(سۋرەتتى تۇسىرگەن ازامات قۇسايىنوۆ)

مۋزىكانتتار اراسىندا «ءبىر ءوزى – ءبىر وركەستر» دەيتىن ءتامسىل بار. سونى ءسال وڭدەپ ايتساق: «ءبىر ءوزى – ءبىر ينستيتۋت» دەۋگە تۇرارلىق بايبوتا قوشىم-نوعاي. تۇركى دۇنيەسىندە قانشا ەل بولسا، سونشاما ەلدىڭ ءتىلىن بىلەتىن، وزبەك، تاتار، باشقۇرت، تۇرىك شايىرلارىنىڭ ولەڭدەرىن تۇپنۇسقادان وقي بەرەتىن بايبوتا قوشىم-نوعاي قازاق پوەزياسىنىڭ جاۋھارلارىن دا ەلگە تانىتۋدا، كوزدەن كەتسە دە، كوڭىلدەن كەتپەگەن اۆتورلاردىڭ ەسىمدەرىن ناسيحاتتاۋدا الدىنا جان سالماي كەلە جاتقان ارقالى اقىن. ونىسى تازا ەڭبەك ەندى. ءوز جازعاندارىڭدى كومپيۋتەرگە قايتا باسۋعا مويىنىڭ ىرىق بەرمەيتىن، ۋاقىت جەتپەيتىن مىنا زاماندا، وزگەنىڭ جوعىن جوقتاپ، بارىن تۇگەندەۋ – ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ەرلىك ءىس.

بايبوتا اعامىز بۇگىن دە فب-داعى پاراقشاسىنا ءبىرتۋار اقىن قادىر مىرزاليەۆ تۋرالى ىنىلىك جىلى ەستەلىگىن ۇسىنىپتى.
وسىنداعى «...كابينەتتىڭ ءۇش قابىرعاسى تۇگەل كىتاپ ەكەن. مەن ەشكىمنىڭ ۇيىنەن مۇنشا كوپ كىتاپتى كورگەن ەمەسپىن. تاڭىرقاپ تۇرمىن» دەگەن جولداردى وقىعاننان كەيىن ويىما وتكەن ءبىر وقيعا ورالدى. ويلاسۋ ءۇشىن ۇسىنىپ وتىرمىن.

2004 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىنىڭ باسىندا يمانعالي تاسماعامبەتوۆ الماتى قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ كەلدى. وعان بۇرىنعى رۋحاني استانا سانالاتىن مادەني شاھارداعى قالامگەرلەر قاۋىمى، ونەر ادامدارى ەرەكشە قۋانىپ قالدى. راسىندا دا، يمەكەڭ العاشقى كەزدەسۋىن جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا، «ينتەركونتينەنتال» قوناق ءۇيىنىڭ مىڭ ادامدىق ۇلكەن زالىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن جۇزدەسۋدەن باستادى. استانامىز سارىارقا توسىنە كوشىپ كەتىپ، دالادا قالعانداي كۇي كەشىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىسى بار، ءانشى-جىرشىسى بار قامكوڭىل شىعارماشىلىق وكىلدەرى ءبىر جاساپ قالعانى انىق. وسى كەزدەسۋدەن كەيىن وزدەرىنىڭ قوعامعا قاجەت ەكەنىن، ەشكىمنىڭ ۇمىتپاعانىن ىشتەي سەزىنگەن ۇلت قايراتكەرلەرى اراسىندا رۋحاني سەرپىلىس پايدا بولدى، قالالىق اكىمدىككە ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعاتىن بولدى.

ونى جاقسى بىلەتىنىم – اكىمدىككە قاراستى ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ ءباسپاسوز جانە اقپاراتتىق ساياسات بولىمىندە قىزمەت اتقارۋشى ەدىم. جاڭا جىلدىڭ 4 قاڭتارى كۇنى اكىمنىڭ ورىنباسارى المات مۋرزين شۇعىل شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ، بەسىنشى قاباتقا كوتەرىلدىم.

- وسى قادىر مىرزاليەۆ قايدا ەكەن، بىلەسىڭ بە؟ – دەدى ول سالعان جەردەن. شىنىمدى ايتسام، بىلمەيدى ەكەم. ءارتۇرلى جيىنداردا كورگەنىم، قارسى جولىققاندا امانداسقانىم بولماسا، جاقىن وتىرىپ، بايبوتا سەكىلدى ستاقان سوعىستىرىپ، «شۇيىركەلەسىپ» كورمەپپىن.

