«جۇرەكتىڭ اقىل – سۋاتى...»

(ابايدىڭ «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» اتتى ولەڭىنە تۇسىنىك)

اتتەڭ، دۇنيە-اي. ۇلى ابايدىڭ رۋحاني كوسەم ەكەندىگى شىن مويىندالسا جانە ۇلتتىڭ ساناسىن جاڭا ساتىعا كوتەرگەن توتەنشە ەڭبەگى مەن اسىل مۇراسى ءادىل باعالانعان بولسا، الداعى ون ەكى اي «اباي جىلى» دەپ اتالۋعا ءتيىس ەدى.

قايداعى؟! قازىرگى تاڭدا ابايدىڭ كەمەڭگەرلىگىنە كۇماندى، ال «اباي ادامزاتتىڭ ابايى» دەگەنىڭە ميىعىنان كۇلە، ءتىپتى مىسقىلمەن قارايتىندار قاراسى كوبەيا تۇسكەنىن بايقاپ، كورىپ ءجۇرمىن. بىرەۋلەر اباي حاقىندا «ورىسشىل بولعان» دەپ بۇلعاقتاسا، تاياۋدا بىرەۋ وعان «بارىمتاشى دا بولعان» دەگەن قاڭقۋدى ۇستەمەلەپتى.  ەي، شىراقتار، ولاي ەمەس. اباي «ورىسقا ەسە جىبەرمە، ونىڭ ءتىلىن، زاكونىن ءبىل دە، قارسى جۇمسا!» دەپ قاقساپ وتكەن. ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، اباي «سەمەي ۋەزىنىڭ ەڭ ادىلەتتى بولىسى» اتانعان شاعىندا (1878 جىل) جەتى جىلعا سوزىلعان تەرگەۋ قارماعىنا ىلىنگەن. نەگە؟ بارىمتانى تىيماققا جان تالاسقانى ءۇشىن. وسىلاي اقتاپ جاتۋدىڭ ءوزى، ارينە، ۇيات نارسە، ابايعا اۋىر جازا. ابايدان كوپشىلىك قاۋىم، اسىرەسە، جاستار جاعىنىڭ الىستاپ بارا جاتقان سەبەبى – ابايتانۋ عىلىمى تەرەڭ توقىراۋدا. ايتالىق، تۇسىنىك دەگەن – ءار شىعارما يدەياسىن، ونداعى وي-تانىمدى قاراپايىم تىلمەن ۇقتىرۋ عوي. بارلىق اباي جيناعىندا «تۇسىنىكتەر» ءبولىمى بار، بىراق تۇسىنىكتىڭ ءوزى جوق. كىمگە كىنا ارتپاقپىز؟

وسى ولقىنىڭ ورنىن ازدى-كوپتى تولتىرۋ نيەتىندە  تۇسىنىكتەردى قولعا الۋ كەرەك دەپ شەشتىم. سونىڭ العاشقىسى – الدارىڭىزداعى ابايدىڭ   «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» اتتى ولەڭىنە تۇسىنىك. ءتورت شۋماق ولەڭ 1897 جىلعى، اباي كەمەلىنە كەلگەن كەزەڭدەگى تۋىندى. يسلام فالسافاسىنىڭ بىلگىرى اباي  ەكى ءىلىمدى – تەولوگيا (قۇدايتانۋ) مەن ادامتانۋدى (انتروپولوگيا) تۇيىستىرگەن. ماۋەلى بايتەرەك تۇبىردەن نارلەنەدى، سول سياقتى ادامشىلىق تامىرى قۇدايشىلىقتا. حاكىم اباي بىزگە وسى دانالىقتى ۇقتىرعان.

