ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى مەن  ازاتتىق جولىندا جاندارىن  قۇربان ەتكەن ەرلەردىڭ، ءتۇرلى اتاۋلى وقيعالاردىڭ مەرەيتويلارىنىڭ  سايكەس كەلۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. مەن مۇنى ءجيى ايتىپ ءجۇرمىن. تاريحتا  كەزدەيسوقتىقتار بولادى، بىراق ءدال بيىلعى جىلعىداي جاپپاي سايكەستىكتى كەزدەيسوقتىق دەي المايمىز. بۇل تاريحي زاڭدىلىق. ءتىپتى تاريحي ادىلدىك دەسەك تە ارتىق كەتپەگەن بولار ەدىك. سەبەبى،  ازات ەل بولۋعا دەگەن ۇمتىلىس كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ساقتالاتىن، ماڭگىلىك ارمانى بولعان ۇلى اڭسار. سول سياقتى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الاڭعا شىعىپ، كەڭەس بيلىگىنە  نارازىلىق كورسەتكەن جاستاردى دا قاھارلى يمپەريادان سەسكەندىرمەگەن كۇش تە وسى ازاتتىققا دەگەن اڭسار ەكەندىگى ءسوزسىز. بۇگىنگى  كونفەرەنتسيانىڭ «جەلتوقسان - ازاتتىق حابارشىسى، تاۋەلسىزدىك تاڭى!» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ وسى ءسوزىمىزدى  دايەكتەي تۇسەدى. شىنىندا دا جەلتوقسان كوتەرىلىسى ازاتتىق تاڭى اتاتىن كۇننىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدىرگەن وقيعا ەدى. جەلتوقساننان كەيىن بارىپ سوڭ كەڭەس ەلىنىڭ تۇپكىر- تۇپكىرىندە سان ءتۇرلى تولقۋلاردىڭ بولعاندىعىن، اقىرى اراعا 5 جىل سالىپ قىزىل يمپەريانىڭ  كۇيرەگەنىن سىزدەر جاقسى  بىلەسىزدەر. كەزدەيسوقتىق پا، الدە جاڭاعى تاريحي ادىلدىك، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ اقىرعى تاعدىرى دا وسى الماتىدا، بۇگىنگى كونفەرەنتسيا ءوتىپ جاتقان دوستىق ءۇيىنىڭ عيماراتىندا شەشىلدى. دەگەنمەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى ءتۇيىنى شەشىلە  قويماعان ءالى  بىرنەشە ماسەلەنىڭ دە بار ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.

ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى مەن  ازاتتىق جولىندا جاندارىن  قۇربان ەتكەن ەرلەردىڭ، ءتۇرلى اتاۋلى وقيعالاردىڭ مەرەيتويلارىنىڭ  سايكەس كەلۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. مەن مۇنى ءجيى ايتىپ ءجۇرمىن. تاريحتا  كەزدەيسوقتىقتار بولادى، بىراق ءدال بيىلعى جىلعىداي جاپپاي سايكەستىكتى كەزدەيسوقتىق دەي المايمىز. بۇل تاريحي زاڭدىلىق. ءتىپتى تاريحي ادىلدىك دەسەك تە ارتىق كەتپەگەن بولار ەدىك. سەبەبى،  ازات ەل بولۋعا دەگەن ۇمتىلىس كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ساقتالاتىن، ماڭگىلىك ارمانى بولعان ۇلى اڭسار. سول سياقتى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الاڭعا شىعىپ، كەڭەس بيلىگىنە  نارازىلىق كورسەتكەن جاستاردى دا قاھارلى يمپەريادان سەسكەندىرمەگەن كۇش تە وسى ازاتتىققا دەگەن اڭسار ەكەندىگى ءسوزسىز. بۇگىنگى  كونفەرەنتسيانىڭ «جەلتوقسان - ازاتتىق حابارشىسى، تاۋەلسىزدىك تاڭى!» دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى ءبىزدىڭ وسى ءسوزىمىزدى  دايەكتەي تۇسەدى. شىنىندا دا جەلتوقسان كوتەرىلىسى ازاتتىق تاڭى اتاتىن كۇننىڭ جاقىنداپ قالعانىن سەزدىرگەن وقيعا ەدى. جەلتوقساننان كەيىن بارىپ سوڭ كەڭەس ەلىنىڭ تۇپكىر- تۇپكىرىندە سان ءتۇرلى تولقۋلاردىڭ بولعاندىعىن، اقىرى اراعا 5 جىل سالىپ قىزىل يمپەريانىڭ  كۇيرەگەنىن سىزدەر جاقسى  بىلەسىزدەر. كەزدەيسوقتىق پا، الدە جاڭاعى تاريحي ادىلدىك، كەڭەس يمپەرياسىنىڭ اقىرعى تاعدىرى دا وسى الماتىدا، بۇگىنگى كونفەرەنتسيا ءوتىپ جاتقان دوستىق ءۇيىنىڭ عيماراتىندا شەشىلدى. دەگەنمەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىستى ءتۇيىنى شەشىلە  قويماعان ءالى  بىرنەشە ماسەلەنىڭ دە بار ەكەندىگىن اتاپ ءوتۋ كەرەك.

