(ابايدىڭ «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» ولەڭىنە تۇسىنىك)

«مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» (1889) – جاڭا اقىندىق تۋرالى، ونىڭ ەرەكشەلىگى حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداۋ ەكەنىن ۇقتىرعان ولەڭ.  العاش رەت 1909 جىلعى جيناقتا باسىلعان. اقىندىق ونەردىڭ جاڭاشا ماقسات، مىندەتىن اباي بۇعان دەيىن دە («ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى ول») ءسوز ەتكەن.

بىراق جاستار جاعى ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن جازۋدى قويا الدى ما؟ جوق-باردى تەرگەن ءدىني قيسسانى ازايتتى ما؟ جوق، ولاي بولماعان. ولەڭنىڭ باسى:

مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن،

جوق-باردى، ەرتەگىنى تەرمەك ءۇشىن، -

بولۋى سودان.  ەسكى اقىندىق ىرگەسى مىعىم، ول جاڭاعا جول بەرۋدەن اۋلاق. جاڭاشىل ابايعا ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟ ءسوزدى وسىدان باستايىق.

تۇراعۇل ولەڭگە سەبەپكەر ءۇش اقىن دەگەن. ولار: كارىلىكتى جامانداپ، بوزبالالىقتى دارىپتەپ ولەڭ جازعان – شاكارىم، ازىرەت ءالى ايداھارمەن الىسىپتى دەپ ولەڭ جازعان – كوكباي جانە «زيادا» دەگەن داستانىندا سۇلۋ قىزدى «التىن يەك، سارى-الا قىز» دەپ سيپاتتاعان – ءارىپ.  تۇراش ەستەلىگىن 1930 جىلداردىڭ باسى، قاھارلى ۋاقىتتا جازعان، وسىنى ەسكەرۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراساق، ولەڭ جازىلۋىنىڭ شىنايى تاريحى وزگەرەك. اباي سىن نايزاسى ۇشىن تىكەلەي شاكارىمگە باعىتتاعان. بىراق مۇنى جالپاق جۇرتقا جاريا قىلماي، جاسىرىپ-بۇككەن شەبەرلىگىنە تاڭ-تاماشا قالاسىڭ...

بىردەن ايتايىق، اباي «مەن جازبايمىن...» ولەڭىمەن شاكارىمنىڭ «جاستىق پەن كارىلىك» اتتى ولەڭىنە جاۋاپ بەرگەن. نەگە دەسەڭىز، «سەگىز اياق» ەلگە ەندى عانا تارالعان تۇستا 30 جاستاعى شاكارىم اعاسى ابايمەن جارىسىپ، كولەمى ءدال سونداي (200 جول), ۇيقاسى مەن شەبەرلىك جاعى دا كەم سوقپايتىن  وز ولەڭىن جۇرتقا جايادى. بىراق اتالمىش ەكى تۋىندىنىڭ سىرتقى پورىمى  عانا دالمە-ءدال، ال ىشكى مازمۇنى جەر مەن كوكتەي الشاق. ەل اعاسى اباي حالىق قامى دەپ كۇڭىرەنسە، ەرىككەن بۇلا جاس شاكارىمدىكى ءازىل-قالجىڭ، ياعني ەرمەك ءۇشىن ورىلگەن ولەڭ. وسىلاي دەپ اتوي سالىپ تۇر.

«سوزبەن ەمەس، قانمەن جازىلعان» (اۋەزوۆ) ولەڭدى ۇعۋ، قابىلداۋ تۇرماق، ونى كۇلكى ەتكەن شاكارىم قىلىعىن – اباي، ارينە، كەشىرە الماعان. اشۋ-ىزاعا بۋلىققانىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوعا قويماس. ءوستىپ «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» دەگەن ايگىلى تۋىندى شاپشاڭ دۇنيەگە كەلگەن. بىراق اباي اششى ءتىل شاكارىم ءۇشىن ەكەنىن سەزدىرمەۋگە كۇش سالعان. نەگە؟ ويتكەنى، بۇل اعالى-ءىنىلى ەكى اقىننىڭ قاقتىعىسى ەمەس، ەكى كوزقاراستار جۇيەسىنىڭ ايتىس-تارتىسى ەكەنىن جاقسى بىلگەن. «كونبەدى ەشكىم سوزىمە، ادەتىنە قارىسىپ» دەپ ءوزى ايتقانداي، بۇل اباي جالعىز، ال ەسكىشىل جاندار كوپ كەزەڭ ەدى.

