەكتەپتە ينتەرنەت بار ما، مەكتەپ كومپيۋتەرمەن قامتاماسىز ەتىلگەن بە، جوق پا مۇندا ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق، جاپپاي ۇرانمەن ەلىمىزدىڭ مەكتەپتەرىنىڭ «كۇندەلىك kz»-كە كىرىپ كەتكەنىنە جىلدان استى. سودان بەرى مۇعالىمدەردىڭ ىشكەنى –  ىرىڭ، جەگەنى – جەلىم! «كۇندەلىك kz» ارقىلى وقۋشى كۇندەلىگىنىڭ جويىلىپ، سىنىپ جۋرنالىنىڭ ەلەكتروندى نۇسقاعا كوشۋى، بۇل – پەدوگوگيكا-پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وتە قاتە شەشىم بولدى. بىرىنشىدەن، جۋرنالدىڭ بولۋى، جۋرنالدىڭ سوڭعى پاراقتارىنداعى وقۋشى تۋرالى تولىق اقپاراتتى-مالىمەت جانە وقۋشىعا كۇندەلىكتى باعا قويۋ-مۇعالىمگە وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تولىق زەرتتەپ بىلۋىنە مۇمكىنشىلىك جاسايتىن ەدى. قازىرگى مۇعالىم ءوز وقۋشىلارىن تۇلعا رەتىندە جەكە زەرتتەۋى بىلاي تۇرسىن، ولاردى تولىق تانىپ بىلمەيدى دە. وعان مۇمكىنشىلىكتەرى دە جوق. وقۋشىلاردى تولىق زەرتتەپ بىلمەگەن سوڭ، ءبىرتۇرلى وتىرىك ساباق بەرىپ جۇرگەن سەكىلدىسىڭ. سىنىپتا جۋرنال بولسا، وقۋشى جۋرنالعا قويىلعان باعانى كوزىمەن كورىپ، ساباققا قاراي بەت بۇرار ەدى. كۇندەلىك جوق. ينتەرنەتتىڭ ناشار جۇمىس ىستەۋىنە بايلانىستى، اتا-انا بالاسىنىڭ ءتارتىبى مەن ساباعىن كۇندەلىكتى تەكسەرىپ وتىرا المايدى. جۋرنال قولىمىزدا تۇرعاندا، توقسان سوڭىندا وقۋشىدان اۋىزشا، جازباشا سىناق الىپ، ەگەر توقسانعا « 4» نە «5» شىققىڭ كەلسە، مىنا تاقىرىپتى وقىپ كەل دەپ تاپسىرما بەرەتىنبىز. بۇل ءادىس بالانىڭ بىلىمگە دەگەن ىنتاسىنا اسەر ەتەتىن. قازىر ول جوق. ەڭ باستىسى، ينتەرنەت جوق. بۇكىل مەكتەپتە ينتەرنەتتىڭ ەكى-ءۇش نۇكتەسى عانا بار. ول جەردەگى مۇعالىمدەر اراسىنداعى كەزەكتىڭ ءوزىن ايتپاعاندا، مەكتەپتەگى ينتەرنەت نۇكتەلەرىنىڭ ءوزى كۇندىز ناشار تەك تۇنگە قاراي جاقسى جۇمىس ىستەيدى. سوندا مۇعالىم «كۇندەلىك kz»-ءتى تۇندە تولتىرۋ كەرەك پە؟ «كۇندەلىك kz» مۇمكىن مۇعالىم مەن ءار وقۋشىسى كومپيۋتەرمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، ينتەرنەتى مۇلتىكسىز جاكسى جۇمىس ىستەيتىن ەلدەرگە قولايلى شىعار. ال، بىزدەگىدەي مىڭ وقۋشى وقيتىن مەكتەپتە ارى كەتكەندە 150-200 كومپيۋتەرى بار، ينتەرنەتى مۇلدەم جوق نەمەسە ناشار جۇمىس ىستەيتىن ءبىزدىڭ ەلدە «كۇندەلىك kz» مۇعالىم پسيحولوگياسىنا اسەر ەتىپ، ولاردى ءتۇرلى ناۋقاسقا شالدىقتىرۋدا. سەبەبى، مۇعالىم جۇمىسى «كۇندەلىك kz» ارقىلى تولتىرىلعان جۋرنال بويىنشا ەسەپتەلىنەدى.

