ءياساۋيدىڭ ءىلىمىنىڭ تۇركى رۋحانياتىنداعى ورنى
تۇركى حالىقتارىنىڭ مادەني-رۋحاني بولمىسىندا احمەت ياساۋي تۇلعاسىنىڭ ورنى ايرىقشا.
ول XII عاسىردا ءومىر سۇرگەن ۇلى ويشىل، تۇركىلىك يسلام ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى. ياساۋي ءىلىمى تۇركىلەردىڭ يسلامدى ءوز بولمىسىنا بەيىمدەپ قابىلداۋىنا، رۋحاني تۇتاستىقتىڭ قالىپتاسۋىنا جانە بۇكىل ورتالىق ازيادا ورنىعۋىنا جول اشتى. ونىڭ مۇراسى سوپىلىق تاجىريبەمەن عانا شەكتەلمەي، تۇركى ادەبيەتىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ، الەۋمەتتىك قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا تەرەڭ ىقپال ەتتى. احمەت ياساۋي شامامەن 1093 جىلى سايرامدا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى يبراھيم شايىق دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، ياسى (قازىرگى تۇركىستان) قالاسىنا كەلىپ، ارىستان بابتان العاشقى رۋحاني ءتالىم الدى. كەيىننەن بۇحاراعا بارىپ، ءجۇسىپ ءحامادانيدىڭ مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى بولدى.
«ديۋاني حيكمەت» ەڭبەگىندە بۇل تۋراسىندا بىلاي دەيدى:
«...جەتى جاستا ارىستان باب كەلدى بابام،
حاق مۇستافا امانات بەردى ماعان،
سول ساتىندە-اق كوڭىلىم تاۋىپ بايان،
ءناپسىم ءولىپ، ءتاڭىرى جولىنا ءتۇستىم مەن دە...». ءياساۋيدىڭ سوپىلىق جولعا ءتۇسۋى تۇركى دالاسىنداعى ءدىني ويدىڭ جاڭا باعىتقا بەت بۇرۋىنا نەگىز قالادى. ول يسلامدى تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمىنا، تىلدىك ەرەكشەلىگىنە، سالت-داستۇرىنە ساي ءتۇسىندىرۋ ارقىلى ءدىني ءىلىمدى حالىققا جاقىنداتا ءتۇستى.
مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ 2023 جىلى تۇركىستان قالاسىندا وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتاي وتىرىسىندا: «...تۇركىستاندى ءياساۋيسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ايگىلى عۇلاما تۇتاس تۇركى دۇنيەسىندە يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا زور ۇلەس قوستى. ياساۋيدەن باستاۋ الاتىن قازاق جەرىندەگى رۋحاني ساباقتاستىق قازىرگە دەيىن ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلەدى. بيىل قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تۋعانىنا 930 جىل تولىپ وتىر. وسى ورايدا عۇلامانىڭ ەڭبەكتەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، دارىپتەۋ ماڭىزدى. «ياساۋيتانۋ» عىلىمي ورتالىعىن نەمەسە ينستيتۋتىن قۇرۋ ماسەلەسىن ويلاستىرۋعا بولادى...» دەپ احمەت ياساۋي قاراحاندىقتار كەزەڭىنەن باستاپ قالىپتاسىپ، حVI عاسىردا شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن تۇركى-يسلام وركەنيەتىنىڭ ونە بويىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ونىڭ وسى ەرەن ەڭبەگىن ارقاشان ەستە ساقتاپ، ۇلىقتاۋىمىز، عىلىمي تۇرعىدا زەردەلەپ وتىرۋىمىز قاجەت.