بىرىنشىدەن، ءبىز 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتى قالاسىندا  بولعان وقيعالاردى ءالى كۇنگە ورتاق باعالاۋ مەن اتاۋ جوق. نەگىزگى قالىپتاسىپ قالعان، ول جەلتوقسان وقيعاسى. مىنا بۇگىنگى جيىننىڭ باعدارلاماسىندا دا سولاي جازىلىپ قالعان. ال بۇل اتاۋ سول 80 جىلدارى رەسمي بەكىتىلگەن اتاۋ ەكەنىن دە ەسكە سالعان ءجون. جەلتوقسان وقيعاسى دەگەن فورمۋليروۆكامەن سوۆەت گازەتتەرى مەن پارتيا قۇجاتتارىندا سۋرەتتەلەدى. كەيىن، رەسمي قۇجاتتاردا دا وسىنداي اتاۋ بەكىتىلدى، مىسالى كسرو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1990 جىلعى 18 مامىرداعى قاۋلىسىنا  بايلانىستى قالىپتاسقانى  وزدەرىڭىزگە ءمالىم. كەڭەس بيلىگى ءاۋ باستا الماتىدا  بولعان وقيعالاردى «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىستەرى» دەپ باعالادى. ورتالىق كوميتەتتىڭ قاۋلىسىنان سوڭ عانا ءبىز الماتىدا بولعان جايلاردى  «جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ اتاپ كەتتىك. ال شىن مانىندە «وقيعا» دەگەن نە؟ نەگىزى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە وقيعا دەپ باعا بەرۋ  قازاقتىڭ ازاتتىق  جولىنداعى شەشۋشى ارەكەتتەرىنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيىنىڭ باعاسىن تۇسىرەتىن سياقتى.  2008 جىلى جارىق كورگەن قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە وقيعاعا بىلاي باعا بەرىلگەن - وقيعا-بولىپ وتكەن ءىس، ەلەۋلى قۇبىلىس.