قۇدايتانۋ مەن جانتانۋ ەگىز ۇعىمدار. ونى تانىپ-ءبىلۋدىڭ مۇمكىندىگى، جولى قايسى؟  اللانىڭ بولمىسى – بارلىق مەتافيزيكالىق (تابيعاتتان تىس) ءھام ەزوتەريالىق (سىرى ىشىندە) قۇبىلىستاردىڭ ەڭ زورى. اباي: «اللا تاعالا ولشەۋسىز. ءبىزدىڭ اقىلىمىز ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى» (38-ءسوز), – دەيدى. ايتسە دە، ادام بالاسى اللا تاعالانى تانۋعا ۇمتىلماي تۇرا المايدى. ويلىلىق پەن سانالىلىق تالابى وسى.

ولشەۋلi اقىلىمىزبەن اللانى ء(ابسوليۋتتى) تانۋدىڭ جولى – ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل،  ەكىنشى تۇردە ايتقاندا، تاڭىرىگە ماحاببات قىلۋ. مىنە، اباي وسىعان ۇندەپ،  شىن يلانۋ مەن شىن يماننىڭ ءمانىسىن ۇقتىرعان.

ءتۇبىرى تەرەڭ ولەڭدى ويشىل:

اللا دەگەن ءسوز جەڭىل،

اللاعا اۋىز قول ەمەس.

ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل،

وزگەسى حاققا جول ەمەس، -

دەپ باستاعان. كوپشىلىك «يا، اللا» دەگەندى ۇنەمى اۋىزعا الادى. ادەت قىلادى. تۋمىسىنان ءبىرى مۇسىلمان، ەندى ءبىرى حريستيان ەكەندىگىن قاناعات تۇتادى. بىراق ونان جۇرەكتىڭ اعارعانى، مىنەزدىڭ وزگەرگەنى شامالى. تومەندەگى تالداما تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ايتايىق، اباي وي-سانا دەڭگەيىنە بايلانىستى ادامداردى ءۇش ساتىعا جىكتەگەن: جارىم ادام، ادام جانە تولىق ادام.

جاڭاعى «يا، اللا» دەپ اۋىزبەن جاي ايتا سالىپ، بىراق كۇندەلىكتى ومىردە قياناتقا قايمىقپاي باراتىندار – جارىم ادام. ونى مۇسىلماندىق لەكسيكادا «مۇنافيق» (ەكىجۇزدى) دەيدى.  كىمدە كىم حاقتى، ياعني اللا تاعالانى ءبىلىمى، اقىلى يا سەزىمى ارقىلى تانىسا، سونىڭ اتى ادام بولادى. قۇدايدى تانىعاندىعىنىڭ نىشانى – ونىڭ اقىلىنا ساۋلە قونباق. ەستى، سانالى، يماندى دەپ ۇلگى قىلاتىنىمىز وسى ادام، البەتتە. اقىلعا ساۋلە قونباعان، كوڭىلى اشىلماعان پەندەلەر ەستىلەر توبى ەسىگىنەن كىرە المايدى.

ەندى سانانىڭ ءۇشىنشى، ەڭ بيىك دەڭگەيىنە كەلەر بولساق، ول – اللانى جۇرەكپەن سەزۋ. بۇل جاراتۋشىنى اقىلمەنەن تانۋمەن شەكتەلمەي، ونى جاننان ءتاتتى ءسۇيۋ دەگەن ءسوز. ەكى ارادا تەك قانا جۇرەك سەزەتىن بايلانىس ءجىبى ەسىلمەكشى.  مىنە، اباي وسى بيىك دەڭگەيگە، ياكي كوركەم مىنەزگە جەتكەندەردى «تولىق ادام» دەگەن. «تاسديق» (قازىرگىشە 38-ءسوز) اتتى تراكتاتىندا ويشىل: «جاۋانمارتتىلىك ءۇش ءحاسلات يەلەرىنىڭ الدى – پايعامبارلار، ونان سوڭ – اۋليەلەر، ونان سوڭ – حاكىمدەر، ەڭ اقىرى – كامىل مۇسىلماندار» دەپ تولىق ادامداردىڭ ءتورت توبىن اتاپ وتەدى. بۇدان بولەك، اباي قۇداي جولىنا قادام باسقان، باسقاشا ايتقاندا، جۇرەگى تازارعان، اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستاعان ادامداردىڭ كۇللىسىن «تولىق ادام» دەيدى. كەمەلدىك شىڭىنا جەتەرسىڭ يا جەتپەسسىڭ، ول قايعى ەمەس. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەمەكشى، ەڭ باستىسى، اداستىرمايتىن تۋرا جولدى تانىپ، سوعان تۇسە ءبىل! ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمى باعىت سىلتەۋىمەن ەرەكشە. سونىسىمەنەن قۇندى. ءسۋفيزمنىڭ «كامىل ادام» ىلىمىمەن سالىستىرعاندا ونىڭ اۋقىمى الدەقايدا كەڭ. ەستىلىك پەن سانالىلىقتىڭ ءۇش دەڭگەيى تۋرالى ءسوزىمىز ازىرگە ءتامام.