ورايى كەلگەن سوڭ ايتايىق، «اقىلدى ادەت جەڭبەگى» دەگەن ءۇش شۋماق ولەڭىن دە اباي وسى 1889 جىلى جازعان. كەيىننەن تابىلعان (ورازكە دەگەن ادامنىڭ قولجازبا داپتەرىنەن) ولەڭنىڭ اۋەلگى شۋماعىندا:

اقىلدى ادەت جەڭبەگى -

ەسەر جۇرتتىڭ كوپتىگى.

ەردىڭ ەش بولسا ەڭبەگى -

شاعار جاننىڭ جوقتىعى، -

دەپ قاپالانعان. ەكىنشى شۋماقتا «ءوز ءسوزىمشىل ەلەرمە، ويلانار بايىپ، اقىل جوق» دەپ ءوزى قۇراپتاستارىن شەنەگەن. سوڭعى شۋماقتا «جاياۋ شالعا جاس قوزى، جايسا توقتاۋ بەرەر مە» دەپ جاس بۋىندى قاعىتىپ وتەدى. بۇل ولەڭ دە «سەگىز اياقتى» باعالاي الماعان قاۋىمعا وكپە-رەنىشى ەكەنى ءسوزسىز.

«مەن جازبايمىن...» ولەڭىنە قايتا ورالايىق. ورتاڭعى شۋماقتا كوكبايدىڭ، ءارىپتىڭ   سال-ءپال سىنعا ىلىگۋى – شاكارىمدى   بۇركەمەلەۋ امالى عانا. سىن نايزاسى تەك وزىنە تىكتەلگەنىن شاكارىم بىلگەن، جاقسى ۇققان.

سوندىقتان ولەڭدەگى «ەسەر»، «باڭگى»، «تاسىر»، «قيسىق-قىڭىر»، «ارسىز جىگىت»، «اۋرە جان»، «سانقوي، داڭعوي، كەرىم-كەربەز» دەگەن كوپ سيپاتتىڭ كوكباي مەن ارىپكە ەش قاتىسى جوق، وسىنىڭ ءبارى «مەن ءوزىم» دەپ قاتتى كۇيزەلگەن. بالاسى احاتقا «وتىز جاس شاماسىندا ءبىر ايداي ءتىلىم بايلاندى» دەپ وسى جايلى سىر اشقان. اقىرىندا ءوز ايىبىن مويىنداپ، اعا الدىنا كەلەدى. وعان دالەل – «جاستارعا» اتتى ۇزاق تولعاۋى.

وندا شاكارىم قازاق بالاسى ىشىندە العاش بولىپ ابايعا «دانىشپان» دەگەن بيىك باعاسىن بەرەدى. جانە «جالىنايىق، ابايعا، ءجۇر بارالىق!» دەپ جار سالادى. بۇل اعانىڭ قاتتى سىنىن، «جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە» دەگەن ءوتىنىشىن شىن كوڭىلمەن قابىل العانىنىڭ كورىنىسى ەدى.

بۇل 1889 جىلى بولعان وقيعا. وسى وقيعادان اباي اقىندىق مەكتەبىنىڭ قالىپتاسۋى باستاۋ العان دەپ تۇجىرۋعا تولىق نەگىز بار. ويتكەنى، اباي شاكىرتتەرى ىشىندە ەڭ جاسى ۇلكەنى، بەدەلى مەن تالانتى جاعىنان وزىعى شاكارىم ەدى. ول اقىن عانا ەمەس، شەجىرەشى، ءدىن بىلگىرى جانە كيىمدى ەشكىمگە ۇقساتپاي، ءوزى تىگەتىن، ەر-تۇرمانىن ءوزى سايلايتىن اسا ىسمەر جان بولعان. اباي: «ولەڭى بار، ونەرلى ءىنىم» دەگەنى وسى جايتكە مەڭزەگەنى. ءىنىسى بويىندا سانقوي، داڭعوي، كەرىم-كەربەزدىك مىنەز دە بايقالعان عوي. شاكارىمنىڭ وزىنە جۇگىنەلىك: «ارداقتى كەنجە جەتىم دەپ، الپەشتەدى مەنى كوپ»، «كيىمدى بوتەن كيگەنىم، ۇقساتپاي ورىس، قازاققا»، «شەبەرلىككە دە بەت قويدىم، سۋرەت جاساپ، ءتۇر ويدىم» («مۇتىلعاننىڭ ءومىرى» ولەڭىنەن).

