قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، تۇركيانىڭ حالىقارالىق «تۇرىك دۇنيەسىنە قىزمەت» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، اسا كورنەكتى جازۋشى، ايتۋلى عالىم مۇحتار ماعاۋيننىڭ «مەنىن» وقىعان كەيبىر وقىرمان ونى مەنمەن دەپ ويلاسا، قاتتى قاتەلەسەدى. مەن دەگەنى مەنمەندىك ەمەس، وزگەنى مەنسىنبەۋشىلىك ەمەس، مەن ارقىلى ءبىزدىڭ قامىمىزدى ويلاۋ، مەن ارقىلى ەلدى بىرلىككە شاقىرۋ دەپ تۇسىنگەن لازىم.

مەن – كەز كەلگەن ادامنىڭ تالانتىن تانىتاتىن فيلوسوفيالىق كاتەگوريا بولسا، ول ءوزىن ءوزى تانۋ عانا ەمەس، ءوزىن وزگەگە دە تانىتۋ، جەكەنىڭ مەنى ارقىلى كوپتىڭ ءمىنىن كورسەتۋ، قوعامداعى كەلەڭسىز كورىنىستەردىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەۋ.

كۇنى كەشە بۇقار جىراۋ: «سەن بۇزاۋ تەرىسى شونىكسىڭ، مەن وگىز تەرىسى تالىسپىن» دەسە، ماحامبەت: «مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم» دەسە، ونىڭ نە ورەسكەلدىگى بار. كەرىسىڭشە، سول سوزدەردى ايتۋشىنىڭ قايتپاس-قايسار مىنەز-قۇلقىن كورسەتىپ تۇران جوق پا؟!

«مەن» –عۇمىرباياندىق حامسا. ءبۇل اۆتوردىڭ عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭدەگى عۇمىربايانى. كىتاپتىڭ; «قالامعا جانە ونىڭ جازۋىنا سەرت!» دەگەن ەپيگرافى قۇراننان (68 سۇرە، 1-ايات) الىنۋى دا تەگىن ەمەس. ءسوزدى «بيسميللاھ ير-راحمان ير-راحيمنەن» باستاعان جازۋشى ماقساتى اقيقاتتى جەرىنە جەتكىزە ايتۋ.

«...مەنىڭ ەنشىلى ءومىرىم مەن تاڭبالى جازۋىم. باستان وتكەن عۇمىردىڭ كوڭىلدەگى سۋرەتى. قالامعا ىلىنگەن جازۋدىڭ جۇرەكتەگى جۇگى. تۇتاس عۇمىر ەمەس، بەدەرلى بەلەستەر عانا. بار جازۋ ەمەس، دەرتتى تولعانىستار عانا. ءومىر - ارقاۋ، جازۋ - ورمەك. ەكەۋىنىڭ تۋمىسى ءبىر - مەنىڭ ءوزىم. مەن. مەن… كىممىن؟ ەشكىم بىلمەيدى. ءوز ۇعىمىم دا بۇلدىر. انىق اقيقاتى: تەگىم - كىسى، ءدىنىم - يسلام، ءناسىلىم - تۇرىك، ۇلتىم - قازاق، ۇرانىم - الاش، ەسىمىم - مۇحتار، سويىم - ماعاۋين...» جازۋشى وسىلاي دەيدى.

جازۋشى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان دا «مەنگە» جۇگىنەدى. مەن ارقىلى ءوتىپ بارا جاتقان بايانسىز عۇمىردىڭ قۋىس-قالتارىسىن زەرتتەيدى، ءفانيدىڭ جاقسىلىعى قايسى، جاماندىعى قايسى، دوسى كىم، دۇشپانى كىم، سولاردى اجىراتىپ الۋ ءۇشىن جۇرەگىنىڭ تۇبىنە ۇڭىلەدى.

«مەن» - قالامگەردىڭ وتكەنگە دەگەن ەستەلىگى، «مەن» - قالامگەردىڭ كەلەشەككە دەگەن سەنىمى. «مەن» - جازۋشىنىڭ  نانىم-سەنىمى عانا ەمەس، ءتانى، قانى، جانى. «مەن» ونىڭ اۆتوپورترەتى عانا ەمەس، قوعامداعى رۋحاني بولمىسى، ايقىن كورىنىسى. دەمەك، «مەننىڭ» ىشىندە مەن دە، سەن دە، ول دا، بارلىعىمىز دا بارمىز. ياعني، «مەن» دەگەنىمىز مىنا ءبىز. جەتكەن جەرىمىز قايسى، تاپقان ولجامىز قايسى، سۇرىنگەن، جىعىلعان كەزىمىز بار ما – «مەن» سونىڭ بارلىعىن كورسەتەتىن بەينەبايان ءتارىزدى.