اقىرى ايتقان سوڭ ءبىلىم سالاسىنداعى شەشىمىن تاپتاي جۇرگەن وزەكتى ماسەلەرىن تۇگەل ايتايىق. قازىرگى مۇعالىمدەردىڭ جۇيكەسىنە ءتيىپ جۇرگەن تاعى ءبىر ماسەلە، ول – مۇعالىمنىڭ جالپى پەدوگوگيكالىق ەڭبەك ءوتىلى ەسكەرىلمەي، كاسىبي بىلىكتىلىگىن تەكسەرۋ ماقساتىندا ولاردان الىناتىن تەست-سىناعى. مەن ول تەستتى ءوزىم تاپسىرىپ كوردىم. تەست سىناعىنان ءوتىپ «شەبەر-پەداگوگ» ساناتىن قورعادىم دا. سوندا دا بولسا ايتارىم: مۇعالىمنىڭ شىن ءبىلىم دارەجەسىن تەست سىناقتارى انىقتاپ بەرە المايدى. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، مۇعالىمنىڭ ەڭبەك ءوتىلى تولىق ەسكەرىلۋى كەرەك. سەبەبى، ول – مۇعالىمنىڭ ۇزاق جىلعا سوزىلعان اۋىر ەڭبەگىنىڭ وتەمى. ءدال بۇگىنگى تاڭدا ۇمج، تجب، قمج، «كۇندەلىك kz»-پەن باسى قاتىپ جۇرگەن مۇعالىمدەر ءۇشىن كاسىبي بىلىكتىلىگىن انىقتاۋ ماقساتىنداعى تەست-سىناعىن تاپسىرۋ – مۇعالىم جۇيكەسىنە پسيحولوگيالىق تۇرعىدان كۇش تۇسىرەتىن ۇلكەن جۇكتەمە.

قاي زاماندا دا مۇعالىمنىڭ بىلىكتىلىگىن وقىتقان وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىمەن ەسەپتەگەن. جەكە وقۋشىلارىنىڭ جەتكەن جەتىستىگىمەن ەمەس. جەكە جەتىستىككە جەتكەن وقۋشى مۇمكىن، ول ەرەكشە دارىندى شىعار. مەنىڭ ويىمشا، مۇعالىمنىڭ ءۇش-ءتورت جىل ۇزدىكسىز وقىتقان وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن سىناق ارقىلى انىقتاپ، سول وقۋشىلاردىڭ سىناقتان العان باعاسى ارقىلى سىنىپتىڭ ورتالاما بالىن شىعارىپ، سول بالل ارقىلى مۇعالىمنىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگى انىقتالسا. بۇل ءتاسىل مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن از دا بولسا كوتەرۋگە ءوز سەپتىگىن تيگىزەر ەدى، - دەپ ويلايمىن. بۇل – مەنىڭ جەكە ءوز پىكىرىم.

قازىرگى ءبىلىم سالاسىنداعى شەشىمىن تاپپاي تۇرعان وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ-تامىرى – شەگى جوق، بىتپەيتىن ءبىلىم رەفورمالارىندا. وقۋشىعا ساپالى ءبىلىم بەرمەيتىن، ءبىلىم سالاسىنا دا ەشقانداي پايداسى جوق «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى سوڭعى ءبىلىم رەفورماسى كىمگە قاجەت بولدى؟