ەندى ولەڭ مازمۇنىنا قايتىپ ورالايىق.

سانانىڭ ەكىنشى ساتىسى – اللا تاعالانى اقىل، سەزىممەنەن تانۋ دەدىك. وسىنىڭ ءوزى دە ونىڭ حيكمەتىن سەزىنىپ، شۋاعىنا بولەنۋگە جول اشادى ەكەن. ادامنىڭ دەنەسىنە كۇش-قۋات بىتەدى، ونەرى دە ورگە باسپاق. بۇل وي-تانىمدى اباي ەكىنشى شۋماقتا:

دەنەنىڭ بارشا قۋاتى،

ونەرگە سالار بار كۇشىن، -

دەپ جەتكىزگەن. بۇل جاڭا ايتتىق، وي-سانانىڭ ادام اتىنا لايىق ساتىسى.

كەلەسى ەكى ولەڭ جولىندا اباي:

جۇرەكتىڭ اقىل – سۋاتى،

ماحاببات قىلسا ءتاڭىرى ءۇشىن، -

دەيدى. بۇل جەردە قۇداي جولىنا قادام باسۋ، ياعني تولىق ادام بولۋ شارتىن ايتقانىن اڭعارۋعا بولادى. ويتكەنى، كورىپ وتىرمىز، اباي ءتاڭىرى ءۇشىن ماحاببات قىل،  سوندا اقىل جۇرەكتىڭ سۋاتى بولماق دەگەن وي تاستاعان. «سۋات» دەگەنى، ارينە، ءنار، ازىق الاتىن باستاۋ. «اقىل مەن جان – مەن ءوزىم، ءتان – مەنىكى». ادام بولمىسى نەبارى وسى ءۇش-اق نارسەدەن. ادامدا اقىلدان وزگە قۇرال جوق. قۇراندا: «مەنى تانىعان اقىلمەنەن تانىر» دەگەن ايات ءمانىسى سول. قازىرگى تاڭدا ادامزات دامۋىنىڭ موتورى ءارى اسىراۋشى بولىپ وتىرعان قۇدىرەت –  عىلىم دا اقىلدىڭ قۇنارلى جەمىسى. «عىلىم – اقىلدىڭ ءبىر اتى» (اباي).

اقىل كاتەگورياسىنا بايىپپەن توقتالعانىم، ءسوز بولىپ وتىرعان ولەڭ جولىن وقۋشىعا ءوز بەتىنشە ۇعۋ قيىنعا سوعادى. مىسالعا كەيبىر جيناقتاردا «جۇرەكتىڭ اقىل – ساۋىتى» دەپ باسىلعان. «ساۋىتى» دەۋ قاتە، وندا اقىلدىڭ فۋنكتسياسىن شەكتەپ، تارىلتىپ الماقپىز.

سونىمەن، تولىق ادام تاڭىرىگە عاشىق، ونى تانۋعا قۇمار يدەال.  ونىڭ وسى عاشىقتىعى اقىل جۇرەكتىڭ سۋاتى بولىپ،  رۋح بيىگىنە جول اشۋىنا كەپىل.

