تەكتى اتانىڭ بالاسى،

                                                               ەلىنىڭ قامىن جەيدى.

                                                                      تەكسىزدەن تۋعان تالاسىپ،

                                                                   ەلىنىڭ مالىن جەيدى..

                                                                                                         حالىق ماقالى

ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن ساق، عۇن، كەيىن تۇرىك، قىپشاق بابالارىمىز الەمگە ادامي وركەنيەتتى ۇسىنىپ، ادامزاتتى ادامي رۋحاني دەڭگەيگە جەتەلەپ، الەم حالقىنا شالبار كيگىزىپ، كولىككە مىنگىزىپ، رۋحاني قاسيەتتەردى سىڭىرگەن ەدى...

بۇگىن الەم ءبۇلىندى. قازىرگى تاڭدا الەمگە وركەنيەت پەن مادەنيەت بەرىپ وتىرعان امەريكا مەن ەۋروپا ءان، جىر مادەنيەت، ادامنىڭ رۋحاني قاسيەتتەرىن ەمەس، ەركەك پەن ەركەك ۇيلەنەتىندەردى "جوعارى مادەنيەتتىلىك، اق سۇيەكتىك" دەپ باعالاپ وتىر. ەركەگى كويلەك كيىپ، سىرعا تاعىپ، شاشىن بوياعان ازعىندىق جايلاپ، حالقى قايتادان جالاڭاشتانىپ، بۇكىل ادامي قۇندىلىقتارىن جوعالتىپ، جابايىلىق داۋىرگە قايتا ءتۇسىپ بارا جاتقاندا، عاسىرلار قويناۋىنا كەتكەن اتا-بابا رۋحتارى دەمەپ، قۇداي ديماشتى ولاردى ازعىندىقتان قۇتقارۋعا جىبەردى...

مۋزىكا تاريحىن زەرتتەپ كورسەڭ; ... العاشقى نوتالار بولىپ گرەكيا، مىسىر، ت.ب. ەلدەردە مۋزىكا جازۋىنىڭ ارىپتىك، بۋىندىق، ساندىق، گرافيك.، ت.ب. تۇرلەرى پايدالانىلدى. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى دا مۋزىكالىق دىبىس بيىكتىگى مەن سوزىلىمىن ناقتى كورسەتە المادى. عاسىرلار بويى ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە، 17 عاسىردا ەۋروپادا قازىرگى نوتا جازۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى قالىپتاستى. 1700 جىلدار شاماسىندا پاۆەل دياكون اتى اڭىزعا اينالعان كوركەم ونەردىڭ جەبەۋشى قۇدايى - əۋليە يوانناعا ارناپ ورتاعاسىرلىق كاتوليكتىك گيمن جازعان. سول گيمننىڭ العاشقى بۋىندارىن نەگىزگە الىپ، ءXىح عاسىردا يتالياندىق مۋزىكانت، تەورەتيك، ءəرى ۇستاز گۆيدو دارەتستسو مۋزىكالىق نوتا جازۋىن دامىتتى، دەيدى ەۋروپالىق تۇسىنىك بويىنشا.  سودان بەرى مۋزىكالىق  جەتى دىبىس فورتەپيانودا دىبىس اتتارىنىڭ جۇيەسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرىسسىز كەلەدى. بىراق، مۋزىكانىڭ اتاسى ءال-فارابي ەكەنىن اۋىزدارىنا دا المايدى....  ەۋروپادا پايدا بولعان نوتا شىركەۋ اندەرىنە ارنالعان ءارى فورتەپيونيناعا نەگىزدەلگەن. ەۋروپالىق ساز اسپاپتارى مەن شىركەۋ گيمنى قازاققا قالاي ۇلگى بولادى؟ فورتەپيانو، پيانينو ناعىز قازاق اندەرىن ورىنداۋعا سايكەس كەلمەيدى. پيانينومەن ورىنداپ شىعارىپ جۇرگەن اندەر  - قازاق ءان الەمىنىڭ ارناسىنان شىعىپ، ءدۇبارا مۋزىكا قالىپتاستىردى. قازاق اندەرىن ەۋروپالىق تار قالىپقا سالىپ بۋىپ، قىسىپ تۇنشىقتىرىپ كەلدىك. قازاقتار رەسەي وتارىنا اينالعانشا، كەڭ دالادا شالقىپ ءجۇرىپ، التى قىردىڭ استىنان سالعان ءانى سارى دالادا قالقىپ تۇراتىن ەدى. رەسەي وتارلاۋىمەن قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى، سال-ءداستۇرى، تاريحى، ءتىلى مەن ءانى دە بۇعاۋلانعاندى. قازاق رۋحانياتىنان جالعىز ءان عانا بۇعاۋدان بوساپ، اللانىڭ قازاقتىڭ ماڭدايىنا بەرگەن اردا ۇلى ديماش قۇتقارىپ الەمگە پاش ەتتى.. 