ەگەر وسى تۇرعىدا قاراستىرار بولساق 86-جىلعى جاستاردىڭ الاڭعا شىعۋىن «وقيعا» دەپ اتاۋ ارقىلى ءبىز ونى كەز كەلگەن ارەكەتپەن، كەرەك بولسا تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى نەمەسە شاعىن قوعامدىق رەزونانس تۋدىرعان جاڭالىقپەن قاتار قويا الامىز. بىراق، ارينە جالپىلاي العاندا جەلتوقسان كوتەرىلىسى دەيتىن بولساق، كوتەرىلىستىڭ ءوزى دە وقيعا بولىپ سانالادى. بىراق، وقيعانىڭ دا ءتۇر-ءتۇرى بار. جاقسىسى دا، جامانى دا بار. ال بۇقارانىڭ باس  كوتەرۋىن قانشا دەگەنمەن ناقتى اتاعان دۇرىس. ارينە، كەڭەس بيلىگىنىڭ 1990 جىلى  جەلتوقسان كوتەرلىسىن اشىقتان-اشىق «كوتەرىلىس» دەپ مويىنداۋعا ءداتى بارماعانى بەلگىلى. ەگەر كوممۋنيستىك پارتيا الىپ يمپەريانىڭ ىرگەسىن شايقالتىپ كەتكەن  باس كوتەرۋدى  «كوتەرىلىس» دەپ اشىق مويىنداسا يدەولوگيالىق تۇرعىدا وزدەرىنىڭ  قاتە قادام جاساعانىن مويىنداعانىمەن تەڭ  بولار ەدى. ەكىنشىدەن، ماسەلەگە بىردەن «كوتەرىلىس» دەپ باعا بەرۋ  الماتىدا بولعان جاعدايدىڭ ساياسي باعاسىن تىپتەن ارتتىرار ەدى. حالىقتىڭ كوز الدىندا  ازاتتىقا دەگەن ۇمتىلىستىڭ باعاسىن ارتتىرۋدى كەڭەس بيلىگى قالعان جوق. بىراق،  قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان سوڭ 86-جىلعى جاستاردىڭ كەڭەس بيلىگىنە قارسى شىعۋىن دۇرىس اتاپ، دۇرىس باعاسىن بەرگەنىمىز دۇرىس بولار. سول سەبەپتى، بىرەۋمىز كوتەرىلىس، بىرەۋمىز وقيعا دەۋمەن كەلەمىز. ەندى  وقيعاعا نە سەبەپتى «كوتەرىلىس» دەپ باعا بەرگەن دۇرىس دەگەنگە توقتالايىق. ءسوز جوق، بۇل جەردە ەڭ ەلدىمەن  بۇل ۇعىمنىڭ ءمانىن اشىپ الۋ  كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە  سوزدىگىندە كوتەرىلىس, ەرەۋىل, قوزعالىس ۇعىمدارى دا تۇسىندىرىلەدى.

كوتەرىلىس-حالىق بۇقاراسىنىڭ ياكي بەلگىلى ءبىر  كوپشىلىك توپتىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك ءمانى بار قۇرالدى كۇرەسى، قارۋلى ەرەۋىلى

ەرەۋىل-جاپپاي دۇرلىگۋشىلىك، دۇرمەك، ەكىنشى  ماعىناسى،  ساياسي، ۇيىمداسقان تۇردە جۇمىسقا شىقپاي باس كوتەرگەن قوزعالىس.

قوزعالىس-حالىقتىڭ جاپپاي نارازىلىعى

ەگەر وسى ايتىلعانداردان وربىتسەك  قوزعالىس بولۋ ءۇشىن  حالىق  جاپپاي نارازىلىق تانىتۋى كەرەك. ەرەۋىل دە سولاي. كوتەرىلىس بولۋ ءۇشىن  قولدا قۇرال، قارۋ-جاراق بولۋ جانە باستىسى ۇيىمداستىرۋشىسى مەن باسشىسى كەرەك. بۇل جالپى قالىپتاسقان ءادىس. الايدا، البەرت ەينشتەين ينستيتۋتى «ازاماتتىق  كوتەرىلىس» نەمەسە  «كۇش قولدانباۋ كوتەرىلىسى» دەگەن ۇعىمداردى ەنگىزدى. مۇنداي جاعدايدا  كوتەرىلىس جاساۋشىلاردىڭ  قولعا قارۋ الۋىنىڭ دا قاجەتى جوق. دەمەك، بىزگە جەلتوقسان كوتەرىلىسىن  «ازاماتتىق كوتەرىلىس» نەمەسە «دەموكراتيالىق قارسى شىعۋ، تولقۋ» - «دەموكراتيچەسكوە ۆىستۋپلەنيە» دەپ تە ايتۋعا بولادى.

ەكىنشىدەن, زەرتتەۋشىلەر مەن وقۋلىق اۆتورلارى دا بىرىزدىلىككە ءتۇسۋى ءتيىس. ءبىز جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىش ەتىپ  تاربيەلەيمىز دەسەك، جەلتوقسان  كوتەرىلىسىنە قاتىسقان  ازامتتاردى ۇلگى ەتەمىز دەسەك الدىمەن  كوتەرىلىسكە دۇرىس جانە ورتاق باعا بەرگەن ابزال. وكىنىشكە وراي، ازىرگە ءبىز مۇنداي قادامعا  بارا قويعان جوقپىز. ءتىپتى، وقۋلىقتارىمىزدا دا ءالى كۇنگە دەيىن بىرىندە جەلتوقسان وقيعاسى، ال ەكىنشىسىندە جەلتوقسان كوتەرەلىسى دەۋمەن كەلەمىز.