- وتكەندە ءبىر گازەتتەر اقىنعا ورال قالاسىنان كوتتەدج بەرىلدى، ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىلدى دەپ، جازىپ جاتىر ەدى. انىق-قانىعىن بىلمەدىم.

- انىقتاڭدار. ەگەر، الماتىدا بولسا، تاڭەرتەڭگى ساعات 9-دا يمانعالي نۇرعاليەۆيچكە الىپ كەل. ماشينا بەرەمىز. جارتى ساعاتتان كەيىن حابارىن بەر.

كابينەتكە كەلگەن سوڭ، ءبولىم قىزمەتكەرلەرىن جيناپ، شۇعىل تاپسىرما تۇسكەنىن، جازۋشىلار وداعىمەن سويلەسۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ بولا بەرگەنىمدە، «بولاشاقپەن» ءبىتىرىپ كەلگەن ءبىر قىزىمىز «دا، ۆى چتو، قادىر مىرزاليەۆ ءتىرى مە؟» دەپ، قويىپ قالدى. امال جوق، بۇلاردان قايران بولمايتىنىن بىلگەننەن سوڭ، وداقپەن ءوزىم سويلەستىم.

قادەكەڭنىڭ ورالعا كوشىپ كەتكەنى راس ەكەن. وبلىس اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ ءبىر جىل بۇرىن بەس-التى اقىن-جازۋشىعا پاتەر بەرىپ، شاقىرتىپ الىپتى، ونىڭ ىشىندە قادىر مىرزاليەۆكە ەكى قاباتتى بولەك كوتتەدج سالىپ بەرىپتى.
«ەندى قايتتىك؟». «الماتىداعى ءۇيىنىڭ تەلەفونى مىناۋ. زۆونداپ كورىڭىز» دەگەن سوڭ، الگى نومىرگە قوڭىراۋ شالمايمىن با؟

و، قۇدىرەت! تەلەفوننىڭ ارجاعىنان «ءالو-ءوۋ، بۇل كىم؟» دەگەن قوڭىر داۋىس ەستىلدى. قۋانعاننان «قادىر اعا، اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ اسىعىس باستاپ، ءوزىمدى تانىستىرىپ، اعامىز ورالعا قايتا كەتىپ قالاتىنداي، جوپەلدەتە بۇيىمتايىمدى جەتكىزدىم.

«ءا، ءا! سولاي ما؟ يمانعالي ءىنىم شاقىرسا، بارايىن. ءوزىم دە كىرىپ شىعۋدىڭ رەتىن تابا الماي وتىر ەدىم. ءادىرىستى جازىپ ال» دەپ، تاڭعى سەگىزجارىمدا كەلۋىمدى سۇرادى.

ۇيگە كەلگەن سوڭ، قادىر اعانىڭ كىتاپتارىن ىزدەستىردىم. «دومبىرا»، «كۇمىس قوڭىراۋ»، «ءيىرىم» دەگەن ءۇش كىتابى عانا بار ەكەن. ەكى تومدىق تاڭدامالىسى بولۋشى ەدى، كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەر اكەتكەن بە، تابا المادىم. «قوي، بىردەڭە سۇراپ قالسا، بىلمەي وتىرعانىم ۇيات بولار» دەگەن ويمەن، قولداعى بار دۇنيەلەردى پاراقتاپ شىقتىم.

جالپى، قادىر مىرزاليەۆتىڭ ولەڭدەرى تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى تيەتىن، تەز جاتتالاتىن، ويلى، ماعىنالى، سىرلى دۇنيەلەر عوي. جاستاۋ كەزىمىزدە «مىڭ جۇلدىزى بولسا دا» دەيتىن ولەڭىن تالاي بويجەتكەنگە وقىپ بەرىپ، بەرمەيتىن ءشايىن ءىشىپ كەتەتىنبىز.

مىڭ جۇلدىزى بولسا دا، بايقامايسىڭ باسقانى،
ءبىر جۇلدىزدان تۇرادى، ماحابباتتىڭ اسپانى.
سول ءبىر جۇلدىز جانادى، سول اسپاندى جارىق قىپ،
جارىقتا دا تۇك كورمەس عاشىق بولعان جارىقتىق!
سول جۇلدىزسىز بەلگىلى، ونىڭ ەستەن تانارى،
ماڭدايدا ەمەس، جۇرەكتە –
عاشىقتاردىڭ جانارى...
دەپ، مولدىرەتىپ جىر توگىپ تۇرعاننان كەيىن، ساعان قارسىلاسۋعا شاماسى كەلەتىن سۇلۋلار از ەدى. قازىرگى ەمەس، ءبىزدىڭ داۋىردە.

