جۇمابەك تاشەنوۆ. جاھاندا جەر كولەمى جاعىنان ونىنشى مەملەكەت سانالىپ، الەم ەلدەرىنە استىقتى ەسپورتتايتىن بەستىككە كىرۋىنىڭ استارىندا تۇلعالاردىڭ ەرەن ەڭبەكتەرى، وراسان زور قان-تەرى جاتقانىن «بىرەۋ بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى».
ەسىمى ەسكەرىلمەي جۇرگەن تۇلعا
كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇرساۋىنداعى ەلدەردىڭ تاريحى بۇرمالانىپ، سول كەزدەگى ساياسي اۋا رايىنا قاراي يكەمدەلىپ وتىردى. سوندىقتان بولار تاۋەلسىزدىك تۇعىرى قونعان ساتتە دە قاھارمان تۇلعالاردى ەسكەرمەي، كەيبىر جاعدايلاردا ۇمىتىپ، قوعامنىڭ رۋحاني يگىلىگىنە جاراتا الماي وتىرعان جايىمىز بار. ويىمىزدىڭ ورنەگىن توتەسىنەن كەستەلەسەك. ۇلتىمىزعا حح عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە رۋحاني ساۋلە شاشىپ، قازىرگى ۇلت تەرريتورياسىنىڭ تۇتاس ساقتالىپ قالۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان نار، الىپ تۇلعا - جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ. بۇل - داۋسىز، بۇل - اقيقاتتىن ەڭ شارىقتاۋ شىندىعى. ءسوزىمىز دالەلدى، ويىمىز ايعاقتى بولۋ ءۇشىن تۇلعانىڭ حالىق يگىلىگى ءۇشىن ساراپ بولعان ەڭبەكتەرىن كوزى كورگەندەر مەن شاراپاتى تيگەن قىزمەتتەس دوستارى ءھام زامانداستارىنىڭ ويلارىن ورتاعا سالساق.
ەسىمى ەسكەرىلمەي جۇرگەن تۇلعا
كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇرساۋىنداعى ەلدەردىڭ تاريحى بۇرمالانىپ، سول كەزدەگى ساياسي اۋا رايىنا قاراي يكەمدەلىپ وتىردى. سوندىقتان بولار تاۋەلسىزدىك تۇعىرى قونعان ساتتە دە قاھارمان تۇلعالاردى ەسكەرمەي، كەيبىر جاعدايلاردا ۇمىتىپ، قوعامنىڭ رۋحاني يگىلىگىنە جاراتا الماي وتىرعان جايىمىز بار. ويىمىزدىڭ ورنەگىن توتەسىنەن كەستەلەسەك. ۇلتىمىزعا حح عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىندە رۋحاني ساۋلە شاشىپ، قازىرگى ۇلت تەرريتورياسىنىڭ تۇتاس ساقتالىپ قالۋىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان نار، الىپ تۇلعا - جۇمابەك احمەتۇلى تاشەنوۆ. بۇل - داۋسىز، بۇل - اقيقاتتىن ەڭ شارىقتاۋ شىندىعى. ءسوزىمىز دالەلدى، ويىمىز ايعاقتى بولۋ ءۇشىن تۇلعانىڭ حالىق يگىلىگى ءۇشىن ساراپ بولعان ەڭبەكتەرىن كوزى كورگەندەر مەن شاراپاتى تيگەن قىزمەتتەس دوستارى ءھام زامانداستارىنىڭ ويلارىن ورتاعا سالساق.