ماسەلەن، 9-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا (وقۋلىق اۆتورلارى م.قوزىباەۆ، ك. نۇرپەيىس، ق.جۇكەشەۆ. الماتى «مەكتەپ» باسپاسى، 2009 جىل. ەكىنشى باسىلعان نۇسقاسى).  «1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى» دەگەن تاقىرىپپەن جۇرسە، جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا باعىتىنداعى 11-سىنىپتارعا  ارنالعان «قازاقستان تاريحى»  وقۋلىعىندا (اۆتورى ت.تۇرلىعۇل، س.جولداسباەۆ، ل.قوجاكەەۆا، 2007 جىل. «مەكتەپ» باسپاسى).  «قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعالارى-  ۇلت ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ جالعاسى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن.

ءبىر قىزىعى  ءدال وسى 11-سىنىپ وقۋلىعىندا 1986 جىلعى  جاستاردىڭ باسكوتەرۋى «جەلتوقسان وقيعاسى» دەپ اتالسا، 1989 جىلعى جاڭاوزەندەگى وقيعالاردى «جاڭاوزەن كوتەرىلىسى» دەپ باعالانعان. ال، قوعامدىق-گۋمانيتارلىق باعىتتاعى 11-سىنىپتارعا ارنالعان وقۋلىقتا «1986 جىلعى جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى» دەپ جازىلىپتى. (م.قويگەلدىيەۆ باستاعان اۆتورلار توبى، 2007 جىل، «مەكتەپ» باسپاسى). بىراق، وندا جاڭاوزەن كوتەرىلىسى تۋرالى ايتىلماعان.

مىنە، مۇنىڭ ءوزى  جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە  ورتاق جۇيەلى باعا بەرۋگە كەدەرگى جاساپ كەلەدى. ءبىزدىڭ  وقۋشىلارعا  بۇل كوتەرىلىس تۋرالى الا-قۇلا مالىمەتتەر بەرىپ  وتىرعاندىعىمىزدى   كورسەتەدى. بۇدان سوڭ  تاريحتاعى  وقيعالارىدڭ  تاربيەلىك-يدەولوگيالىق ءمان-ماڭىزى تۋرالى ايتۋ دا ورىندى بولا  قويماس. سوندىقتان، بۇگىنگى  كونفەرەنتسيا جەلتوقسان كوتەرىلىسىن دۇرىس اتاپ، دۇرىس  باعا بەرۋ ءۇشىن ءتيىستى شارالار قولدانۋعا مۇرىندىق بولۋى ءتيىس.

ۇشىنشىدەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسى  بىر ساتتە،  اياق استىنان بولعان جوق. ءبىز ءالى كۇنگە  جەلتوقسان كوتەرىلىسىن ۇزاق جىلدارداعى ۇزىلىستەن سوڭ، حالىقتىڭ ىشتەي تىنعان اشۋ-ىزاسىنىڭ ءبىر-اق كۇندە بۇرق ەتە تۇسكەن ءساتى رەتىندە باعالايمىز. ادەتتە  كوتەرىلىستىڭ باستالۋىنا تۇرتكى بولعان سوڭعى وقيعا رەتىندە 1986 جىلعى 16 جەلتوقساندا قازاق كسر-ءىن ۇزاق جىلدار بويى باسقارعان  دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ ورنىنان الىنىپ، ورنىنا ماسكەۋدىڭ شەشىمىمەن گەننادي كولبيننىڭ تاعايىندالۋىن  اتايمىز. ال،  كوتەرىلىستىڭ  باستالۋىنا سەبەپ رەتىندە  ۇزاق جىلدار بويى قوردالانعان  كۇردەلى ۇلتتىڭ،  مادەني، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى جۇيەلەپ ايتپايمىز. حح عاسىردىڭ  ەكىنشى جارتىسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تابانعا تاپتالعان ۇستىنە تاپتالا  تۇسكەنى انىق. تىڭ  يگەرۋ جىلدارىنان باستالعان  رۋحانياتقا، تىلگە دەگەن شابۋىل ۇلتتى ابدەن اشىندىرعان ەدى. كەڭەس يمپەرياسى العاش قۇرىلعان جىلدارى ۇلت  زيالىلارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە الاش  قايراتكەرلەرىنىڭ بەلسەندى قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرىن، تەاترلار اشىپ، ۇلتتىق مادەنيەتتى دامىتۋعا  ءتۇرلى  سيپاتتاعى مۇمكىندىكتەر بەرسە، وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى  بۇل مۇمكىندىكتەر قايتا جويىلا  باستادى. قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى. ۇلتتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ءدىنى ۇمىت قالدى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان شيكىزات ءوندىرۋشى ەل رەتىندە قالىپ قويدى. ءىس جۇزىندە ەلدى ورتالىق  باسقاردى. مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن  تۋعىزدى. بۇل جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە باستاعان نەگىزگى  سەبەپتەردىڭ قاتارىنا جاتادى. بىراق،  قالىڭ بۇقارا ءالى كۇنگە  1986 جىلعى جاستار الاڭعا تەك كولبيننىڭ تاعايىندالۋىنا قارسى بولىپ شىقتى دەسەدى. ال شىن مانىسىندە، 86-جىلعا دەيىن دە، 60-70 جىلدارى قازاقستاندا  كەڭەستىك ساياساتقا ۇلكەن قارسىلىق بولىپ وتىردى. ستۋدەنتتىك جاستار، ۇلت زيالىلارى  قازاق  مەكتەپتەرىنىڭ جابىلىپ جاتقانىنا،  قازاق ۇلتى وكىلدەرىنىڭ جوعارى  مەملەكەتتىك لاۋازىمداردان شەتتەتىلە باستاعانىنا نارازىلىقتارىن جاسىرمادى. ونىڭ ءبىر دالەلى، مىسالى 1965 جىلى 23 جەلتوقساندا كسرو مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك  كوميتەتىنىڭ توراعاسى ۆ.سەميچاستنىي  كوكپ ورتالىق  كوميتەتىنە جولداعان حاتىندا قازاق كسر-ىندە جەكەلەگەن توپتاردىڭ كەڭەستىك ساياساتقا قارسىلىق ۇيىمداستىرىپ جۇرگەنىن، جانە بىرقاتار ازاماتتاردىڭ قازاقتاردى تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا ۇندەپ جۇرگەنىن جازعان.

مۇنىڭ ءوزى  قازاقتىڭ ازاتتىقا دەگەن ۇمتىلىسى ەشقاشان توقتاماعانىنا ناقتى دالەل بولادى. وسى تۇستا  ءبىر اتاپ وتەر جاي 1960 جىلدارى ستۋدەنت بولعان جاستاردىڭ  ءبىرازى 80-جىلدارى جوعارى  وقۋ ورىندارىندا ءدارىس وقىسا، ءبىرازى  كاسىپورىنداردا، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردا جۇمىس ىستەگەنى ءسوزسىز. 60-جىلدارداعى زيالىلاردىڭ بىرقاتارى، ولاردىڭ شاكىرتتەرى، ءبارى دە قوعامدىق ومىرگە  بەلسەنە ارالاسقانى انىق. دەمەك، جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزدەيسوق وقيعا ەمەس، ول ۇزاق ۋاقىت بويى قوعام ىشىندە قوردالانعان نارازىلىقتاردىڭ بەتكە شىعۋىنىڭ ناتيجەسى. كەنەسارىدان بەرى  بىردە لاۋلاپ جانعان، بىردە شوقتاي بولىپ اقىرىن عانا مازداپ جانعان  ازاتتىق رۋحى، ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلىس ەكەندىگىن  كورسەتەدى. سوندىقتان، جەلتوقسان بۇل تاۋەلسىزدىككە جول اشقان ۇلت تاريحىنداعى شەشۋشى مەجە بولدى دەسە بولادى.

«اباي-اقپارات»