ابايدىڭ اللاعا جاقىنداپ، اللانى جار ەتكەن ءحالى مەن كوڭىل-كۇيىنىڭ ايناسى ەسەپتى ايگىلى ولەڭنىڭ ءۇشىنشى شۋماعىنا كەلەيىك.

اقىلعا سيماس ول اللا،

تاعريپقا ءتىلىم قىسقا اھ!

بارلىعىنا ءشۇباسىز،

نەگە ءماۋجۇت ول كۋا.

اللانىڭ زاتى تۇگىل، سيپاتىن جەتكىزۋگە (تاعريپقا) دە ءتىل قىسقا. بىراق اللانىڭ بار، ءبىر ەكەندىگى ءشۇباسىز («بارلىعىنا ءشۇباسىز»). دۇنيەدە نە نارسە بار ء(ماۋجۇت) بولسا، سول «اللا بار» دەۋىمىزدىڭ كۋاسى. مىنە، سوڭعى ەكى جولدىڭ ماعىناسى وسى.

ولەڭدى حاكىم اباي بىلايشا قورىتادى:

اقىل مەن حاۋاس بارلىعىن

بىلمەيدۇر، جۇرەك سەزەدۇر.

مۇتاكالليمين، مانتيكين،

بەكەر، بوسقا ەزەدۇر.

وسى ءتورت جول دا زەيىن قويىپ وقۋدى تالاپ ەتەدى. اقىل مەن سەزىم اللا حيكمەتىن تاني السا دا، بارلىعىن بىلمەيدۇر (بىلە المايدى). نەگە؟ الدە بۇل جەردە قايشىلىق بار ما؟ تانۋ مەن ءبىلۋدىڭ ايىرىمى نەدە؟

ماسەلە – اقىل دۇنيەنىڭ كورىنگەن سىرىنا جۇيرىك، بىراق رۋحاني الەمگە كەلگەندە كوك تۇمانعا كىرگەندەي اداسا باستاماق. قۇدايدى جۇرەك قانا سەزەدۇر. جۇرەكپەن سەزۋ – يسلامنىڭ جانى، ءسۋفيزمنىڭ نەگىزى دەلىنەدى. سەبەبى اللا تاعالا تازا رۋحاني دەڭگەيدە. زاتتىق دەڭگەيدەگى اقىل مەن حاۋاس (سەزىم) ونى قايتىپ بىلمەكشى. تەك جۇرەك سەزە الادى، سەبەبى جان جۇرەكتە ورنالاسقان. اباي جۇرەك تازالىعىنا ۇندەپ، سونى نىقتاعانىن اڭعارۋعا بولادى.  اللانى تانۋ مەن ءبىلۋ دەگەندى وسىلاي تۇسىنەر بولساق، قايشىلىق تا جوعالماقشى.

ءسويتىپ، شىن يمان، شىن يلانۋ ءمانىسى – اللانىڭ وزىڭە دەگەن ماحابباتى مەن قامقورلىعىن جۇرەكپەن سەزىنۋ. سوندىقتان بۇل اقىلمەن تانۋدان جوعارى ساتى. اباي اشقان ءماندى اقيقاتتىڭ ءبىرى وسى. كەمەڭگەردىڭ جۇرەك كونتسەپتسياسى مەن كۋلتىن ءىلىم دەڭگەيىنە كوتەرگەنى دە وسىمەن ءوز تۇسىنىگىن تابادى.

