حح عاسىر باسىندا قازاق وقىعاندارى ۇلت مۇددەسى جولىندا توپتاسىپ، ۇلتتىق  ساياسي قوزعالىس، سوڭىنان ۇلتتىق پارتيا، ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا دەيىنگى كەزەڭدى باسىنان كەشىردى. 1917 جىلعى قوس توڭكەرىستەن كەيىنگى تۇركىستان اۆتونومياسى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ دەربەستىككە ۇمتىلعان قادامدارى ۇزاققا بارمادى. كەڭەس ۇكىمەتى ورناپ، الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسى تاراتىلعان سوڭ قازاق ءبىلىمپازدارى ۇلتتىڭ قامى ءۇشىن جاپپاي ۇلتتىق تىلدە  وقۋلىقتار جازۋ ءىسى سەن حالىق اعارتۋ ىسىنە ءبىلىم كۇشىن ايامادى. ولاردىڭ ءبىر توبى ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس باسپاسى»، ءبىر ءبولىمى ورىنبورداعى «قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى» اينالاسىنا، تاعى ءبىر لەگى تاشكەندەگى «تۇركىستان مەملەكەت باسپاسى» توڭىرەگىنە توپتاستى. ولار انا تىلىمىزدەگى وقۋلىقتاردى دايىنداۋدا، شىعارۋدا، اۋدارۋدا ايانىپ قالمادى.

تاشكەنت باسپاسىنان اۆتورلىق كىتاپتارى مەن اۋدارمالارى، وقۋلىقتار مەن جىر جيناقتارى جارىق كورگەندەر اراسىندا: حالەل دوسمۇحامەدوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، داۋلەتبەك ۇلى عابباس، بايماقان ۇلى شاكىر، توقتىباي ۇلى يسا، قوجان ۇلى سۇلتان-بەك، جالەن ۇلى كارىم، ەسبول ۇلى مىرزاعازى، رىسقۇل ۇلى تۇرار، باسعارا ۇلى جۇسىپبەك، ديۆاي ۇلى ابۋباكىر، شايقى-سلام ۇلى جۇسىپبەك، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، اۋەز ۇلى مۇقتار، ومار ۇلى ۋاليحان، بايماقان ۇلى س، نۇرىم ۇلى عابباس، مامىتۇلى احمەت، يمانباي ۇلى راقىم، قاپا كەلىنى سارا، يسا بايزاقوۆ، عالىمجان ۇلى پ، بايتاس ۇلى ءابدوللا، ىسمايىل ۇلى ق، عالىماجان ۇلى پ ت.ب. اۆتورلاردىڭ ءتۇرلى سالاداعى  كىتاپتارى كەزدەسەدى.

تاشكەنتتەگى  باسپادان 1922 جىلى ابۋباكىر ديۆاەۆتىڭ قازاق باتىرلارى تۋرالى جيناعان 7 كىتابى جارىق كورگەن بولسا،  اباي قۇنانباەۆتىڭ ولەڭدەر جيناعى ءۇشىنشى مارتە باسىلعان. 1923 جىلى ماعجان جۇماباەۆتىڭ «باستاۋىش مەكتەپ انا ءتىلى»، «پەداگوگيكا» وقۋلىقتارى مەن «ولەڭدەر جيناعى» شىققان. حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ 10-نان استام ەڭبەگى مەن اۋدارمالارى اتالمىش باسپادان جارىق كورگەنى بەلگىلى. 1924 جىلى باسپا تاراپىنان سەريا بويىنشا ءار ءبىرى 10 مىڭ دانامەن باسىلعان ءبىلىم كىتاپتارى بولعان. ول كىتاپتار تۋراسىندا قۇجاتتار: «ءبۇتىن رۋسيا مەملەكەت باسپاسىنىڭ گەرمانيا استاناسى بەرليندە ورىس تىلىندە «ءبىلىم باسى» دەگەن اتاقپەن باسىپ شىعارعان كىتاپتارىن تۇركىستان (ەندى ورتا ازيا بولىپ اتالادى) مەملەكەت باسپاسى قازاق، وزبەك، تۇركپەن تىلدەرىندە اۋدارىپ 10 كىتاپ قىلىپ شىعاردى» - دەيدى. عىلىم كىتاپتارىن تارجىمالاعاندار:  حالەل دوسمۇحامەدوۆ، بايتاس ۇلى ءابدوللا، ىسمايىل ۇلى ق، ەسبول ۇلى مىرزاعازى، عالىمجان ۇلى پ، اۋەز ۇلى مۇقتار سياقتى قازاق وقىعاندارى ەدى. تومەندە «ءبىلىم باسى» سانالاتىن كىتاپتار تۋرالى سول كەزدەگى گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان تانىستىرىلىمداردى توپتاستىرىپ نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

1. پروفەسسور يۋ. ۆاگنەر. «اۋا تۋرالى اڭگىمەلەر». «ءبىلىم باسىنىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى ىسمايىل ۇلى ق. –م. تاشكەنت. 1924 جىل. 77 بەت. ءباسى 35 ءتيىن.