حوش، سونىمەن، تاڭەرتەڭ ايتىلعان ۋاقىتتا كامەنكا جاقتاعى اعامىزدىڭ ءۇيىنىڭ قاسىندا تۇردىم. ەكى قاباتتى شاعىن كوتتەدج. ۇياداي. ۇيدەن ىلەسە شىققان سالتانات اپامىز قادەكەڭدى بالاشا ماپەلەپ، پالتوسىنىڭ تۇيمەسىن سالىپ، ماشيناعا وتىرعانشا، قاراپ تۇردى. اقىننىڭ «سالتانات» اتتى پوەماسىنداعى باستى كەيىپكەردى ءبىرىنشى كورۋىم، الىستان «سالەمەتسىز بە؟» دەپ، داۋىستاي امانداسىپ، ىزەت ءبىلدىردىم. ول كىسى وڭ قولىن كوتەرىپ، باسىن يزەپ، ءسال كۇلىمسىرەگەندەي بولدى.

- اپالارىڭ نەگە شايعا كىرمەدى دەپ، سۇراپ جاتىر، - دەدى قادەكەڭ.

- كەشىگىپ قالارمىز، اعا. بۇيىرسا، ءالى ءدام تاتارمىز.

- ءوي، سەن بالانى تانيمىن عوي، - دەدى ماعان قول بەرىپ جاتىپ. -ءوزىمىزدىڭ قالامگەرلەر اۋىلىنان ەكەنسىڭ. باياعىدا جەلتوقساندى زەرتتەگەن كوميسسيادا جۇمىس ىستەدىڭ ەمەس پە؟

- ءيا، ءدال تاپتىڭىز. وزىڭىزبەن ءبىراز ۋاقىت بىرگە بولعانبىز.
جولدا كەلە جاتىپ، مەنىڭ اياگوزدەن ەكەنىمدى، عابيدەن قۇلاحمەتوۆتىڭ جەرلەس ءىنىسى ەكەنىمدى ەستىپ، قۋانىپ قالدى. «وتە تالانتتى اقىن عوي» دەپ، ونىڭ پوەزياسىن بىلەتىنىن، ءارى جوعارى باعالايتىنىن اڭعارتتى. مەن دە ءسوز اراسىندا قادىر اعانىڭ تۋعان جەرى جىمپيتىدا بولعانىمدى، اناسى ماعيراش اپامەن جۇزدەسكەنىمدى ايتىپ بەردىم.

- سولاي ما؟ قاي جىلدارى؟

- 1990 جىلى كۇزدە. تايپاق اۋدانىنداعى «ولەڭتى» اۋىلىندا جۇبان مولداعاليەۆتىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويى بولىپ، سالتاناتتى جيىندار بىرنەشە اۋداندا كەزەكپەن ءوتتى. سونىڭ ءبىرى جىمپيتىنىڭ اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە بولدى. الماتىدان ەكىنشى حاتشى اكىم تارازي باستاپ، ساعىنعالي سەيىتوۆ، تۇمانباي مولداعاليەۆ قوستاپ، ءبىر توپ اقىن-جازۋشىلار باردى. ءوزىڭىز بولمادىڭىز عوي؟ سوندا ماعيراش اپا ارنايى قاتىسقانى، ۇلكەندەردەن ءوزىڭىزدى سۇراعانى ەسىمدە. ءسىز اناڭىزعا قاتتى ۇقسايدى ەكەنسىز.

قادەكەڭ ءۇنسىز قالدى. ونسىز دا قارا تورى ءوڭى تىم قاراۋىتىپ كەتكەندەي كورىندى. الدەبىر جۇرەك جاراسىنا ءتيىپ كەتتىم بە ەكەن؟ جوق الدە، تۋىپ، وسكەن جەرىنەن ۇزاپ شىعا الماي، ۇلىمەن ەمەن-جارقىن ارالاسا الماي ارماندا وتكەن جالعىز-ىلىكتى اناسىنىڭ اۋىر تاعدىرى ەسىنە ءتۇستى مە ەكەن؟ سونىڭ الدىندا عانا گازەتتەردەن قادىر مىرزاليەۆ اعامىزدىڭ اناسى دۇنيەدەن وتكەندە:

