1979 جىلعى اقمولا وقيعاسى جاستاردىڭ سانا-سەزiمi وسكەندiگiنiڭ، اقىل-وي، ازاماتتىق كوزقاراسىنىڭ كەمەلدiگiن كورسەتتi. جاڭاشىل كوزقاراستاردىڭ اشىق تريبۋناسىنا اينالعان بۇل وقيعا ورتالىقتىڭ پارىقسىز شەشiمiنە دەگەن قارسىلىق كورسەتۋدiڭ العاشقى دابىلى ەدi. مۇندا قازاق جاستارىمەن بiرگە وزگە ۇلتتاردىڭ وكiلدەرi دە ورتالىق الاڭعا شىعىپ، ءوز تالاپ-تiلەكتەرiن بۇكپەسiز اشىق بiلدiرiپ، بەيبiت شەرۋگە شىققان بولاتىن.
وقيعا ستيحيالى جاعدايدا ءوربiدi. ماۋسىم ايىنىڭ ەكiنشi جارتىسىندا اتالمىش وبلىستىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ نەگiزiندە نەمiس اۆتونومياسى قۇرىلماق ەكەن دەگەن سۋىق حابار ەلگە لەزدە تارايدى. وبلىس، تiپتi رەسپۋبليكا كولەمiنە تاراعان بۇل ۇرەيلi اڭگiمە حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرادى. كەشەگi ۇلى وتان سوعىسى، قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ەل-جۇرتىنان اۋىپ، ازىپ-توزىپ كەلگەن نەمiس حالقىنىڭ وكiلدەرiن قازاق دالاسى نانمەن قارسى الىپ، ءوز باسپاناسىنىڭ استىنا الدى. اجال اۋزىنان قالعان از عانا حالىق ءوسiپ-ءونiپ، سانا-سەزiمi تولىسقان شاعىندا ءۇي iشiنەن ءۇي تiگiپ، دەربەس ەل بولعىسى كەلiپتi-مىس.
مۇنىڭ ءوزi قازاق حالقىنىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتiردi.
جالپى، اقمولا وقيعاسىنا باستى كiنالiلەردiڭ بiرi قازiر بەلگiلi بولىپ وتىر. باقساق، قازاق حالقىنىڭ سىرتىنان تون پiشiپ، بايىپسىز شەشiم قابىلداعان سوكپ ورتالىق كوميتەتi, ياعني، كسرو مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiگi كوميتەتiنiڭ توراعاسى يۋ.اندروپوۆ بولىپ شىقتى. بۇل شەشiم كەڭەس نەمiستەرiنiڭ فرگ-عا قونىس اۋدارۋىن تەجەۋ ماقساتىندا قابىلدانعان اسىعىستاۋ شەشiم بولدى. الايدا ولاردىڭ ءوز وتاندارىنا ورالۋدى اڭساعان تالاپ-تiلەكتەرi ۇزاق ۋاقىت شەشiمiن تاپپايدى. 1980 جىل قارساڭىندا بەرiلگەن مىڭداعان تالاپتاردىڭ نە بارى 300-iنە عانا رۇقسات بەرiلەدi. فرگ كانتسلەرi ادەناۋەردiڭ ماسكەۋگە رەسمي ساپارى قارساڭىندا كەڭەس نەمiستەرiنە جاسالىپ جاتقان ارتىقشىلىقتاردىڭ بiر شاراسى رەتiندە ولارعا اۆتونوميا بەرۋدiڭ جولدارى قاراستىرىلادى. ۇسىنىس مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتiندە قۇپيا دايىندالىپ، سوكپ ورتالىق كوميتەتiنە تۇسiرiلەدi.
«…تۇبەگەيلi شەشiم قابىلداۋعا ەشكiمنiڭ باتىلى بارمادى»، – دەدi سول كەزدەرگە باعا بەرگەن مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك كوميتەتi توراعاسىنىڭ بiرiنشi ورىنباسارى، ارميا گەنەرالى ف.بوبكوۆ ءوزiنiڭ «كگب جانە بيلiك» دەگەن كiتابىندا. (موسكۆا. «ەكسمو»، «الگوريتم – كنيگا» 2003 ج).