اللانىڭ قالاۋىمەن، ارۋاقتىڭ اماناتىمەن قولىنا قالام ۇستاعان جازۋشىنىڭ: «مەن دەگەنىم - ءوزىم، مۇحتار ماعاۋين. وسىلاي دەپ سەندىم. قازاق دەگەن - مىنا مەن دەدىم. سول سەنىمنىڭ كۇشىمەن بار شىرعالاڭنان ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتتىم. قازىر بۇل ءسوزدى بۇرىنعىدان كەڭىرەك ماعىنادا ۇعامىن. مەن - ۇلتتىق مۇرات. مەن - الاشتىڭ جولى» دەگەن جولدارىنان ونىڭ اۆتورلىق كرەدوسىن، ماقسات-مۇددەسىن كورەمىز.

«مەننىڭ» ءبىرىنشى كىتابى «شىتىرمان نەمەسە جازۋشىنىڭ جان ازابى» دەپ اتالسا، ەكىنشى كىتاپ «قيا جولدار نەمەسە عىلىمداپعى ماشاقات» دەپ اتالادى. اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي، شىعارمادا جازۋشى ءارى عالىمنىڭ عۇمىرىنداعى جاپتىم جالا، جاقتىم كۇيە، اياقتان شالۋ، ەتەكتەن تارتۋ، جاعاعا جارماسۋ سەكىلدى جاعىمسىز قىلىقتار سۋرەتتەلەدى، سۋرەتتەلىپ قانا قويمايدى، اقيقاتى ايتىلىپ، لايىقتى باعاسى بەرىلەدى. وقىرمان جيرەنەتىن، ءتىپتى جيىركەنەتىن جايلاردىڭ بەتى اشىلادى.

شىنىندا دا جازۋشىنىڭ تاستان ەمەس، قاسيەتتى سوزدەن قالانعان، قۇلامايتىن، توزبايتىن، وشپەيتىن، ماڭگى جاسايتىن، قازاق حالقىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ، مارتەبەسىن اسىراتىن التىن سارايىن ەشقاشان دا تات باسۋى مۇمكىن ەمەس.

عابيت مۇسىرەپوۆ («قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 1984 جىل، 27 ماۋسىم)  «مۇحتار ماعاۋين قاي شىعارماسىندا بولسىن ەركىن وتىرادى. تاقىرىپتارى ۇساق-ۇلاڭ ەمەس، بۇگىنگى كۇنىمىزدىڭ ىرگەلى ساۋالدارىنا تولىمدى جاۋاپ بەرەدى. ءاتۇستى ەمەس، تەرەڭ جاۋاپتار. العان تاقىرىپتارىن تەرەڭ زەرتتەپ الاتىنى بايقالادى» – دەپ باعالاعان قالامگەر قالىپتى جۇرىسىنەن تانعان جوق. اقيقاتتى اشىپ كورسەتتى، بوياما جاپسىرعان جوق. شىندىقتى شىڭعىرتىپ جازدى، جالعان قوسقان جوق.  رومانداعى بارلىق حامسا اۆتوردىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق; «وشپەس اق قاعاز بەتىندەگى كۋالىك». شىنىندا دا  «قالامدى نىق ۇستادى، قولايىن تاپتى، قيالاي شاۋىپ، قاپىسىز سىلتەدى. ارۋاقتىڭ اماناتىن اقتادى». بۇل رومان جازۋشىنىڭ جان ازابى عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتى. «مەن» - مەن، ءسىز بەن ءبىز  عۇمىر كەشكەن زاماننىڭ، سول زامانداعى قوعامنىڭ ايناسى.

«مەن» رومان-ەسسەسى وسىمەن اياقتالدى دەپ ويلايسىز با؟ جوق! «مەننىڭ» زاڭدى جالعاسى تاريحي تانىمى جوعارى، دايەكتى جانە دالەلدى جازىلعان «ۇلتسىزدانۋ ۇرانى»، «عالامات اپات شىندىعى»، «قازاقسىز قازاقستان»، «قان توگىلدى!»، «جەر قازاقتىقى!»، «جارماق»، تاعى باسقا تۋىندىلار. وسى شىعارمالاردىڭ بارلىعىندا دا اۆتوردىڭ مەنى «مەن مۇندالاپ» تۇر. ءتىپتى ونىڭ كەزىندە ءارتۇرلى باسىلىمداردا جارىق كوگەن «قول قويا سالىپ ەدىم» سەكىلدى ماقالاسىن نەمەسە «پودونوك»، «بەسىنشى تۇلىك» سەكىلدى اڭگىمەلەرىن وقىساڭىز دا ويىڭىزعا «مەن» كەلەدى. قالامگەردىڭ «ەستەلىكتەر» كىتابىندا  دا بارلىق وبرازدار «مەن» ارقىلى اشىلادى.