مەن كەيدە ويلايمىن، جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتقان ءبىزدىڭ قوعامدا مەملەكەت قارجىسىن تالان-تاراجعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن جوعارىداعى بىرەۋلەر وسىنداي رەفورمالاردى ادەيى ويلاپ تاباتىن سەكىلدى. بۇل جاعدايدى بيلىك باسىندا وتىرعان جوعارىداعىلار دا بىلەدى. ءماجىلىس دەپۋتاتى بەكبولات تىلەۋحان ەلىمىزدە جاسالىنىپ جاتقان ءبىلىم رەفورمالارىن: «ميللياردتاعان قارجى جۇمسالسا دا ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن، «شىرىك قوعامنىڭ» ەلدى قۇردىمعا باستايتىن رەفورماسى» - دەپ باعالادى. دەپۋتات سوزىنە ءبىزدىڭ ءوز تاراپىمىزدان الىپ قوسارىمىز جوق.

ءبىر مەملەكەتتى باسىپ الۋ ءۇشىن وعان سوعىس اشىپ، بومبا تاستاۋدىڭ ەشقانداي قاجەتى جوق. سول ەلدىڭ ءبىلىم سالاسىن تاس-تالقان ەتسەڭىز جەتىپ جاتىر. تاۋەلسىز ەل بولعانىمىزعا وتىز جىلداي ۋاقىت بولدى. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن قالىپتاسقان ءبىلىم جۇيەسى جوق. مەملەكەت مۇنايسىز، بيدايسىز كۇن كورە الادى. ال، ءبىلىمسىز كۇن كورە المايدى. وسىنداي جاعدايدا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ەرتەڭى مەن ۇرپاق بولاشاعى نە بولماق؟

ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ «نۇر-وتان» پارتياسىنىڭ كەزەكتى ءبىر وتىرىسىندا: «قوعامداعى ءتۇرلى جاعدايلاردى سىناۋشىلار كوپ، ال، سول سىناۋشىلاردىڭ وزدەرى سىناپ وتىرعان كەلەڭسىز جاعدايلاردان شىعۋ جولدارىن كورسەتپەيدى» - دەدى. ەلباسى ءسوزىنىڭ جانى بار. سىناۋ ارقاشان دا وڭاي. ال، سىناپ وتىرعان كەلەڭسىز جاعدايلاردان شىعۋ جولدارىن كورسەتۋ، بۇل – وڭاي شارۋا ەمەس. كەلىسەمىن. دەسەك تە، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىنىڭ داعدارىسقا ۇشىراپ، تىعىرىققا تىرەلگەنى، كوزگە ايقىن كورىنىپ تۇرعان – اقيقات دۇنيە! مەنىڭ ويىمشا، داعدارىسقا ۇشىراعان ەلىمىزدىڭ ءبىلىم جۇيەسىن تىعىرىقتان شىعارۋ جولدارى بار.

وسى ماسەلە توڭىرەگىندە مەنىڭ ۇسىنىستارىم مىناۋ:

1.ءبىلىم سالاسىن قالپىنا كەلتىرىپ، رەتتەپ العانشا لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدى كىدىرتە تۇرۋىمىز كەرەك. سەبەبى، داعدارىسقا ۇشىراعان ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسى لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋعا دايىن ەمەس. ءبىلىم سالاسىنىڭ قازىرگى جاعدايىنا لاتىن ءالىپبيىن ارالاستىرساق، وندا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن قۇتقارا الماي، ونى ماڭگىلىك قۇردىمعا جىبەرەمىز.

2. ءبىلىم جانە عىلىم تۋرالى زاڭ قابىلداپ، ءبىلىم جۇيەسىن اكىمشىلىكتەن تىس، ءوز الدىنا جەكە سالا ەتىپ قايتا قۇرۋ كەرەك.