..."19 عاسىردىڭ اياق شەنىنەن باستاپ قازاق مۋزىكاسى شەت ەل جانە ورىس ساياحاتشىلارىنىڭ نازارىنا ىلىكتى. پ.گەورگي، ۆ.اندرەەۆ، ۆ.دوبروۆولسكي، س.رىباكوۆ، ا.لەۆشين، ا.الەكتوروۆ، م.گوتوۆسكي، ر.پفەننيگ، ا.ەيحگورن، ن.ساۆيچەۆ، ا. بيمبوەس سەكىلدى شىعىستانۋشىلار قازاق مۋزىكاسى، ونىڭ كورنەكتى وكىلدەرى تۋرالى تىڭ ءارى قىزىقتى مالىمەتتەر جەتكىزدى. ا.ۆ. زاتاەۆيچ قازاقتىڭ مۋزىكالىق فولكلورىن جيناپ، ولاردى نوتاعا ءتۇسىرىپ، جۇيەلەۋدە ۇلكەن قىزمەت اتقاردى، دەپ وسى كۇنگە دەيىن ءبوسىپ كەلەمىز. اقان سەرى، ءبىرجان سال، ۇكىلى ىبىراي، ءمادي، مۇحيت، مايلىقوجا، ەستايدىڭ اندەرى مۇمكىن وسىلاردىڭ ارقاسىندا ساقتالدى دەر. ساقتالسا ساقتالعان شىعار، بىراق كەڭ تىنىستى، تازا تۇنىق كۇيىندە ەمەس. سارىارقانىڭ سامالىنداي، سىردىڭ سۇلۋ سىڭعىرىنداي، جەتىسۋدىڭ قوڭىر ۇنىندەي قازاق اندەرىن پيانينوعا اكەلىپ تىقپالاپ ناعىز قازاقى اندەرىنىڭ قۇلاعىن كەسىپ قۇنتيتىپ، مۇرنىن كەسىپ شۇنتيتىپ، بۇتىن - بۇت قىلىپ باسقا ءبىر اۋەن، ءان جولىنا ءتۇسىرىپ، قولىن كىسەندەپ، اياعىن شىدەرلەپ تابيعي اۋەنىنەن ايىردى. باتىستىق شىركەۋ ءانىنىڭ نوتاسى مىڭداعان جىلدار قالىپتاسقان قازاق ءانىنىڭ كەرەمەتى، بولمىسى جويىلىپ ورنىنا قارابايىر بارىلداعان، دارىلداعان باسقا ءبىر اۋەن قالىپتاستى. قازاققا ەۋروپا نوتاسىمەن ۇيرەتىپ جاڭا ۇرپاق جولدان اداستى.

ديماش تىڭدارماندارى 11 ميللياردتان اسىپ، استرونومدار ءبىر جۇلدىزعا ونىڭ اتىن بەردى. ديماشتىڭ ءانى، داۋىسى، ءان سالۋ مانەرى ەشقانداي الەمدىك نوتاعا، مۋزىكالىق ەرەجەلەرگە، ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيدى دە باعىنبايدى. الەمدىك ءان ونەرىنىڭ قالىپتاسىپ قالعان دوگمالىق ەرەجەلەرىن بۇزدى. ايتقان ءانىنىڭ ىشىندە پوپ، روك، رەپ، وپەرا، اريا، ميۋزيكل ەلەمەنتتەرى بولعاندىقتان كەز-كەلگەن ءاندى ورىنداسا الەمدىك ىقىلاسقا (حيتقا) بولەنىپ، ول ءاندى ەشكىم قايتالاپ ورىنداي الماي وتىر.  ديماشتىڭ ءان سالۋ مانەرى الەم حالىقتارىنىڭ تانىم-تۇسىنىگىندە جوعارى باعاعا يە. ونىڭ اندەرىن جىلىكتەپ، مۇشەلەپ بەرەتىن الەمدە مۋزىكا زەرتتەۋشى، كومپوزيتور، ونەرتانۋشى، ساراپتاۋشى مۋزىكا ماماندارى تابىلماي وتىر. بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ وزىق ويلى ونەر سۇيەر ۇرپاقتارى وسى ديماش ارقىلى قازاقتى تانىپ، ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءانىن جاتتاپ، التى قۇرلىق جاستارى ونىڭ اندەرىنە تەربەلىپ، بالقىپ، ءلاززات الىپ، راقات تاۋىپ، جۇرەكتەرىنە قۋانىش سىيلاپ، 62 تامىرىن ءيىتىپ، قۇلاي سۇيۋدە.