وسى تۇرعىدان العاندا، ول ورتالىق ازياداعى حالىقتىق رۋحانياتىن نەگىزىن قالاعان تۇلعا بولدى. احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ ءتۇپ قازىعى – حالىققا قىزمەت ەتۋ، تازالىق، قاراپايىمدىق، ادامگەرشىلىك، ىقىلاس، جۇرەك تاربيەسى سياقتى قۇندىلىقتار. ول جاس كەزىنەن تۇركى، اراب جانە پارسى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، شىعىس پوەزياسى مەن ادەبيەتىن تەرەڭ زەرتتەگەن. ونىڭ حيكمەتتەرى ۇلى دالادا قولما-قول، اۋىزشا، قولجازبا كۇيىندە كەڭ تاراعان. تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، سول داۋىردەگى تۇركى حالىقتارى يسلاممەن العاش وسى حيكمەتتەر ارقىلى تانىسقان. ەڭ تانىمال ەڭبەكتەرى – «ديۋاني حيكمەت» (دانالىق كىتابى), «ميرات ۋل-قۇلۋب» (جۇرەك ايناسى), «فاقىرناما» (كەدەيدىڭ قيسساسى). نەگىزگى ەڭبەگى – «ديۋاني حيكمەت» – كونە تۇركى ءتىلىنىڭ قىپشاق ديالەكتىسىندە جازىلعان. وكىنىشكە قاراي، ونىڭ تۇپنۇسقاسى ساقتالماعان. بىزگە XV–XVI عاسىرلاردا جازىلىپ، بىرنەشە مارتە كوشىرىلگەن، وڭدەلىپ تولىقتىرىلعان نۇسقالار عانا جەتكەن. قازىرگى ۋاقىتتا بۇل قولجازبالار ستامبۋل، قوقان، تاشكەنت، ماسكەۋ، الماتى مەن تۇركىستان قالالارىندا ساقتاۋلى. ەڭبەكتىڭ تولىق نۇسقاسى 149 تاراۋدان تۇرادى. بۇگىندە تۇركىتىلدەس حالىقتار بۇل تۋىندىنى قيىندىقسىز وقي الادى. «ديۋاني حيكمەت» – تۇركى حالىقتارىنىڭ تاريحي ءارى رۋحاني قازىناسى. اراب تىلىندە «حيكمەت» – دانالىق، تەرەڭ ءبىلىم، ءادىل پايىم دەگەندى بىلدىرەدى. يسلام فيلوسوفى يمام ماتۋريدي «حيكمەت – تۋرا جولدا دۇرىس پەن بۇرىستى اجىراتۋ قابىلەتى» دەپ انىقتاما بەرگەن. احمەت ياساۋي شىعارماشىلىعى تۇركى سوپىلىق پوەزياسىنىڭ نەگىزىن سالدى. ونىڭ «ديۋاني حيكمەتى» كەيىنگى عاسىرلاردا: سۇلەيمەن باقىرعاني (حاكىم اتا), ءناسيمي، فيزۋلي، ناۋاي، بۇقار جىراۋ، شالكيىز جىراۋ، ءماشھۇر ءجۇسىپ سياقتى كوپتەگەن اقىندارعا اسەر ەتتى.
احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ رۋحاني ىلىمىندەگى باستى نەگىز – ادامنىڭ ءوزىن تانۋى ارقىلى حاقتى تانۋى. بۇل «ءحال» ءىلىمى دەپ ايتىلادى. «ءحال» ىلىمىنە توقتالار بولساق، ول اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «رۋحاني كۇي، ىشكى احۋال» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. احمەت ياساۋي بابامىز «ءحال» ادامنىڭ اللامەن بايلانىسىنداعى ىشكى رۋحاني ءحالىن، سەزىمىن، جۇرەك كۇيىن بىلدىرەتىندىگىن ەڭبەكتەرىندە ايتىپ وتكەن. وسى جولدى ۇستانۋ ارقىلى ادامنىڭ رۋحاني تازارۋى، اللاعا جاقىنداۋى، شىنايى تاقۋالىققا جەتۋى كەرەكتىگىن ۇيرەتتى. ادامنىڭ تۇزەلۋى جۇرەگىنىڭ تۇزەلۋىنە بايلانىستى بولعاندىقتان، ادامعا ەڭ الدىمەن جۇرەگىن تاربيەلەۋگە كۇش سالۋدى مىندەتتەدى. جۇرەكتى اللا تاعالا تىيىم سالعان جامان سيپاتتاردان تازارتۋ جانە بىزگە بۇيىرعان كوركەم سيپاتتارمەن بەزەندىرۋ ارقىلى جۇزەگە اساتىندىعىن ايتقان. سوندا عانا جۇرەك ساۋ ءارى ءتۇزۋ بولماق. ال ونداي جۇرەك يەسى قۇتىلعان، شىنايى تابىسقا جەتەتىندىگىن العا تارتقان. قاسيەتتى قۇران كىتابىنىڭ «شۇعارا» سۇرەسى، 88-89 اياتتاردا: «ول مال-مۇلىك تە، بالا-شاعا دا ەش پايدا بەرمەيتىن كۇن. ول كۇنى اللاعا تازا ءھام كەسەلدەردەن ادا جۇرەكپەن كەلگەن جان عانا (ازاپتان قۇتىلىپ، ماقساتىنا جەتەدى)»، – دەپ جازىلعان. ياساۋي ءىلىمىنىڭ باستى باعىتتارى:
- حالىقتىق تىلدە ناسيحات ايتۋ. ول ءدىني ءىلىمدى اراب نەمەسە پارسى تىلىندە ەمەس، تۇركى تىلىندە ءتۇسىندىردى. بۇل يسلامنىڭ تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تارالۋىنا ۇلكەن اسەر ەتتى.
- تۇركىلىك دۇنيەتانىم مەن يسلامدى ۇيلەستىرۋ. جومارتتىق، قوناقجايلىق، ادىلدىك، باتىرلىق، اتا-اناعا قۇرمەت سەكىلدى ۇعىمدار يسلام ادەبىمەن ۇندەسىپ، جاڭا رۋحاني جۇيە قالىپتاستى.