3. ءبىلىم سالاسىنداعى تەست جۇيەسىن جويۋ كەرەك. جاتتاندى ءبىلىم ادام بويىنا جۇقپايدى. ء(ا.بوكەيحان) قىتاي اتومدىق سينتەزىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان، الەمدىك دەڭگەيدەگى بەلگىلى عالىم، اكادەميك تسزين سىچجاننىڭ «قازىرگى ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» (سوۆرەمەننىە پروبلەمى ۆ سفەرە ناۋكي ي وبرازوۆانيا) اتتى عىلىمي ەڭبەگىندەگى زەرتتەۋى بويىنشا، تەستىلەۋ جۇيەسىن قولداناتىن ەلدەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى سوڭعى ون جىلدا 61% پايىز قۇلدىراپ،  تەستىلەۋ جۇيەسىنەن باس تارتقان ەلدەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيى ءبىر جىلدا 3% پايىزعا وسكەن. مەنىڭ ويىمشا، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ قۇلدىراۋىنىڭ نەگىزگى  سەبەبى – تەستىلەۋ جۇيەسىندە جاتىر. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسى تەست جۇيەسىنەن باس تارتۋ كەرەك. قىتاي، جاپونيا سەكىلدى دامىعان ەلدەردىڭ ءبىلىم سالاسى تەست جۇيەسىنەن الدەقاشان باس تارتقان.

4. كەڭەستىك وقۋ جۇيەسىنە قايتا ورالۋ كەرەك. ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى كورنەكى عالىمدارى مەن اقىن-جازۋشىلارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى، ءىس باسىندا جۇرگەن بەلگىلى ازاماتتاردىڭ بارلىعى دا كەڭەستىك وقۋ جۇيەسىنىڭ شەكپەنىنەن شىققاندار. وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، جيىرماسىنشى جىلدارى، كەڭەس وكىمەتى ەندى ورناعاندا وگىز سوقامەن جەر جىرتىپ جۇرگەن ەل، ارادا وتىز جىل وتكەندە، 1954 جىلى ايعا جەر سەرىگىن ۇشىرىپ، اتومدىق دەرجاۆاعا اينالدى. نەنىڭ ارقاسىندا؟ ارينە، ءبىلىمنىڭ!

ءبىلىم جۇيەسىنىڭ بىرنەشە عاسىرلىق تاريحى بار كونە انگليا ۇزاق زەرتتەپ، ۇزدىك ءبىلىم جۇيەسى ەكەنىنە كوزى جەتكەن سوڭ كەڭەستىك وقۋ جۇيەسىنە كوشتى. بۇل تۋرالى دۇنيە ءجۇزى اقپارات قۇرالدارى تۇگەل جازدى. ال، ءبىز قالىپتاسقان كەڭەستىك وقۋ جۇيەسىنەن باس تارتىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن تىعىرىققا تىرەپ، داعدارىسقا ۇشىراتتىق. ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن داعدارىستان شىعارۋ ءۇشىن كەڭەستىك وقۋ جۇيەسىنە قايتا ورالۋىمىز كەرەك.

وسى ايتىلعان ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىن قالپىنا كەلتىرۋىمىز ءۇشىن، وزەگىندە ەشقانداي ءبىلىم نەگىزى جوق، باتىس وقۋ جۇيەسىنەن تالعامسىز كوشىرىلىپ، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنا زورلىقپەن ەنگىزىلگەن «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» اتتى ءبىلىم رەفورماسىنان باس تارتۋىمىز كەرەك.

ەلىمىزدىڭ بولاشاعى – ءبىلىمدى ۇرپاق، - دەپ ۇرانداتىپ، «جاڭارتىلعان وقۋ باعدارلاماسى» ارقىلى جاس ۇرپاعىمىزدى ءبىلىمدى ەتەمىز دەپ جۇرگەندە – قاراڭعى بولمەدەن جوق قارا مىسىقتى ىزدەپ جۇرگەن اپەندەنى كوز الدىما ەلەستەتەدى. وسى ورايدا ۇلى ويشىل كونفۋتسيدىڭ: «قاراڭعى بولمەدە قارا مىسىقتى تابۋ قيىن، ال ول جوق بولسا تىپتەن قيىن» - دەگەن ءسوزى ەسكە تۇسەدى.

نۇرعالي ماحان، 

جوعارعى ساناتتى «شەبەر پەداگوگ»،                  

تۇركىستان وبلىسى، سوزاق اۋدانى. 

Abai.kz