«بالا بوپ قىزىق كورە الماي،
بالادان قىزىق كورە الماي،
بايدان دا قىزىق كورە الماي،
قايدان دا قىزىق كور¬ە الماي،
دۇنيەدەن ءوتتى ءبىر پەندە...» دەپ، قۇلىپتاسقا ءبىر شۋماق كوڭىل تامشىسىن تۇسىرگەنىن وقىپ ەدىم. “نەگە اۋىر جازدىڭىز؟” دەپ سۇراعاندارعا اعامىز: “شىندىق قالسىن دەگەنىم عوي” دەپ، قىسقا جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

اقىن اعامىز ءالى ءۇنسىز. «بەكەر قوزعادىم-اۋ» دەپ، ىشتەي قىسىلىپ قالدىم. ەندى بۇل تىعىرىقتان قالاي شىعۋدىڭ جولىن تاپپاي، شوپىرعا ءتىل قاتتىم. «كەشىگىپ قالمايىق. باسقا كوشەمەن بارۋعا بولماي ما؟» ماشينامىز تاڭەرتەڭگىلىك كوشە كەپتەلىسىنەن اۋىر جىلجىپ كەلەدى. «قازىر ءال-فارابيگە تۇسسەك بولدى، ارى قاراي زىمىرايمىز». وسى ءسات قادەكەڭ سەرپىلگەندەي قايتا ءتىل قاتتى:

- يمانعالي بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم دەپ شاقىرىپ وتىر-اۋ، ءا!

- ءيا، سولاي دەپ وتىر.

- ولاي ەمەس. مەنىڭ تۋعان كۇنىم كۇزدە. قازاننىڭ 5-ءسى.

مەن تاڭىرقاعان كۇيى جۇزىنە قاراپ ەدىم، ءسال كۇلىمسىرەگەن قادەكەڭ جازۋشىلار انىقتامالىعىندا ەرتەرەكتە قاتە كەتكەنىن، سول قاتەنىڭ جىلدار بويى كىتاپتان كىتاپقا اۋىسىپ جۇرگەنىن جايلاپ ايتىپ بەردى.

- وسىدان شىققاننان سوڭ، وداققا تەلەفون سوعايىن. تاعى دا ەستەرىنە سالىپ قويايىن...

قادەكەڭ اكىمنەن كوڭىلدى شىقتى. قولىندا ءبىر قۇشاق گۇل، ۇلكەن قوراپ سۋۆەنير. ءبىزدىڭ كابينەتكە كەلىپ، شاي ءىشىپ وتىرىپ، رياسىز كۇلدى دەيسىڭ ءبىر.

- ءاي بالا، وتىرىك تۋعان كۇنىم بولسا دا، ويدا جۇرگەن ءبىر شارۋامنىڭ وڭ بىتكەنىنە سەپتىگى تيگەنىن قارامايسىڭ با؟!

- سوزىڭىزگە قاراعاندا، ولجالى سياقتىسىز عوي؟

- ايتپا! سەن مىنانى تىڭدا. ورتا عاسىردا نيدەرلانديانىڭ ەرازم روتتەردامسكي دەيتىن ازىلكەشى بولعان. ءوزى بەساسپاپ، اعىلشىن، فرانتسۋز، گرەك تىلدەرىندە ەمىن-ەركىن جازا بەرەتىن پوليگلوت. كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەرگەن تانىمال وقىمىستى. ءومىر بويى ساياحاتتاپ، لوندون، پاريج، ريم قالالارىندا تۇرعان. سول كىسىدەن «وتانىڭ قايدا؟» دەگەن سۇراعاندا، «مويا رودينا تام، گدە مويا بيبليوتەكا» دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن.

- «قادەكە، ەندى قايدا تۇراتىن بولدىڭىز؟ ورالدا ما، الماتىدا ما؟» دەپ سۇراعاندا، يمانعاليعا مەن دە ءدال سولاي دەپ ايتتىم. «ءتۇسىندىم. كىتاپتارىڭىزدى قويۋعا ءتورت بولمەلى پاتەر جەتە مە؟» دەدى ول.

- بىلاي عوي، يماش، - دەدىم مەن ونىڭ مارتتىگىنە ريزا بوپ. – ماعان تۇراتىن پاتەر كەرەك ەمەس. باسپانام بار. ال، مەنىڭ كىتاپ قورىم وتە ۇلكەن، 7 مىڭداي. اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەتىن، ەشكىمدە جوق ءسوز جاۋھارلارى بار. ەگەر، قولىڭنان كەلسە، وقىرماندار سونىڭ يگىلىگىن كورەتىندەي، ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعاتىنداي عيمارات بولسا.