- تاساۋف (سوپىلىق) تاربيەسى. ياساۋي تاريقاتى قوجا احمەتتىڭ جەكە ءومىر سالتىنا نەگىزدەلدى: ءناپسىنى جەڭۋ، عيباداتقا بەرىلۋ، قوعامعا پايدا كەلتىرۋ.
- شاريعات – تاريقات – ماعريفات – حاقيقات جۇيەسى. بۇل ءتورت ساتى رۋحاني جەتىلۋدىڭ تولىق مودەلىن كورسەتەدى. ياساۋي ءىلىمى تەك ءدىني-رۋحاني وقۋ عانا ەمەس، قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ەتيكالىق نورماسىن قالىپتاستىرعان تۇتاس مادەني قۇبىلىس بولدى. ياساۋي ءىلىمى تەك رۋحانياتپەن شەكتەلىپ قالماي، الەۋمەتتىك بەلسەندىلىككە دە ۇندەيدى. ونىڭ جولىن ۇستانعان شاكىرتتەرى قوعامنان شەت ءجۇرىپ، زىكىرمەن عانا شۇعىلدانعان تاقۋا ەمەس، حالىقتىڭ ىشىندە ءجۇرىپ ەڭبەك ەتكەن، مۇقتاجعا قىزمەت ەتكەن تۇلعالار. بۇل قازىرگى زامانداعى ۆولونتەرلىك، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك، قوعامدىق بەلسەندىلىك سياقتى قۇندىلىقتارمەن تابيعي ۇندەس. ياساۋي: «ىزگىلىكتى ىسپەن دالەلدە»، - دەگەن ۇستانىمدى ۇسىنعان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ياساۋي جولى الەۋمەتتىك كەمەلدەنۋدىڭ داڭعىل جولى. قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – تولەرانتتىلىق پەن ادام تەڭدىگىن دارىپتەۋى. ول ادامنىڭ جاراتىلىسى توپىراقتان ەكەنىن ايتىپ، «توپىراقتاي ءتوزىمدى بولۋدى» جانە «جەر سياقتى ءونىم بەرەتىن، پايدالى بولۋدى» ۇيرەتەدى. بۇل قازىرگى الەمدىك دەڭگەيدە كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلە جاتقان ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق ديالوگ ماسەلەسىندە ياساۋي كوزقاراسىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى.
ياساۋي مۇراسىنىڭ قازىرگى زامانداعى وزەكتىلىگى بۇل - رۋحاني جاڭعىرۋ، ۇلتتىق بىرەگەيلىك، مادەني مۇرا، جاستار تاربيەسى جانە ءدىني تۇراقتىلىق سياقتى سالالاردا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ياساۋي ءىلىمى ەكسترەميزم مەن راديكاليزمگە قارسى تولەرانتتى، ۇستامدى، ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلگەن يسلام تۇسىنىگىن ناسيحاتتايدى. ونىڭ مۇراسى قازىرگى قازاقستان مەن تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني قاۋىپسىزدىگى تۇرعىسىنان دا وزەكتى. قازىرگى جاستاردى احمەت ءياساۋيدىڭ ەڭبەكتەرىمەن كەڭىنەن تانىستىرىپ، وسى رۋحاني مۇرانى ناسيحاتتاۋ – وتە ماڭىزدى. احمەت ءياساۋيدىڭ يسلام الەمىنە، بۇكىل شىعىسقا قوسقان زور ۇلەسىن ناقتى دەرەكتەرمەن كورسەتۋ كەرەك. سونىمەن بىرگە، ياساۋي ەسىمىن ساياسي قۇرالعا اينالدىرۋعا جول بەرۋگە بولمايدى.
ياساۋي ءىلىمى XV–XIX عاسىرلارداعى قازاق حاندىعى كەزەڭىندە رۋحاني تىرەك بولدى. بي-شەشەندەر، باتىرلار، حان-سۇلتاندار ونىڭ حيكمەتتەرىندەگى: ادىلدىك، ادالدىق، بىرلىك، ەلگە قىزمەت يدەيالارىن قوعامدىق قاتىناستاردىڭ نەگىزىنە اينالدىردى. ياساۋي كەسەنەسى قازاق دالاسىنداعى بىرلىك سيمۆولى، ەلدىك يدەولوگيانىڭ ورتالىعى رەتىندە قالىپتاستى. ءياساۋيدىڭ تىلىمەن ايتار بولساق «قۇل قوجا احمەت ەسىمىم، تۇركىستان-ءدۇر مەنىڭ ەلىم» دەگەندەي، بۇگىندە تۇركىستان قالاسى تۇركى حالىقتارىنىڭ «رۋحاني استاناسى» رەتىندە مارتەبەگە يە بولدى.
سوندىقتان احمەت ءياساۋيدىڭ مۇراسىن جان-جاقتى زەرتتەۋ، ونى ءبىلىم بەرۋ مەن جاستار تاربيەسىندە قولدانۋ – بۇگىنگى قوعام ءۇشىن ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى.
باحتيار الپىسباەۆ،
ءدىنتانۋشى
Abai.kz