«بۇل كىتاپشا «ءبىلىم باسى كىتاپحاناسىنىڭ» ءبىرىنشى ءبولىمى. يۋ.ۆاگنەر جازعان كىتاپشالاردىڭ ەڭ وڭايى وسى كىتاپشا. قازاق بالاسىنا ەڭ ءبىر كەرەك كىتاپشا. بىراق بۇل كىتاپشا قازاقشاعا ناشار اۋدارىلعان...»./«ەڭبەكشى قازاق» گازەتى. №307, 1925 جىل/.

2. پروفەسسور يۋ. ۆاگنەر. «سۋ تۋرالى اڭگىمەلەر». «ءبىلىم باسىنىڭ» ەكىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى ەسبول ۇلى م. تاشكەنت. 1924 جىل. 90 بەت. ءباسى 30 ءتيىن.

«بۇل كىتاپشادا قازاق تىلىنە اۋدارۋعا ەڭ وڭاي كىتاپشانىڭ ءبىرى. كىتاپشادا جازىلعان ءبىلىم جەمىستەرى اداسقانعا ايداي كەرەك. بىراق، قازاقشاسىنىڭ ءجىبى ءتۇزۋ ەمەس، جاقسى جازىلعان جەرى تازدىڭ شاشىنداي...».

3. پروفەسسور يۋ. ۆاگنەر. «جەردىڭ جاراتىلىسى جايىنداعى اڭگىمەلەر». «ءبىلىم باسىنىڭ» ءۇشىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى اۋەز ۇلى مۇقتار. تاشكەنت. 1924 جىل. 96 بەت. ءباسى 40 ءتيىن.

«...بۇل كىتاپتا تاۋ جىنىستارىن جەل قاعۋ ءجايى، بۇل رەتتە اۋانىڭ، سۋدىڭ، جەلدىڭ اسەرى، جەل قاعۋدان نە بولاتۇنى، جەر ءۇستى وتە شابان بولسا دا، بىرتە-بىرتە تەگىستەلىپ وتىراتۇندىعى ادەمى جازىلعان. ودان كەيىن تاس كومىر، كومىر-الماس، گرانيت، مەتالداردىڭ جاراتىلىسى باياندالعان.

كىتاپ قازاقشاعا وتە ادەمى اۋدارىلعان... بۇل كىتاپتى ءار ءبىر حات بىلەتۇن قازاق، مۇعالىم، شاكىرتتەر وقىپ شىعۋلارى كەرەك».

4. پروفەسسور گەيكي. «فيزيكەلىك جاعاراپيا». «ءبىلىم باسىنىڭ» ءتورتىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى: بايتاس ۇلى ءابدوللا. تاشكەنت. 1923 جىل. 204 بەت. ءباسى 1 سوم.

«ادام بالاسىنىڭ كورىپ، ەستىپ، يسكەپ، تىڭداپ، تاتىپ بىلەتۇن دۇنيەدەگى نارسەلەر – كورىنىس فيزيكەگە جاتادى...

بۇل كىتاپتا انا بەس كۇزەتشى باقىلاپ بىلەتۇن تابيعات مۇشەسىنىڭ ءبارى دە قىسقاشا ادەمى جازىلعان... .

ءابدوللا جولداس ورىس كىتابىن قازاقشالاۋعا شەبەر. كىتاپتىڭ ءسوزى حات بىلەتۇن قازاققا تۇسىنىكتى. بۇل كىتاپ مەكتەپ سايىن بولعانى وڭ. مۇعالىم قولىنا الىپ وتىرىپ بالالارعا ساباقتى اڭگىمە قىلىپ ايتۋعا جاقسى قۇرال. حات تانيتۇن قازاق بۇل كىتاپتى وقۋ كەرەك...».

5. پروفەسسور گەيكي. «گەولوگيە». «ءبىلىم باسىنىڭ» بەسىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى: عالىمجان ۇلى پ. تاشكەنت. 1924 جىل. 231 بەت. ءباسى 85 ءتيىن.

«... جەردى ءيۇنان-گرەك «گەو» دەيدى.» «لوگيە»سى ءبىلىم دەگەنى، سونىمەن گەولوگيە – جەر ءبىلىمى بولادى.