ءسوز بولىپ وتىرعان اباي «مادەني-اعارتۋشىلىق باعىت» دەلىنەتىن تىڭ ءورىستى يگەرىپ، ءتۇبى تەرەڭ تالاي ولەڭ ءسوزىن ايتقان شاق. ءۇشىنشى شۋماقتا:

ءسوز ايتتىم ازىرەت ءالى، ايداھارسىز،

مۇندا جوق التىن يەك، سارى الا قىز.

كارىلىكتى جامانداپ، ءولىم تىلەپ،

بولسىن دەگەن جەرىم جوق جىگىت ارسىز.

اسىرە قىزىل ەمەس دەپ، جيرەنبەڭىز،

ءتۇبى تەرەڭ ءسوز ارتىق، ءبىر بايقارسىز،  -

دەيتىنى سول.  سوڭعى التى جول شۋماقتا اقىن:

ولەڭى بار ونەرلى، ءىنىم، سىزگە،

جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە!

وزگە تۇگىل وزىڭە پايداسى جوق،

ەسىل ونەر قور بولىپ كەتەر تۇزگە.

سانقوي، داڭعوي، ويناسشى، كەرىم-كەربەز

قانشا قىزىق بولادى وزىڭىزگە؟ –

دەپ ءتۇيىن تۇيەدى. بۇل دا جالپىعا ەمەس، جالقىعا ايتقانى. دالەلگە شاكارىمنىڭ جاڭاعى «جالىنايىق، ابايعا، ءجۇر بارالىق!» ولەڭىنە ۇڭىلەيىك:

ءشۇۋ دەگەندە بۇل ءسوزى جانعا باتتى،

بۇرىن ونداي كورگەم جوق جامان اتتى.

قايىرۋسىز، قاعۋسىز وسكەن باسىم،

بۇلقىندىم شۋ اساۋداي موينى قاتتى.

ەستىگەن سوڭ، جۇرەكتە ءتۇيىن جاتتى،

سول ءتۇيىن تىنىشتاتپاي كوپ ويلاتتى.

«نەگە مۇنداي قاتتى ايتتى؟» دەپ ويلاسام،

ولەڭىنىڭ سىرتى اششى، ءىشى ءتاتتى!

كوردىڭىز بە، شاكارىم «سەگىز اياق» ولەڭىنىڭ تەك سىرتىن تانىپ، سىرىن كورمەدىم، سول ءۇشىن اباي ماعان قاتتى ايتقان دەپ وتىر. ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن جازبا، ءسوزدىڭ سىرىن تەرەڭ ءتۇسىن، قادىر-قاسيەتىن ۇق! ءىنى اقىننىڭ: «ولەڭىنىڭ سىرتى اششى، ءىشى ءتاتتى!» دەگەنى وسى ۇلاعاتتى ۇققانى.

شاكارىمنىڭ: «شيقانىمدى ەزگەندەي شىقتى جانىم، ايتقاندا ەستىگەندەر ۇعىپ كەلىپ» دەگەن سوزىنە باقساق، ابايدىڭ  سىنعا العانى كىم ەكەنى دوس-جاراندارىنا ايان بولعان.  مۇحتار اۋەزوۆكە شە؟ مۇحاڭ اتالمىش «مەن جازبايمىن...» ولەڭىن تالداۋ بارىسىندا «حالىق جاۋى» اتانعان شاكارىمدى دارالاي الماعان. بىراق «وزگەشە ءمانى بار ولەڭ» دەگەن استارلى سوزىمەن-اق كوپ جايدى اڭعارتادى. بۇل «ولەڭى بار ونەرلى ءىنىم، سىزگە، جالىنامىن، مۇنداي ءسوز ايتپا بىزگە» دەپ اباي كىمدى مەڭزەگەنىن جاقسى بىلگەن دەگەن ءسوز.