سوڭعى ەكى جولعا كەلەيىك. وندا حاكىم اباي اقىل مەن حاۋاسقا شەكتەن تىس سۇيەنگەن ىلىمدەردى سىناعان. ءبىرىنشىسى – «مۇتاكالليمين» كالام ءىلىمىن (ارابشا «يلم ءال-كالام»), ەكىنشىسى – «مانتيكين» لوگيكا ءىلىمىن (ارابتىڭ «مانتىق» ءسوزى «لوگيكا» دەگەن ماعىنادا) تاراتقان مۇسىلمان عالىمدارى. قوس اعىمنىڭ دا وكىلدەرى اللانى جۇرەكپەن عانا ەمەس، ايات-حاديستەر ارقىلى ءھام اقىل، لوگيكا تاسىلىمەن تانۋعا بولادى دەپ تۇجىرعان. ابايدىڭ «بەكەر بوسقا ەزەدۇر» دەپ تۇيرەگەنى راسقا شىقتى. سەبەبى، ولاردىڭ كوپ تومدىق ەڭبەكتەرى  كەيىنگى بارلىق «يزم»-دەرگە (سالافيزم، ۋاحابيزم جانە ت.ب.) قۇنارلى توپىراق بولدى. فيلوسوف عالىمدار تۋرالى دا وسىنى ايتامىز. شىرعالاڭعا تولى وتكەن عاسىر ولاردىڭ قۇرعان سان الۋان جۇيەلەرى دە – «بەكەر بوسقا ەزەدۇر» ەكەنىن انىقتاپ بەردى. مۇنى قازىرگى تاڭدا كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. ال، اباي بولسا، حاق جولى دەگەن ماسەلەگە حاكىمدىك كوزبەن ءۇڭىلىپ، 19-عاسىردا-اق ادامزاتتى اداستىراتىن شاتاق دىندەر مەن فيلوسوفيالىق جۇيەلەر قايدان دەگەندى ءدوپ تانىپ، ەسكەرتىپ وتىر. وسىعان قايتىپ تاڭ قالماسسىڭ...

ابايشا رۋحاني ءىلىم ەگەسى عالىمدار ەمەس، حاكىمدەر. بۇل ماسەلەنى «تاسديق» تراكتاتىندا اباي: «ءاربىر عالىم –حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم. عالىمداردىڭ ناقلياسىمەن مۇسىلمان يمان تاقليدي (ەرىپ يمان كەلتىرۋ) كەسىپ قىلادى. حاكىمدەردىڭ عاقلياتىمەن جەتسە، يمان ياكيني (شىن يمان) بولادى» دەپ اشىقتاپ بەرەدى. جانە مۇسىلمان، مەيلى باسقا ءدىننىڭ حاكىمدەرى (ۇستازدارى دەگەن ماعىنادا) «ءدىننىڭ حاق ماعريفاتىنا جەتە الماعاندار» دەپ ءتۇيىن تۇيەدى ء(دىننىڭ حاق ماعريفاتى – ءۇش ءسۇيۋ ءىلىمى). راسى، «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم» دەپ جار سالعان دانىشپانىڭ قايسى؟  ءشۇباسىز، قۇداي جالعىز، بىراق الەمدىك دىندەردىڭ ارقايسىسى ءوز قۇدايىن دارىپتەپ اۋرە.

قىسقاسى، عالىمدار ناقلياسىنان جاماعات شاتاستى. ورتاعاسىرلىق ءدىن ۇستازدارى «اياتتى اقىلعا سالما، ويلانباي يلان!» دەگەن ۇكىم ء(پاتۋا) شىعارعانى سودان. ءسويتىپ، يسلام الەمىندە يمان تاقليدي ۇستەمدىك قۇردى. جاڭا ءسوز ەتىلگەن، اباي دىتتەگەن حاقيقاتقا (يمانيگۇلگە) جەتۋ ءۇشىن قۇدايعا ماحاببات قىلۋ قاعيداسى جايىنا قالدى. ءجا، سونان نە بولدى؟

اباي زامانىندا شاريعات كۇشەيىپ، اقىل-ويدىڭ نوقتالانۋ دەڭگەيى شەكتەن شىقتى. العاش رەت رەفورما (جاڭا نيزام) تۇركيادا قولعا الىندى. جاڭاشا مادەني قوزعالىستىڭ ماقساتى – عىلىم جارىسىندا ەۋروپادان قالماۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋ بولاتىن. اباي: «بۇل كۇندەگى عىلىم ۇيرەنۋ ەسكى مەدرەسەلەر عۇرپىندا بولىپ، بۇل زامانعا پايداسى جوق بولدى. سوعان قاراي عۇسمانيادا (تۇركيادا) مەكتەپ حاربيا، مەكتەپ رۋشيديالار سالىنىپ، جاڭا نيزامعا اينالعان» (38-ءسوز) دەيدى.  رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ قوزعالىسى – ءجاديديزم دە عىلىم جالىنا جارماسۋعا ۇندەپ باقتى (سول ءۇشىن وعان دا اباي ءىش تارتقان بولاتىن).