بۇل كىتاپشانىڭ قازاقشاسى وقۋشىعا تۇسىنىكتى، بەرەتۇن ءبىلىمى انىق. بۇ كىتاپشانى جاقسىلاپ وقىپ، ىشىندەگى وڭاي تاجىريبەسىن ءوز قولىمەن ءىستىپ كورگەن جاستار جەردى ءالىپ-بيدەي وقيدى، جەر قىزىقتى بولىپ كەتەدى. بۇ كىتاپشانى قولعا الىپ وتىرىپ مۇعالىمدەر بالالارعا ساباق بەرسە، تاۋدى، دالانى، جولدى، وزەندى كەزىپ ءجۇرىپ بالالاردى جەر مەن تانىستىرىپ باۋلىسا، بۇ تاربيەنى باسىنان وتكەرگەن جاستار، بايگىگە قوساتۇن اتتاي، ءبىلىم بايگەسىنە دايارلانادى. وسىلاردان بارىپ ءبىزدىڭ قازاق ءبىلىمپازدارى شىعادى...».

6. پروفەسسور يۋ. ۆاگنەر. «وسىمدىكتەردىڭ تىرشىلىگى مەن تۇزەلۋى تۋرالى اڭگىمەلەر». «ءبىلىم باسىنىڭ» التىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى دوسمۇقامبەت ۇلى حالەل. تاشكەنت. 1924 جىل. 104 بەت. ءباسى 45 ءتيىن.

«ءبىزدىڭ قازاق، مەكتەپتەبىندەگى بالادان باستاپ شالىنا شەيىن، ءوزى مەن بىرگە تۋىپ، ءبىر وسكەن وسىمدىك، جانۋارلار ومىرىنەن قابارسىز. وسىمدىك، جانۋاردىڭ ءومىرىن، بۇل ءومىردىڭ وزگەرىس-قۇبىلىسىن تەكسەرەتۇن ءبىلىم جولىن ءومىر ءبىلىمى دەيدى...

ءومىر ءبىلىمى ءتامام ءبىلىمنىڭ قوجاسى، قاراۋىل قارايتۇن توبەسى، ماقساتقا اپاراتۇن اق قاسقا جولى. ءومىر بىلىمىنەن تىسقارى ءبىلىم جوق. بار بولسا، شولاق: باسقا تارتسا ەتەككە، اياققا تارتسا كەۋدەگە جەتپەيتۇن قۋ كورپە...

بۇل كىتاپتىڭ قازاقشاسى ارتىقشا تۇسىنىكتى; بۇل ءتۇرلى كىتاپتىڭ الدىڭعىسى دەسەك كۇنالى بولماسپىز. جاڭىلىس باسىلعاندارى بار. كىتاپتىڭ كىناسى – وسى اق».

7. پروفەسسور يۋ. ۆاگنەر. «جانۋارلار تۋرالى اڭگىمەلەر». «ءبىلىم باسىنىڭ» جەتىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى بايتاس ۇلى ءابدوللا. تاشكەنت. 1924 جىل. 126 بەت. ءباسى 50 ءتيىن.

«ءبىلىم – ءشوپتى، مالدى، ادامدى ءبىر تۋىسقان دەپ تابادى. ءبىرىن دە ءبىر زارەدەي زاتتان شىعارىپ، ءوردىرىپ جايادى. ادام بالاسى كوبى اينالاسىندا بىرگە جۇرگەن، بىرگە ءومىر سۇرگەن ءشوپ بولسىن، بالىق بولسىن، قۇرت-قۇمىرسقا بولسىن، زاتقا تەرەڭ قاراپ، تەكسەرىپ بويلامايدى. كۇن ءۇشىن، تاماق ءۇشىن سابىلعان ءومىر تالاسى مۇنداي ويعا ورىن قويمايدى. كوپ ءۇشىن بۇلاردى ءبىلىم مەرگەنى، ءبىلىم  شەشەنى تەكسەرەدى...

تابيعات جىلجىپ-جىميىپ، وزگەرىپ تۇرادى... بۇل كىتاپشادا وسى جازعان بەت دالەلدەنگەن. دۇنيە التى كۇندە جاراتىلعان دەگەن اداسقان جول. دۇنيە قانداي، تابيعات قانداي، سونى جاقسىلاپ بىلەم دەسەڭ، وسى كىتاپتى وقىپ قارا.