جازۋشىنىڭ ءار سوزىنەن تەرەڭ ماعىنا ىزدەيسىڭ. ءاربىر اڭگىمەسىنەن ەل قۇلاعىن ەلەڭ ەتكىزەتىن جاقسى جاڭالىق، ىزگى لەبىز كۇتەسىڭ. مۇحتار ماعاۋيننىڭ قاناتتى سوزدەرى جەتىپ ارتىلادى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن. اباي ايتقان ءۋاجدى ودان ءارى جالعاپ: «قازاقتىڭ «جاقسىلىققا – جاقسىلىق ءار ادامنىڭ ءىسى، جاماندىققا – جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى» دەگەن ماقالىمەن كەلىسپەيمىن. بىلاي دەپ وزگەرتەر ەم: «جاقسىلىققا – جاماندىق ءار ادامنىڭ ءىسى. جاقسىلىققا – جاقسىلىق ەر ادامنىڭ ءىسى» – دەيدى.

ءبىز كوپتەگەن جازۋشىلاردى ورىس ادەبيەتىندە گوگولدىڭ شينەلىنەن شىققان، قازاق ادەبيەتىندە بي-اعانىڭ (مايلين) شاپانىنان شىققان دەپ جاتامىز. وسى ورايدا مۇحتار اعامەن پراگادا كەزدەسكەنىم ەسىمە تۇسەدى. اعانىڭ يعىنداعى كوستيۋمىن باقىتجامال جەڭگەمىز «جۇعىستى بولسىن» دەگەن ىرىممەن يعىما جاۋىپ ەدى. ءوز باسىم ۇلت مۇددەسى تۇرعىسىنان مۇحتار اعانىڭ شاپانىنان شىققىم كەلدى. ەل ارمانىن مۇحتار اعا سەكىلدى ۇققىم كەلدى.

ەلگە كەلگەن سوڭ اعا تۋرالى ولەڭ جازدىم:

جەم بولعاندا  كەزدەيسوق كولدەڭەنگە،
جاقسى سوزگە قاتالاپ شولدەگەندە،
ءسىزدى تاپتىم.
اقيقات ءسوزدى تاپتىم
ايىزىمدى قاندىرعان «مەن!» – دەگەندە.

بۇگىنگى ءىسى ەرتەڭگە قايشى كەلگەن،
قازاعىمدى ۇستايسىڭ قاي شىدەرمەن.
زامان بولدى تەكەلەر تورگە شىعىپ،
قويشىلاردىڭ قىزىعىن تويشى كورگەن.

باعىنسا دا جاراتقان جارلىعىنا،
توبەتتەردىڭ توزسە دە زورلىعىنا،
بايلاۋداعى قاسقىر دا ءولىپ كەتكەن
شىداي الماي كاندەننىڭ قورلىعىنا.

ۇلتتىڭ رۋحى اتويلار كەلبەتىنەن،
بار جازعانىن قالدىرعان ەلگە تۇگەل،
باعالى ءسوز سانادا جۇرەرى حاق،
جالعىز  قازاق كوشكەنشە جەر بەتىنەن.

ەل بولماسىن ەلىنىڭ ەرتە سەزگەن،
شاكارىمدەي قايعى ويلاپ، ەلدەن بەزگەن،
ايتتىڭ. جازدىڭ. كۇيىندىڭ.
شەر بايلاندى.
اللا ءسىزدى ساقتاسىن ءتىل مەن كوزدەن!

سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ وتىرعان قايسار اعاعا مىقتى دەنساۋلىق، ۇزاق عۇمىر تىلەيمىن!  ونىڭ جازعانى كوپ. شەتىنەن شەدەۆر!  تاڭداي قاقتىرادى. تولعانتادى، تەبىرەنتەدى. جازۋ مانەرى ىرزا قىلادى.  ەندىگى تىلەك – اللا دەنساۋلىق بەرسىن، التىن قالامى ىركىلمەسىن، جازارى تاۋسىلماسىن!

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz