ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ورفوگرافيا باسقارماسىنىڭ 2019 جىلعى 11 قازاندا «ماڭدايشالاردى لاتىن قارپىنە كوشىرۋ ماسەلەلەرى» جونىندە وتكىزگەن ونلاين سەمينارى بارىسىندا «الماتىكىتاپ» باسپاسىنىڭ باس رەداكتورى ومىرزاق ابدىشۇكىرۇلى: «وتان ءسوزىن باس ارىپپەن جازامىز با، الدە كىشى ارىپپەن جازامىز با؟ «مەنىڭ وتانىم – تاۋەلسىز قازاقستان» دەگەن سويلەمدە ءسوزدىڭ ءبارى باس ارىپپەن جازىلا ما؟ جاۋاپ بەرىڭىزدەرشى» دەگەن ءوتىنىشىن تاستاعان بولاتىن عالىمدار ورتاسىنا. سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرەيىن دەپ ءسوز العان ەدىم. 

ەڭ الدىمەن وسى سۇراقتىڭ سۇرالعانىنا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. 

قازىرگى جاھاندانۋ ۇدەرىسى تۇسىندا تىلدەردىڭ ءبىر-بىرىنە اسەرى تۇرعىسىنان كوپتەگەن باتىس عالىمدارىنىڭ وتە قىزىقتى دەپ تاۋىپ اينالىسىپ جۇرگەن تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى تىلدەردىڭ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى تەز قارقىنمەن ءىزىم-عايىم جويىلىپ كەتىپ جاتقاندىعى جونىندە بولىپ وتىر. عالامدىق دەڭگەيدە ءبىر عانا اعىلشىن تىلىندە جارىق كورىپ جاتقان زەرتتەۋلەردى تىزبەكتەۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى الەمگە تانىمال ۋەلستەن شىققان اعىلشىن ءتىلدى لينگۆيست-عالىم دەۆيد كريستال. ول ءوزىنىڭ «ءتىلدىڭ جويىلۋى» (Language death. David Crystal. Cambridge: Cambridge University Press, 2000. Pp. 208.) دەگەن ۇلكەن زەرتتەۋ-ەڭبەگىندە «ءار ەكى اپتادا ءبىر ءتىل سوڭعى سويلەۋشىسىمەن بىرگە ءولىپ كەتىپ جاتىر، ... ول تىلدەردى اعىلشىن ءتىلى شاڭسورعىش ىسپەتتى جۇتىپ جاتىر» دەگەن مالىمدەمە جاسايدى دا، «بۇل مالىمدەمە شىندىقتان الشاق جاتقان دۇنيە ەمەس» دەپ تاعى شەگەلەيدى.   

«كوپ تىلدەرگە ورتاق قانداي دا ءبىر سيپات بار ما؟» دەگەندە، «ولار ءولىپ جاتىر» دەگەن جاۋاپ بەرەدى ەكەن وسى سالاداعى عالىمدارىمىز. ءاۋ باستا تىلدەردىڭ سانى 31 000-نىڭ اينالاسىندا بولعان دەگەن دەرەكتەر بار (https://www.uh.edu/engines/epi2723.htm). وسى قارقىنمەن ءولىپ كەتە بەرسە، بۇگىن ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان 6 مىڭنىڭ توڭىرەگەندە قالعان تىلدەردىڭ، ەندى ءبىر عاسىردا تەڭ جارتىسى، نە ودان كوبى جوق بولادى دەگەن بولجام ايتىلادى («According  to a UNESCO report,  out of the 6,000 languages,  which are currently spoken in the  world, about 50-90% may be superseded by the dominating ones by the end of this century» دەپ، كوز جەتكىزۋ ماقساتىندا تىكەلەي دەرەككوزدەردەن دە اقپارات كورسەتىپ قويالىق). 

جوعالىپ كەتۋىنە قاۋىپ ءتونىپ تۇرعان تىلدەردىڭ بەلگىلەرى سيپاتتالعاندا وعان قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى تولىعىمەن سايكەس كەلەتىنىنە كوزىمىز جەتتى. سەبەبى، ءتىلدىڭ جوعالۋىنىڭ ەڭ باستى بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى – سويلەۋشىلەر ءوز تىلىندە ءسوزى مەن ءسوز تىركەسى بولا تۇرا ورنىنا ۇستەم تىلدەردىڭ سوزدەرى مەن ءسوز تىركەستەرىن قولدانىپ سويلەيدى ەكەن. بىراق د. كريستال مۇنداي تىلدەردى ساقتاپ قالۋدىڭ جولدارىن دا سانامالاپ ايتادى، ءتىلدى ساقتاپ قالۋدىڭ ەڭ ءبىرىنشى امالى رەتىندە «سول تىلدە جازۋ مەن وقۋ وتە وڭاي بولۋ كەرەك جانە ەڭ قاجەتتى اقپارات قولجەتىمدى، (ماسەلەن، عالامتوردا) دوڭگەلەپ ءجۇرىپ تۇرۋ كەرەك»، «ارنايى قۇرىلعان كوماندالار جۇمىس ىستەۋ كەرەك» دەيدى، ءتىلدى ساقتاپ قالۋدىڭ وسىنداي تاعى بىرقاتار جولدارىن كورسەتە كەلە، «دەگەنمەن دە، ەگەر بۇل تىلدە سويلەيتىن ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمى بولماسا ول ۇلتتىڭ ءتىلى ءبارىبىر ءولىپ تىنادى» دەپ قورىتادى. 