ءابدوللا جولداس ورىس كىتابىن قازاقشالاۋعا شەبەر، كىتاپتىڭ قازاقشاسى حات بىلەتۇن قازاققا تۇسىنىكتى. بۇل كىتاپشا مەكتەپتە، مۇعالىمدە بولعانى وڭ. مۇنى وقىپ العان مۇعالىم بالالارعا ساباق بەرسە، قۇرال بولادى. ورىس ءتىلىن بىلمەيتۇن جاستار بۇل كىتاپتى وقىماسا بولمايدى. وزگەرىس، قۇبىلىس جولىنان تىسقارى وسى كۇنى ءبىلىم جوق...».

8. پروفەسسور يۋ. ۆاگنەر. «دەنەمىزدىڭ تۇزەلۋى مەن جۇمىس قىلۋى تۋرالى اڭگىمەلەر». «ءبىلىم باسىنىڭ» سەگىزىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى: دوسمۇقامبەت ۇلى حالەل. تاشكەنت. 1924 جىل. 128 بەت. ءباسى 75 ءتيىن.

«...ءبىزدىڭ قازاق بالاسى – قوي سويا بىلمەسە، جىلقى ەتىن بۇزا الماسا كىسى سانىنا كىرمەيدى. وسى كۇنگى زەرەك اقىل جەڭىپ تاپقان بىلىمدە ادام دا، جانۋار دا ءبىر اتاعا، ءبىر تۇقىمعا جاتادى. مالدىڭ دەنەسىن اششى ىشەگىنە شەيىن ءبىزدىڭ قازاق بالاسى بىلسە دە، ءوز دەنەسىنە شورقاق.

بۇ كىتاپشادا قازاقتىڭ جاقسى تىلىمەن ادام دەنەسىنىڭ تۇزەلىسى جازىلعان... حات بىلەتۇن قازاق بۇ كىتاپشانى الىپ وقىسا، ادامنىڭ دەنە قۇرىلىسىمەن تانىسادى. بۇ كىتاپ اسىرەسە مەكتەپتە بالاعا ساباق بەرەتۇن مۇعالىمگە، وقۋداعى بالالارعا وتە-موتە كەرەك. مۇعالىم بۇ كىتاپتى قولىنا الىپ وتىرىپ، بالالارعا ساباق بەرۋىنە وتە جاقسى قۇرالى دەپ ساناۋعا بولادى. بۇ كىتاپتى مەكتەپ باسى كىتاپحانادا ساقتاعان وڭ».

9. پروفەسسور روسكو. «حيميا».

10. پروفەسسور كۋدرياۆسكي. «ارعى مادەنيەت». (ەرتەدە جۇرت قالاي تىرشىلىك قىلعان). «ءبىلىم باسىنىڭ» ونىنشى ءبولىمى. اۋدارۋشى ەسبولۇلى مىرزاعازى. تاشكەنت. 1924 جىل. 211 بەت. ءباسى 70 ءتيىن.

قازاق ءتىلىن وقۋ مەن ءبىلىمنىڭ، ءوندىرىس پەن عىلىم تىلىنە اينالدىرۋ ءۇشىن الاش وقىعاندارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانعا دەيىنگى ساناۋلى عۇمىرىندا ءوز ازاماتتىق ۇستانىمدارىمەن ءار سالادا جانتالاسا وقۋلىقتار اۋداردى جانە قۇراستىرىپ جازدى. جوعارىدا ايتلعان 10 كىتاپ ءار قايسىسى10 مىڭ تيراجبەن باسىلىپ جالپى 100 مىڭ دانامەن التايدان – استراحانعا دەيىنگى «ۇلى دالاعا» تاراعان ميلليونداعان قازاق ءتىلدى وقۋلىقتاردىڭ ءبىر بولشەگى عانا. ۇلتتىق سانا مەن تىلدىك تۇتاستىقتى قالىپتاستىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەگىن دارىپتەۋ مەن قولدانۋ اياسىندا وسى كىتاپتاردى قايتادان باسىپ، رەسپۋبليكانىڭ ءار كىتاپحانالارى، وقۋ ورىندارى مەن مەكتەتەپتەرگە تاراتىپ بەرسە دەگەن وي ايتقىمىز كەلەدى. 2017 جىلى باستالعان «100 وقۋلىق» جوباسى سياقتى حح عاسىر باسىنداعى قازاقتىڭ العاشقى وقۋلىقاتارىنا دا ارنالعان جوبا جاسالسا - بابالار مۇراسىنا قۇرمەت، ەڭبەگىنە ىزەت بولار ەدى...

بۇدان جىل ىلگەرى، ماسكەۋدەگى «كۇنشىعىس باسپاسىندا» جارىق كورگەن قازاق كىتاپتارى تۋراسىنداعى جازبامىز دا وسى سايتتا جاريالانعان ەدى:

اباي مىرزاعالي

Abai.kz