«مۇنداي قۇرمەتتi ورىنداۋ كگب-گە تاپسىرىلدى. ال بiزدەگi ءاربiر باسقارما مۇنداي اسا قيىن ماسەلەلەردi ءتۇرلi سىلتاۋلاردى العا تارتىپ ورىنداۋدان باس تارتاتىن. قورىتىندىسىندا بۇل iس جاڭادان قۇرىلعان 5-شi باسقارماعا جۇكتەلدi. قىزمەت مiندەتتەرiنiڭ اياسىنا كiرمەسە دە، بارلىق iس-شارا وسى باسقارمادا دايىندالدى.
ماسەلە وقىپ-زەرتتەلدi. بiز سوكپ ورتالىق كوميتەتiنە اۆتونوميا قۇرۋ جونiندە ۇسىنىسپەن شىعىپ، تۋعان-تۋىستارىمەن قوسىلامىن دەۋشiلەرگە ەگەر ولاردىڭ مەملەكەتتiك قۇپياعا قاتىسى بولماسا، رۇقسات بەرۋ كەرەكتiگi تۋراسىندا حات تۇسiردiك. ەگەر وك بiزدiڭ ۇسىنىسىمىزدى دەر كەزiندە قابىلداعاندا ماسەلە ءوز شەشiمiن تاباتىن ەدi دە، ول ونداعان جىلدارعا سوزىلماس ەدi.
اۆتونوميا جونiندەگi ماسەلە كۇن تارتiبiنەن تۇسiرiلمەي، بوس اۋادا iلiنiپ قالدى، ال نەمiستەر وزدەرiنiڭ قالاعان جاقتارىنا كەتۋiنە مۇمكiندiك الدى. اقىرى تىڭ كوتەرiلگەن كەزدە نەمiستەر ورنىعىپ قالعان قازاقستان اۋماعىنان اۆتونوميا اشۋ شەشiمiن تاپتى. ايتپەسە، وتانىمىزدىڭ نەگiزگi استىق ولكەسi يگەرiلمەي قالۋ قاۋپi تۋىندايتىن.
ماسەلە سوكپ ورتالىق كوميتەتiنiڭ ساياسي بيۋروسىندا شەشiمiن تاپقاندا، قارسىلىقتارعا تاپ بولدىق. قازاقستاندا تسەلينوگراد پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتتەرi قارسىلىق اكتسياسىن ۇيىمداستىرىپ شىعا كەلدi. ولارعا وزدەرi اۆتونوميا قۇرۋعا جانە ونىڭ اكiمشiلiك شەكاراسىن ايقىنداۋدا دايىندىق جۇمىستارىنا كومەكتەسسە دە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتi مەن ۇكiمەتi قولداۋ بiلدiردi. Iس ناسىرعا شاۋىپ، ودان شىعۋدىڭ جولدارىن ەشكiمنiڭ iزدەگiسi كەلمەدi. ايتسە دە تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولى بار ەدi. ول – پوۆولجەدەگi نەمiس اۆتونومياسىن قايتا قالپىنا كەلتiرۋ بولاتىن. ساراتوۆ وبلىسىنىڭ باسشىلىعى ونى قۋانا قارسى الدى.
الايدا سوكپ ورتالىق كوميتەتi بۇل ۆاريانتتى قولدامادى»، – دەيدi بايىرعى چەكيست.