ەندى ەكى جىلعا سوزىلعان ەكى اقىن اراسىنداعى تارتىسقا تولى «ديالوگ»-تى رەت-رەتىمەن پىسىقتاپ وتەلىك. 1887 جىلى اباي جاڭا اقىندىق شارتتارىن العاش «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» دەگەن ولەڭىنە وزەك ەتتى. شاكارىم ونداعى «مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ»، «ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ» دەگەن سىني كوزقاراستاردى ءجون كورمەي، ابايعا قارسى «ەسكى اقىندىق» ولەڭىن جازدى. وندا ءوز ۇستانىمىن ايتىپ، جىراۋلار پوەزياسىن ۇلگى ەتكەن. اباي قايتىپ ءۇنسىز قالسىن؟ «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى – ول» دەگەن ايگىلى ولەڭىنە قالام تەربەگەن. ونداعى «شورتانباي، دۋلات پەنەن بۇقار جىراۋ، ولەڭى ءبىرى – جاماۋ، ءبىرى – قۇراۋ» دەگەن ولەڭ جولدارىن بۇگىنگى وقىرمانعا ۇعىمسىز، «بۇل قالاي؟» دەگىزەدى. مۇنىڭ سىرى – اعانىڭ ءىنىنى كوندىرىپ، العان بەتىنەن قايىرۋدى كوزدەۋىندە ەدى. ءوزى بالا كەزىنەن بويىنا ءسىمىرىپ وسكەن جىراۋلار مۇراسىن سىناۋدىڭ وزگەدەي سەبەبى جوق.

كەلەسى 1889 جىلى اباي فەنومەن ولەڭى – ايگىلى «سەگىز اياقتى» دۇنيەگە اكەلگەندە،  شاكارىم تاعى «قىرىن كەلگەن» ەدى – «جاستىق پەن كارىلىك» اتتى ولەڭىمەن. مۇنى ەرىككەندىك يا تەنتەكتىك دەۋدەن گورى ءوز ۇستانىمى ءۇشىن كۇرەس، ياعني يدەيالىق تۇرعىدان بۇلقىنۋ دەسەك دۇرىستىق. ىلكىدە اباي «جاستىق پەن كارىلىككە» شاپشاڭ تۇردە «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» ولەڭىمەن جاۋاپ بەرگەن دەدىك. بىرەر اي وتەر-وتپەستە شاكارىم «جاستارعا» ولەڭىندە ايىبىن مويىنداپ، دانىشپان اعاسى اباي سوڭىنا ەرۋگە انت ەتەدى.

بۇرىن كورمەي، ەستىمەي كەلگەندىكتەن ايتىلعان جايتتەرگە قۇلاعىڭ توساڭسۋى مۇمكىن. بىراق، ءوزىڭىز دە ويلاڭىز، جاقىن اينالاسى (تاكەجان، كوكباي، كوجەكباي، اقىلباي، ايگەرىم جانە ت.ب.) مىنەزدەرىن ءۇش-تورتتەن ولەڭ ەتكەن شىنشىل اباي ولەڭى بار، ونەرلى ءىنىسى شاكارىمدى باۋلىپ، تاعلىم بەرۋى زاڭدى نارسە ەمەس پە. وعان بۇلتارتپاس دالەل –جاڭا تەكسەرىس جاسالعان اباي ولەڭدەرى. وسى زامان ادامدارى، بىزدەرگە، مۇنى ەسكەرمەۋ جاراسپاسا كەرەك.

تۇراعۇل: «مەنىڭ اكەمنىڭ ءوز ەلىنە، اعايىن-تۋىستارىنا ارناپ ايتقان سوزدەرى جالپى قازاققا جاعىپ، كوكەيىنە قونا تۇسەدى» دەيدى. راس-اۋ. «ءتۇزۋ كەل، قيسىق-قىڭىر، قىرىن كەلمەي» دەگەن سياقتى اباي سىنىن ءار قازاق بالاسى   جەكە وزىنە ايتقانداي قابىلداپ كەلدى. انىق دەپ ايتارلىق تاعى ءبىر ءجايت،  قازاق رۋحانياتى دامۋىنىڭ سەنىمدى باعىت-باعدارى وسى كەزەڭدە ايقىندالعان بولاتىن. كەلەشەك ەكى ۇلى تۇلعامىز اراسىندا بولعان تالاس-تارتىستى ءمان بەرە تەكسەرۋىمىزدىڭ سەبەبى دە سول.

قورىتىندى: رۋحاني كوسەمىمىز حاكىم اباي – قازاقتىڭ ساناسىن جاڭا ساتىعا كوتەردى. «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل» دەپ ءوزى ايتقانداي، حاكىمنىڭ ءسوزى ءيسى قازاقتى تاربيەلەپ، مىنەزىن تۇزەدى. كەيىنگى بارلىق قالامگەر ويشىل اقىن شەكپەنىنەن شىقتى. شاكارىمنىڭ سانا-سەزىمىنە قاتتى اسەر ەتىپ، تۋرا جولعا سالعان «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن» ولەڭى سونىڭ ءبىر تامشىداي مىسالى عانا.

اسان وماروۆ،

زەرتتەۋشى.

Abai.kz