جۇمابەك احمەتۇلىنىڭ بيلىككە كەلۋىن كارىشال اسان-اتا «شىنجىردا وتكەن جولبارىس...» كىتابىندا بىلاي ورنەكتەيدى: «...تاشەنوۆتىڭ رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ الدىڭعىسىنىڭ بىرىنە اينالۋىنا حرۋششەۆ پەن بۋگاليننىڭ 1955 جىلدىڭ باسىنداعى ۇندىستانعا بارعان ساپارى بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولدى. شىعىسقا ۇشىپ بارا جاتقان بارلىق ۇشاقتار جولدا اقتوبە اەروپورتىندا ايالداما جاسايتىن. ماسكەۋدەن دەليگە دەيىن تۋرا ۇشاتىن لاينەرلەر ول كەزدە بولماعاندىقتان حرۋششەۆ ۇشاعى اقتوبەگە تابان تىرەيدى. اەروپورتقا وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ج.تاشەنوۆ قوناقتارعا باس تارتىپ قازاقشا سىي قۇرمەت كورسەتەدى. وبلىستىڭ بارلىق جەتىستىكتەرىمەن تانىستىرادى...». مىنە، وسىلايشا ماسكەۋدىڭ وتاعاسى حرۋششەۆ كوزىنە تۇسكەن جۇمابەكتىڭ قىزمەتتىك ورلەۋى باستالادى. ورتالىق ديكتاتۋرانىڭ قانشا نۇسقاۋى بولعانىمەن ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن ءور تۇلعا ۇلت يگىلىگى ءۇشىن اتقارىلعان ءاربىر ءىستىڭ باسىندا تۇردى. قازىردە رەسپۋبليكا سارايىنىڭ الدىندا رۋحاني ساۋلە شاشىپ تۇرعان اباي ەسكەرتكىشى سالىنۋى، رەپرەسسيا قۇرباندارىن اقتاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە تالاي-تالاي مىقتىلارىمىزدىڭ اقتالۋىن جەدەلدەتتى، سونداي-اق، قازاق كادرلارىن بيلىككە تارتۋ جانە ت.ب. تىزبەكتەپ كەلتىرە بەرۋگە بولاتىن قىزمەتتەرى الماعايىپ.
ايداھارمەن الىسقان...
دەگەنمەن دە، جۇمابەكتىڭ وتان الدىنداعى اسىل پارىزىن وتەۋدەگى ەڭ ۇلى قىزمەتىن عالىم، جازۋشى، مەملەكەت قايراتكەرى ءادي ءشارىپوۆ ەستەلىكتەرىندە «باياعى زاماندا بوگەنباي، قابانباي، كەنەسارى مەن ناۋرىزباي سياقتى باتىر بابالارىمىز قان توگىپ سىرتقى جاۋلارمەن سوعىسىپ امان ساقتاپ قالعان قازاق حالقىنىڭ اتا-مەكەنىن رەسەيگە بەرىپ جىبەرۋگە قارسى بولعان جالعىز ادام - جۇمابەك تاشەنوۆ. قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماننان بەرى قونىستانعان تاماشا شۇرايلى جەرىن، ءبىر قاتەردەن ونىڭ ساقتاپ قالعانىنىڭ كۋاسى بولعانبىز»، - دەپ جازادى.
حرۋششەۆ ۇسىنىسىمەن تىڭ يگەرگەن 5 وبلىس پاۆلودار، كوكشەتاۋ، قوستاناي، سولتۇستىك قازاقستان جانە اقمولا وبلىستارىن ماسكەۋگە تىكەلەي باعىندىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان ساتتە جۇمابەك تاشەنوۆ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ماسكەۋ باسشىسىنىڭ مىسىن باساتىنداي وتتى مىنا سوزدەرمەن: «يا رودوم يز اكمولينسكا. دۆەنادتسات لەت رابوتال ۆ سەۆەرو-كازاحستانسكوي وبلاستي. موي روديتەلي ي يح روديتەلي، دا ي ۆسە ناشي پرەدكي پوكوياتسيا ۆ ەتوي زەملە. ي ۆى تەپەر حوتيتە ەتۋ زەمليۋ پەرەدات روسسي؟ ۆدۋمايتەس، توۆاريششي، كاكوي كازاح س ەتيم سوگلاسيتسيا؟.. يا، ناپريمەر، كاتەگوريچەسكي پروتيۆ پوستانوۆكي داننوگو ۆوپروسا!..» بابالار جەرىن تۇتاس ساقتاپ قالۋعا ىقپال جاساعان ەكەن. وسى قارسىلىقتان كەيىن-اق جۇمابەك قىزمەتىن دۇرىس اتقارا المادى دەپ، مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن بوساتىلىپ (پرەمەرمينيستر), شىمكەنت قالاسىنا قاتارداعى كومسومول رەتىندە جۇمىسقا جىبەرىلەدى. ءيا، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ، كەيىنىرەك قازاق كسر ۇكىمەتىن باسقارعان، حح عاسىرداعى ەڭ ايتۋلى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىرى جۇمابەك تاشەنوۆ قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن - رەسەيگە، وڭتۇستىكتەگى بوستاندىق، ماقتاارال اۋدانىن - وزبەكستانعا، ماڭعىستاۋدى - تۇركىمەنستانعا ءبولىپ بەرۋدى يمپەرياشىلدىق پيعىلمەن ماقسات تۇتقان ن.حرۋششەۆتىڭ سودىرلى ساياساتىنا "قازاقتىڭ دالاسى قۇراق كورپە ەمەس، اركىمگە ۇلەستىرىپ بەرە بەرەتىن" دەپ اتويلاپ قارسى تۇرعان دارا، قاھارمان قازاق. بۇگىندە شىن باعاسىن الماي جۇرگەن عاسىر تۇلعاسى جۇمابەك تاشەنۇلى دەسەك ەشكىم داۋلاسا قويماس.
ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جۇمابەك احمەتۇلىن تالاي رەت جامانداپ، ءتۇرلى ايدارلى سوزدەر تاعۋعا تىرىسقان يسمايىل يۋسۋپوۆتىڭ ءوزى تۇلعانىن ەل الدىنداعى ازاماتتىق قىزمەتىن مويىنداپ: «قازاق حالقى ءبىر ازاماتقا قارىزدار بولسا، ول وسى جۇمابەك تاشەنوۆ بولار. ول ەل الدىنداعى پارىزى مەن قارىزىن ادال اتقارعان ادام. ول اتا-بابادان قالعان كەڭ بايتاق قازاق جەرىن جانىمەن قورعاپ، سول ءۇشىن بارلىق يگىلىگىنەن ايرىلعان ادام». ءسىرا، وسىدان كەيىن-اق ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى قيىنداۋ ەكەن.
ءسوز بەن ءىستىڭ اراسى
پاۆلودار وڭىرىنەن ۇلت دامۋى ءۇشىن ەرەن ەڭبەك ەتكەن تۇلعالار از ەمەس. دەسە دە، جۇمابەك تاشەنوۆكە ءوز دەڭگەيىندە قۇرمەت كورسەتىلۋ كەرەك-اۋ. بىزدەردە جامان وي بار. ولاي دەيتىنىمىز كوزى قاراقتى كوپ ادامدار ءۇشىن ماحامبەت پەن احمەتتىڭ نەمەسە شوقان مەن ماعجاننىڭ كەرەكۋگە ەشقانداي دا قاتىسى جوق. جوق، مۇلدە ولاي ەمەس، تەرەڭ ويلايتىن و ءاربىر ازامات ءۇشىن كەنەسارى حان، م.شوقاي مەن ت.رىسقۇلوۆ ءبارى-ءبارى قازاقتىن داراسى ەمەس پە؟ ەندەشە، قازىر بىزدەر جەر باسىپ جۇرگەن دالانى «امان الىپ قالۋعا» تەر توگىپ، ىقپال جاساعان ج.تاشەنوۆقا ەڭ بولماسا ۋنيۆەرسيتەت كولەمىندە ءبىراز شارالاردى اتقارۋدى ۋاقىت تالاپ ەتۋدە. مىسالعا، اۋديتوريا اتاۋى بەرىلىپ، مۇراجاي اشىلسا، مونوگرافيالار شىعىپ، عىلىمي-مادەني شارالار وتسە جاستاردىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن تەرەڭدەتە تۇسۋگە وڭ اسەرىن تيگىزەر ەدى. بۇل ويىمىزدى قارا شاڭىراق رەكتورى ەرلان مۇحتارۇلى قولدايدى دەگەن ۇمىتتەمىز.
عابيت مۇسىرەپوۆ: «ءبىز تسك ەمەسپىز، بىرەۋدى ءبىر ورىننان الىپ، ءبىر ورىنعا قويا المايمىز. جازۋشى دەگەن حالىق ماقتاعان كىسىگە ءوز جۇرەگىنەن ورىن بەرەدى. مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ تورىنەن ورىن الاتىن، مەنىڭ ەر ءىنىم، ەركەك ءىنىم جۇمابەك»
ەسىمى ەسكەرىلمەي جۇرگەن تۇلعا
نۇرلات ايتجانۇلى
«اباي-ينفورم»