- و-و، قادەكە، مىناۋ ءوتىنىشىڭىزدىڭ سالماعى تىم اۋىرلاۋ ەكەن. ويلاستىرايىق..، - دەپتى قالا باسشىسى.

بۇل اڭگىمەنىڭ باسى تىم ءتاۋىر باستالعانىمەن، سوڭى يمانعالي استاناعا كەتكەن سوڭ، سۇيىلىپ كەتتى. ءبىر كورگەنىمدە، قادەكەڭ كوپ مەكەمەنىڭ اراسىندا كەلىسىم الۋ ءۇشىن جۇگىرە-جۇگىرە شارشاعانىن، جەكە كىتاپحانادان كۇدەر ۇزە باستاعانىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە، قالالىق قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ ءبىر توڭمويىن باستىعى، كەيىنىرەك جەمقورلىقپەن ۇستالعان شەنەۋنىك «پەرەپلانيروۆكانىڭ قارجىسىن ءوزىڭىز قۇياسىز» دەپ، شاش جەتپەيتىن سومانى سۇراپتى. سونىمەن، الاشتىڭ ارداقتى اقىنى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى قادىر عيناياتۇلى مىرزاليەۆ الدەبىر ءيىسالماستىڭ كەسىرىنەن اكىمدىكتىڭ ەسىگىن تارس جاۋىپ كەتتى.

ابىروي بولعاندا، قادەكەڭنىڭ ارمانى كەشتەۋ بولسا دا، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىندە جۇزەگە استى. ورال قالاسىندا 2015 جىلى «قادىر مىرزا ءالى اتىنداعى مادەنيەت جانە ونەر ورتالىعى» بوي كوتەرىپ، بۇكىل قازاقستان بويىنشا ماقتانارلىقتاي رۋحانيات سارايىنا اينالعانىنا كۋا بولدىق. سوڭىندا قالعان بار بايلىعى – باعا جەتپەس كىتاپتارى سوندا جەتكىزىلدى.
بۇل ارادا، ايتايىن دەگەنىم، ەكى نارسە.

ءبىرىنشىسى، شىعارماشىلىق قىزمەتتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن اۋىرلىعىن جاي ادامدار تۇسىنە بەرمەيدى. ولار تۇپكى ناتيجەسىن (كىتابىن، اتاق، داڭققا جەتكەنىن) عانا كورەدى. «مەنى ەڭبەكقور ەتكەن – كەدەيلىك» دەپ قادىر اقىن جازعانداي، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جازۋ-سىزۋدان بايىپ كەتكەن ەشكىم جوق، سوندىقتان، شىعارماشىلىق ادامىنىڭ ەڭبەگىن ءتىرى كەزىندە باعالاي بىلگەن ابزال.

ەكىنشىدەن، ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا كەشە عانا ورتامىزدان وتكەن ارىستاي اعامىزدىڭ تۋعان كۇنىنەن جاڭىلىسىپ وتىرعانىمىز، بارىمىزگە سىن. اسىرەسە، وسىنى رەتتەيتىن جازۋشىلار وداعىنا! بۇل ارادا بايبوتا قوشىم-نوعايدىڭ ەش كىناسى جوق. مەن قادەكەڭنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەنىمدى جازىپ وتىرمىن. (وسىنداي تۇسىنبەستىك جۋىردا فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ تۋعان كۇنىنە دە قاتىستى بولدى. بىرەۋلەر اپامىزدىڭ تۋعان كۇنى 5-جەلتوقسان، ەندى بىرەۋلەر 25-جەلتوقسان دەسىپ، ارتى ەداۋىر پىكىرتالاسقا ۇلاستى). كەيىنگى شىققان انىقتامالاردى، «ۋيكيپەديا» اشىق ەنتسيكلوپەدياسىن اشىپ قاراساڭىز، بۇل ايتىلعاندارعا وپ-وڭاي كوزىڭىزدى جەتكىزەسىز. ەشكىم ەشكىمگە وكپە ارتپاسىن.
ءسوزىمنىڭ سوڭىندا: «وتە كوپ وقىعاننىڭ پايداسىن، وتە كوپ وقىعاننان كەيىن بارىپ تۇسىنەسىڭ» دەپ، ءازىل-شىنى ارالاس قادىر مىرزا-ءالي ايتقانداي، جاڭا جىلدا كوپ وقيتىن وقىرماندارىمىز كوپ بولسىن دەپ تىلەيمىن!

قايىم-مۇنار تابەەۆ

Abai.kz