شىنتۋايتىندا، كەڭەس نەمiستەرiنiڭ ءاۋ باستاعى سۇراعان جەرi وزدەرiنiڭ بۇرىنعى اتا قونىسى پوۆولجەدەگi ەنگەلس قالاسى بولاتىن. ورتالىق بۇل جەردi ولارعا قيماي، ميلليونداعان قازاقستاندىقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسiن بەلدەن باسادى. ءسويتiپ، كونستيتۋتسيا تالاپتارىن ورەسكەل بۇرمالاپ، حالىققا جاريا ەتپەي، رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ ءوز قولىمەن جاساعىسى كەلەدi. الدىن الا جاسالعان iس-شارالار بويىنشا ەرەيمەنتاۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتiنiڭ ەكiنشi حاتشىسى كوركين باستاعان رەسپۋبليكانىڭ بiر توپ باسشىلارى كەلەدi. قازiر بەلگiلi بولعانىنداي، سول كەزدە ەرەيمەنتاۋعا 13 مينيستر مەن كوپتەگەن ۆەدومستۆو باسشىلارى جينالعان كورiنەدi. ولار بولاشاق اۆتونوميالىق وبلىستىڭ اكiمشiلiك ورتالىعىمەن تانىسىپ، وبلىس باسشىلىعىن سايلاپ قويادى. اۆتونوميا باسشىلىعى مەن ونىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەلەرiنە كەڭسە ۇيلەرi تاڭدالىپ، كەيبiر مەكەمەلەر كوشiرiلەدi. بiراق ولار جاعدايدىڭ، ەلدiڭ، حالىقتىڭ مۇلدەم وزگەرiپ كەتكەندiگiن، ولاردىڭ بۇرىنعى قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلا باستاعانىن ەسكەرمەيدi. حالىق، جاس دەموكراتيا ءوز ار-نامىسىن تاپتاتۋعا جول بەرمەيدi.
19-ماۋسىم كۇنi جاستار قالا سىرتىنداعى بوس الاڭعا جينالادى. ەرەۋiلشiلەردi ورتالىق الاڭعا جiبەرمەۋ ماقساتىندا كوشە-كوشەلەرگە اۆتوبۋستارمەن بوگەت قويىلادى. Iشكi iستەر قىزمەتكەرلەرi مەن حالىق جاساقشىلارىنان توسقاۋىل جاسالادى. جاستارمەن بiرگە الاڭعا ەڭبەك، سوعىس ارداگەرلەرi دە قاتىسىپ، ءوز كوزقاراستارىن بiلدiرەدi. ەرەيمەنتاۋعا توعىساتىن جولداردىڭ ءبارi جابىلىپ، قالاعا توسقاۋىل جاسالادى.
جينالعاندار وبلىستىڭ بiرiنشi باسشىسىنىڭ الاڭعا شىعىپ، بۇكپەسiز شىندىقتى ايتۋىن تالاپ ەتەدi. سول كەزدەگi وبلىستىڭ بiرiنشi باسشىسى ن.موروزوۆ حالىق الدىنا شىعىپ، نەمiس اۆتونومياسى تۋرالى اڭگiمەنiڭ جالعان، ويدان شىعارىلعانىن ايتىپ تۇسiندiرەدi. پارتيا جەتەكشiسiنiڭ ەل الدىنا شىعىپ، ورتالىقتىڭ پيعىلى مەن وتiرiك پەن شىندىقتىڭ اراجiگiن اشىپ ءتۇسiندiرۋiنiڭ ءوزi ەرەۋiلشiلەر تالابىنىڭ اسا زور ايبىنىنىڭ جەڭiسi ەدi.
اۆتونوميا ماسەلەسi iسكە اسقاندا ونىڭ شەكاراسى اقمولا وبلىسىنىڭ سiلەتi اۋدانى، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ەرتiس اۋدانى، كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ءۋاليحانوۆ اۋدانى، قاراعاندى وبلىسىنىڭ مولودەجنىي اۋدانىنىڭ مولودەجنىي پوسەلكەلiك كەڭەسi, دالنىي، پرولەتار، رودنيكوۆ، تەلمان جانە شiدەرتi سەلولىق كەڭەسiن بiرiكتiرەدi ەكەن.

ەرمەك جۇماحمەتۇلى
«الاش ايناسى» گازەتى 19 ماۋسىم 2009 جىل