وسىنداي زەرتتەۋلەردىڭ نۇسقاۋىنا قاراعاندا ءبىزدىڭ دە ۇلتجاندىلىقتى كوتەرۋدىڭ ءىرىلى-ۇساقتى قانداي امالدارى بار بولۋى مۇمكىن بولسا دا، سولاردىڭ ءبىرىن قالدىرماستان ىسكە قوسۋدى قاجەت ەتەتىن ۋاقىتقا كەلىپ، تىرەلىپ تۇرعانىمىز انىق. بۇل ءجاي ءبىر ايتۋعا جاقسى كوركەم ءسوز ەمەس، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ تىنىستاۋىنا اۋاداي قاجەت امال. 

لاتىن قارىپتى الىپبيمەن ەملە ەرەجەلەرىمىز قايتا قۇرالىپ جاتقان تۇستا، راسىندا، پىسىقتاپ الۋدى قاجەت ەتەتىن كىشىگىرىم سۇراق كورىنگەنمەن، ماڭىزى ايرىقشا ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – باس ءارىپتىڭ قولدانىسى. وتان ءسوزى – جالقى ەسىم ەمەس، جالپى ەسىم. جالپى ەسىمدەردىڭ كىشى ارىپپەن جازىلاتىنى، ارينە، بالاعا دا تۇسىنىكتى ەرەجە. دەگەنمەن دە، وتان دەگەن ۇلكەن ءسوز ۇلكەن ارىپپەن جازىلۋى كەرەك. نەگە؟ وتان ءسوزى وقىعان بالانىڭ كوز الدىندا ءاردايىم باس ارىپپەن جازىلىپ تۇرسا، جازعان بالا ونى باس ارىپپەن اسپەتتەپ جازۋعا داعدىلانسا، وسى ءسوزدىڭ ءجاي قاراپايىم ءسوز ەمەس ەكەنىن، اسا قاسيەتتى ۇعىم ەكەنىن بالا كوزىن اشىپ ءالىپتى تاياق دەپ تانىعالى بەرى بىلەتىن بولادى جانە بۇل ءتاسىلدىڭ ۇلتجاندىلىقتى قالىپتاستىرۋعا مىندەتتى تۇردە سەبى تيەدى. 

ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇتاتىن جەرىمىز بەن ۇتىلاتىن جەرىمىزدى تارازىعا سالىپ باعامداپ كورسەك، «مەنىڭ وتانىم – تاۋەلسىز قازاقستان» دەگەن سويلەمدەگى ءاربىر ءسوزدىڭ باس ارىپپەن جازىلعانىنان نەگە قورقۋىمىز كەرەك؟ كەرىسىنشە، مۇنداعى تالايلارعا سان عاسىرلار بويى قول جەتپەس ارمان كۇيىندە قالىپ وتىرعان ءاربىر ءسوزىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتە بىلگەندىكتەن، قانشا جۇرتقا بەرمەسە دە، بىزگە بەرىپ تۇرعان جاراتقانعا سانسىز شۇكىرشىلىكپەن وسىنداي قاسيەتتى سوزدەرىمىزدى كوتەرىپ جازىپ وتىرمىز. ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.

ارىپتەسىمىز ومىرزاق ابدىشۇكىرۇلىنىڭ جوعارىداعى سۇراقتارىن عالىمدار قاۋىمىنا جولداۋى تەگىننەن ەمەس، ارينە، باسپا مەن ءباسپاسوز جازۋ-سىزۋ ىسىندە نەنى قالاي قولدانىپ جاتقاندىعى جونىندە سۇراققا الىنىپ جاتادى. سول سەبەپتى، ورايى كەلىپ تۇرعاندا جازارمانىمىز، وقىرمانىمىز، عالىمدار قاۋىمىمىز بار، ءبارىمىز بىرلەسە كەلىسىپ-ءپىشىپ، وسىنداي ماڭىزدى سۇراقتارىمىز حاقىندا ورتاق ءبىر مامىلەگە كەلىپ العانىمىز ءجون بولادى عوي دەپ ويلايمىز.  

قايدا بارساق دا وسى ءبىر عانا ۇلتجاندىلىق دەگەن سەزىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن ورىن الىپ جاتقان ورىنسىز جايتتارعا كەزىگىپ كەلەمىز. ءبارىمىزدىڭ بىلۋىمىزشە، ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن ۇلتتىق رۋحتىڭ اق تۋىن بيىك ۇستاعان ۇرپاق قانا ايالاي بىلەدى. جالپاق دالاسىن، ءبىرتۇتاس ۇلتىن سۇيگەن سونداي ۇلانى بار بولسا قازاققا قاجەتتىنىڭ بارلىعى وزدىگىنەن تۇگەلدەنە بەرمەس پە ەدى؟ 

ۇلتجاندىلىقتى قالىپتاستىرۋ دەگەن ءسوز، ۇلتشىلدىقتى ءورشىتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ەكەۋى ەكى باسقا نارسە، ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز، كادىمگى يماني سۇيىسپەنشىلىك. «وتاندى ءسۇيۋ يماننان» دەگەن ءحاديسىمىز دە بار، ەندەشە سول ءبىر عانا وتانسۇيگۇشتىك سەزىممەن بۇل دۇنيە تۇرماق، ماڭگى دۇنيەنىڭ دە، بۇيىرسا، جۇماعىنا كىرەتىن ەسىگىنە دە جول تاۋىپ كەتۋگە بولاتىن ءتارىزدى.  

فيلول.ع.ك. نۇرساۋلە ماقسۇتقىزى رساليەۆا 

Abai.kz