تۇڭعىش عالامدىق دەڭگەيدە مۋزىكا تەورياسىن جازدىرىپ اللا تاعالا بىزگە ءال-ءفارابيدى («مۋزىكانىڭ ۇلى كىتابى») بەرمەسە الەمنىڭ ەڭ ۇزدىك ءبىرىنشى «داۋىسى» قازاقتىڭ قارا بالاسىنان شىقپاعان بولار ەدى. الەمدىك دارەجەدە ديماش قازاق مادەنيەتىنە، سالت-داستۇرىنە سۇيەنىپ، نەگىزگە الىپ، الەمگە رۋحاني ادامي، وركەنيەت مادەنيەتىن ۇگىتتەپ، ناسيحاتتاپ، ۇسىنا الدى. حالىق وسى مادەنيەتتى قابىلداۋعا دايار تۇر. ول ءۇشىن ءبىزدىڭ مەملەكەت ديماشقا: سىبىزعى، قۋراي-ىسقىرعىش، ۇشپەلەك، ساز سىرناي، ۇسكىرىك، تاستاۋىق، ىسقىرۋىق، ۇران، قامىس سىرناي، قوس سىرناي، قاۋىرسىن سىرناي، ءمۇيىز سىرناي،  بۇعىشاق، كەرنەي، شەرتەر، دومبىرا، ادىرنا، شىڭكىلدەك، ورتەكە، ءۇش ىشەكتى دومبىرا، داڭعىرا، كەپشىك، دابىل، دۋلىعا، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، تۇياقتاس، توقىلداق، شىڭ، شاڭقوبىز، اسا تاياق، سىلدىرماقتى قامشى، قوڭىراۋ، ساقپان، زىرىلداۋىق، سازگەن، جەتىگەن ساز اپاپتارمەن جابدىقتالعان انسامبل قۇرىپ بەرۋى كەرەك. ءبىر قوبىزبەن اق الەمنىڭ بارلىق ءانىن، تابيعاتتىڭ بارلىق تىلسىم جاعدايلارىن، تىرشىلىك جانۋارلارىنىڭ داۋىسىن سالۋعا بولادى. وسىنداي اسپابىمىز بولا تۇرا باتىستىڭ، وزگەنىڭ پيانينوسىنا، سكريپكاسىنا، ساكسافونىنا، تەلمىرىپ تۇرامىز. قازىرگى تاڭدا الەم حالقى ادامي، رۋحاني تاربيەگە شولدەپ وتىر. ولاردىڭ ءشولى قانۋ ءۇشىن ابدەن جاۋىر بولعان كۇيدىم-ءسۇيدىم ءان كەرەك ەمەس.. مىسالى; «اتا – اناڭدى سىيلا» سياقتى ءاندى مىڭ قۇبىلتىپ ديماش ايتسا، ءبىرىنشى يسلام الەمى باقىتتان باستارى اينالىپ كەتەر ەدى. ونىڭ ايتقان اندەرى قازىرگى تاڭدا الەم حالىقتارىنىڭ باسىن قوسىپ ءبىر ارناعا، ءبىر جۇيەگە توعىستىرىپ جاتقاندا ديماشتىڭ جاڭا الەمدىك نوتانى قايتا جازاتىن كەزى كەلدى. ديماشتىڭ داۋىسىندا ءان اۋەنىندە الەم حالىقتارىنىڭ ءۇنى، ءان ىرعاعى بار. الەم حالىقتارى ءۇشىن ءان ونەرىندە ديماش ارقىلى جاڭا عاسىرى باستالدى. قازاقتىڭ جاۋھار "داديداۋ", "سامالتاۋ "  اندەرى الەمدى تەربەتۋدە... ءال-فارابي عۇلاما ماتەماتيكالىق تəسىلدەردى پايدالانۋ ارقىلى مۋزىكالىق دىبىستاردى تۇڭعىش رەت قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، نوتانى العاش دۇنيەگە كەلتىردى. ول تەك مۋزىكا تەورياسىن عانا ەمەس مۋزىكالىق اسپاپتاردى دا قولدان جاساپ، سول اسپاپتاردا كەرەمەت ويناي دا بىلگەن. قازاق دومبىراسىن دۇنيەگە كەلتىرگەن ۇلى بابامىز Əبۋ ناسىر ءال-فارابي. وعان بىرنەشە عىلىمي دəلەلدەر، فارابي جاساعان مۋزىكالىق اسپاپتار ءتۇرى كۋə. ونىڭ شەبەر ورىنداۋشىلىعى جونىندە شىعىس حالىقتارى اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كوپتەگەن اڭىزدار دا بار.  

ديماش قازاق ءانىن بۇعاۋدان بوساتتى ەندى. ەندى ءال-ءفارابيدىڭ باستاپ جازىپ كەتكەن نوتاسىن اياقتاپ، الەم حالقىنا الەمدىك نوتا جازىپ ءبىر سىي جاساعانى ابزال...

توعايباي  نۇرمۇراتۇلى

Abai.kz