ءسويتىپ، كورىپ وتىرمىز، ابايدىڭ «بەكەر، بوسقا ەزەدۇر» دەۋىنىڭ استارى تەرەڭ. ونى ءدىن عالىمدارى، مەيلى، فيلوسوف عالىمدار ەڭبەكتەرىنە قاتىستى ءسوز دەيىك، قالاي دەسەك تە، ادىلەتتى سىن ەكەندىگى حاق.

ەندىگى كەزەكتە ءبىر تەكستولوگيالىق قاتەنى ءسوز ەتپەكپىز.

اللانىڭ بارلىعى ءشۇباسىز، ويتكەنى، دۇنيەدە نە نارسە بار ء(ماۋجۇت) بولسا، سول «اللا بار» دەگەننىڭ كۋاسى. جوعارىدا ءۇشىنشى شۋماق يدەياسى وسى دەگەنبىز. بىراق يدەيانى «نەگە ءماۋجۇت» تىركەسى اقساتىپ-اق تۇر. تاماشا وي-تانىم ساۋالعا اينالىپ، ماعىناسىن جوعالتقان. بۇل، ءسىرا دا، كوشىرۋشى تاراپىنان كەتكەن قيعاشتىق. بىزشە اباي تۇپنۇسقادا: «نە – ءماۋجۇت، سول – كۋا»، – دەگەن. سەبەبى، يسلامي «ءال-احاد ء(بىر) ءۋا ءال-ۋجۋد (بار)» دەگەن ىرگەلى تەوريا بويىنشا بار نارسەنىڭ ء(ماۋجۇد) كۇللىسى – اللانىڭ بارلىعىنا كۋا ءھام ونىڭ كورىنىسى. وسى تەورياعا سايكەس ولەڭ جولى العاش رەت وزگەرتىلىپ وتىر. اباي اتالمىش ىرگەلى تانىمدى پاش ەتكەن، وعان سەنىمىمىز كامىل.

قورىتا ايتقاندا، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» جۇرەكپەن جازىلعان تۋىندى. ونان الار عيبرات: ءبىرىنشىسى، شىن يمان تىرەگى – حاكىمدەردىڭ عاقلياسى، تۋرا جولدى تابۋدىڭ وزگە امالى جوق. ەكىنشىسى، وي ەركىن، عىلىم كاسىپ بولسىن، ونسىز وزدىم دەۋ بەكەر.  «تەگىندە ادام بالاسى، ادام بالاسىنان اقىل، عىلىم، ار، مىنەز دەگەن نارسەلەرمەن وزباق. ونان باسقا نارسەلەرمەنەن وزدىم عوي دەمەكتىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق». بۇكىل ۇلتتىڭ دامۋىنا اۋاداي قاجەت ەسكەرتپە. وعان قارسى كىم داۋ ايتار.

ءسوز سوڭى، ابايدا تۇسىنىككە ءزارۋ ولەڭدەر كوپ. اسىرەسە، فيلوسوفيالىق وي-تانىمدارىن ءجىتى زەرتتەپ، جىلىكتەپ زەردەلەيتىن ۋاقىت جەتتى. ابايدى حالىققا جاقىن قىلا وتىرىپ، قوعامدىق سانانى ساۋىقتىرۋ – كۇن تارتىبىندە تۇرسا يگى. ءسىز قالاي ويلايسىز، وقىرمان؟

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz