(قوردايداعى قازاق پەن دۇڭعان اراسىنداعى ماسەلەلەر)

ەسەبىم بولسىن، ايتا وتىرايىن. ۇكىمەتتىك كوميسسيا قۇرامىندا ءجۇرىپ، جەتە زەرتتەپ، جۇرتشىلىقپەن اڭگىمەلەسە كەلە، ءبىر جارىم عاسىردان ارتىق قوردالانعان ءبىراز ماسەلە قاتپارى اشىلدى. جەكە-جەكە توقتالا كەتەيىن.

1. ەكى جاقتان اقساقالداردى شاقىرىپ، كەڭەس قۇردىق. بەس اۋىلدىڭ بارىنەن وكىلدەرىن جينادىق. دۇڭعان جاعىنان قاريالار باسىن ءيىپ تۇرىپ، جاستاردىڭ بۇزاقىلىعى، ۇلكەندەردىڭ تاربيەدە جىبەرگەن ولقىلىعى ءۇشىن قازاقتاردان كەشىرىم سۇرادى. تاراپتار قول الىسىپ، مامىلەگە كەلدى. دۇڭعان قاريالارى قازاقتاردى مەشىت جانىندا مۇسىلمان بولىپ باس قوسىپ، مال سويىپ سىيلاپ، تاتۋلاسۋعا شاقىردى.

تاتۋلىق كەرەك. ۇلتتىق ۇلان كەيىن كەتەدى. دەمەك، جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق ءوزارا بىتىسپەي، كەلىسىمدە ءومىر سۇرمەي بولمايدى.

2. جولدار جاعدايى ناشار. باستى جول ماسانشى اۋىلىنىڭ ورتالىق كوشەسى ارقىلى وتەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار وعان جاقىن ءۇي سالىپ تاستاعان، اۋلا كورىپ، جولعا كەسە-كولدەنەڭ ماشينالارىن قويىپ قويادى دا، قازاقتاردىڭ وتۋىنە كەدەرگى كەلتىرەدى. كيكىلجىڭنىڭ تۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە جولعا قاتىستى قاقتىعىستار.

دۇڭعان كولىگىمەن كەلە جاتسا، قازاقتىڭ كولىگىنە جول بەرۋىن تالاپ ەتەتىن كورىنەدى.

جەرگىلىكتى قازاقتار جاعى: «باسقا جول سالىپ بەرىڭىزدەرشى، بۇل جولدى دۇڭعاندار الىپ قويدى، وتكىزبەيدى» دەگەن شاعىم ايتتى. وعان اشىنا ايقاي سالۋعا تۋرا كەلدى: «قاي جەردە وتىرسىڭ؟ سەن قازاق، ءوز جەرىڭدەسىڭ! كۇرە جولدى باسقاعا بەرىپ، قىمسىنا اينالىپ جۇرەتىن قۇل ما ەدىڭ؟» قوسىمشا جول اشىلمايدى. دۇڭعاندارعا كولىگىن جولعا قويۋعا تىيىم سالىنادى. قارا جول قالپىنا كەلتىرىلىپ، بارشانىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالۋعا ءتيىس.

3. دۇڭعانداردىڭ بالالارىنىڭ بىردە-بىرەۋى قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرىنە بارمايدى، اسكەري بورىشىن وتەمەيدى. نانىم-سەنىمى سولاي. وسىعان وراي قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا ناقتى تالاپ قويدىق: ەگەر سول جىگىتتەرى ەرىگىپ، ەسىرىپ، وزگەگە قول كوتەرسە، باسىنسا، قۇقىق پەن تارتىپكە قارسى ارەكەت قىلسا، قاتاڭ جازالاۋ كەرەك. قولى ارتىنا قايىرىلىپ، كىسەن سالىنىپ، تۇرمەگە توعىتىلسىن. ەلگە قورعان بولماي، قورلاۋشى بولسا، توردا وتىرسىن.

4. ءبىز جيىن وتكىزگەندە قازاق جاستارى جاسى ۇلكەندەردى ءۇنسىز تىڭدادى. ءسوزدى ارسىزدىقپەن بولمەدى. دۇڭعان جاستارى اراسىندا قازاقشا سويلەيتىن بەلسەندىلەرى بولدى. بىراق ولارعا يناباتتىلىقتى ۇيرەنگەن ءجون سەكىلدى. دۇڭعان اۋىلدارىنا دا شەكتەن شىققاندى قالىپقا قايتاراتىن، تەنتەكتى تويتاراتىن اقساقالدار كەڭەسى سەكىلدى بەدەلدى، قۇرمەتتى ادامدار القاسى كەرەك ەكەنىن ايتتىق. ول كەڭەس قۇرىلاتىن بولدى. قازاقستان حالقىنىڭ ءبىر بولىگى بولعىسى كەلسە، تارتىپكە كونۋى مىندەت!

5. دۇڭعانداردا تاربيەنىڭ باسىم بولىگى مەشىتتە بەرىلەدى. ال ونىڭ باستى ۋاعىزشىسىن قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني باسقارماسى سايلامايدى.
دۇڭعان تىلىندە ۋاعىز ايتىلىپ جاتادى. ول نە ايتىپ جاتىر؟ بالكىم، بىزگە قارسى ۇگىت جۇرگىزىپ جاتقان بولار؟!

دۇڭعاندار تەك قۇراندى عانا ەمەس، قوعامدى سىيلاي ءبىلۋى شارت. سوندىقتان مەن ەلىمىزدىڭ باس ءمۇفتيى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى ناۋرىزباي قاجى تاعانۇلىمەن سويلەستىم. ول وبلىستىق يمامدى قورداي اۋدانىنا جىبەردى. «ءدىني باعىتتاعى سالا باقىلاۋدا بولادى. جۇمىس جاسايمىز. ءار شارانى قاداعالاپ وتىرمىن»، – دەدى ماعان جاڭا باس ءمۇفتيىمىز.

6. ءادىلىن ايتايىق، دۇڭعاندار جەر ەمگەن، وتە شارۋاقور، ەڭبەكسۇگىش حالىق. اۋىلدارىن وزدەرى اباتتاندىرىپ، كوگالداندىرىپ قويادى. اراق ساتىلمايدى، ونى ىشپەيدى. ال جيىنعا سىلقيا تويىپ كەلگەن ءبىر-ەكى قازاعىمىز بولدى. ولاردى: «ۇلتىمىزدى ماسقارالاماي، ۇيىڭدە وتىر!» دەپ ۇيىنە جىبەردىم.
بىراق دۇڭعانداردىڭ جامان جەرى – نيۋ-يوركتەگى جانە باسقا ەلدەر قالالارىنداعى «چاينا-تاۋن» سياقتى جيناقى ءارى جەكە تۇرادى، ارالارىنا وزگە ەتنوستاردى كوپ جىبەرە قويمايدى. بىراق ءبىز قازاق ەلىندە بىرەۋدىڭ وتاۋ ىشىنەن وتاۋ تىگۋىنە جول بەرە المايمىز.

ولار مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى، سالتىن سىيلاۋى شارت. سالتىمىزدى سىيلاماسا، حالقىمىزدى بالاعاتتاسا، قارتىمىزدى تەپكىلەپ جاتسا، وعان قالاي بەي-جاي قاراپ وتىرامىز؟ وسىعان بايلانىستى قويىلۋعا جانە ورىندالۋعا ءتيىستى تالاپتاردىڭ بارلىعىن ايتتىق. بۇل باعىتتا دا ۇلكەن جۇمىس ىستەلۋى قاجەت.

7. كورشى قىتايدا ءارتۇرلى ۇلىستاردى قوعامعا كىرىكتىرۋدىڭ ءتۇرلى تاجىريبەسى مەن ءتاسىلى بار. مىسالى، ەگەر سەن قازاق بولساڭ، قالايسىڭ با، قالامايسىڭ با، ەشكىم سۇرامايدى، مىندەتتى تۇردە قىتايدان دوسىڭ، جولداسىڭ بولۋعا ءتيىس. دۇركىن-دۇركىن، جەتىسىنە ءبىر رەت قوناققا شاقىرىپ، ۇيىڭدە قوندىراسىڭ جانە وعان قوناققا باراسىڭ. وسىعان ماجبۇرلەيتىن بۇيرىق بار. حالىقتاردى ارالاستىرۋ وسىلاي جۇزەگە اسىرىلادى. ءبىز ولاي ماجبۇرلەپ وتىرعان جوقپىز. ەكى ورتادا كوپىر تۇر، سونىمەن ارالاسىپ، ونى «دوستىق كوپىرىنە» اينالدىرۋعا بولادى. قازاق قاريالارى دا بۇل جاعى كەمشىن بولعانىن مويىنداپ، قارىم-قاتىناستى جولعا قويۋعا كەلىستى.

دۇڭعانداردىڭ قازاق ەلىنە ۇدەرە كوشىپ كەلگەنىنە ءبىر جارىم عاسىرداي ۋاقىت ءوتىپتى. الايدا ىرگەدەگى قازاقتارمەن ارالاس-قۇرالاستىعى ۇزىلگەن. ەكى ورتادا كوپىر تۇر. پايدالانبايدى. بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى وتكەن عاسىردان بەرى قوردالانعان. ەندى ونى تاۋەلسىزدىك اياسىندا تولىق شەشۋ اسا ماڭىزدى. جالعىز دۇڭعان عانا ەمەس، باسقا بارلىق ەتنوستار مەملەكەت قۇراۋشى قازاق حالقىمەن بىرگە ءبىر ۇلت بولىپ ۇيىسۋى كەرەك. ايتپەسە، ارقايسىسى ءار جاققا تارتىپ، جەرىمىزدى تۋ-تالاقاي ەتۋ قاۋپى بار.

8. دۇڭعاندار ءاز-ناۋرىز سەكىلدى ۇلتتىق مەرەكەلەرىمىزدى تويلامايدى. ولار ءۇشىن بۇل جات. اكىمدىكتىڭ ىشكى ساياسات ءبولىمى «ۇرپاعى كوز ۇيرەتسىن» دەپ ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن اتاپ ءوتۋدى تالاپ ەتەدى، ماجبۇرلەيدى. بىراق بۇلار ونداي مەرەكەگە شاقىرعانعا كەلمەيدى. تەك ورازا مەن قۇربان ايتتى عانا مەيرام سانايدى.

9. مەكتەپ ديرەكتورىمەن تىلدەستىم. «اۋقاتتى» اۋىلدىق وكرۋگىنىڭ ءبىلىم ورداسىندا 1,5 مىڭ وقۋشى وقيدى. سونىڭ 1300-ءى – دۇڭعان، ال 200-ءى – قازاق بالالارى. كوپشىلىك ازشىلىققا الىمجەتتىك جاسايدى دەيدى. مۇعالىمنىڭ ءتىلىن المايدى ەكەن. دۇڭعاندار ەرتەلى-كەش ۇلكەنىنەن كىشىسىنە دەيىن جەرمەن جۇمىس جاسايدى، ەگىن سالادى. مۇعالىم بالالارىن مەكتەپكە كەلتىرمەك بولسا، «ساباق بەرگىڭ كەلسە، ەگىندىككە كەل!» دەپ ايتادى ەكەن. ءتىپتى ناۋقان كەزىندە ەگىستىككە بارىپ ساباق بەرىپ جۇرگەندەرى دە بار كورىنەدى. بۇل ارينە، ورەسكەل دۇنيە. مۇنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنى جونىندە ەسكەرتۋ جاسادىق.

مەكتەپ اۋلاسىنداعى دارەتحانادا جاس قىزدىڭ زورلانۋىنا قاتىستى سوراقى وقيعادان كەيىن بار جەردەگى ءبىلىم وردالارى اۋلاسىنا بوگدە ادامداردىڭ كىرۋىنە تىيىم سالىندى. بىردە وسى مەكتەپ اۋلاسىندا كەزەكشىلىك ەتىپ جۇرگەن مۇعالىمدەر بوتەن جىگىتتەردىڭ جۇرگەنىن بايقاپ، سىرتقا شىعىپ كەتۋىن سۇرايدى. ولار ەكى ۇستازدى اۋلادان اۋلاق شاقىرىپ الىپ، تەپكىلەپ ۇرىپ كەتكەن. ارتىنان اراعا اقساقالدار ءتۇسىپ، ەكى جاقتى بىتىستىرگەن.

10. سورتوبە اۋىلدىق وكرۋگىندەگى 24 مىڭ حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى، ياعني 23 مىڭى – دۇڭعان. ءبىرازىنىڭ ۇيىندە قارۋ-جاراق بار دەگەن مالىمەت ايتىلدى. نەگە قازاقتاردان تاركىلەنگەن قارۋ ولاردان تاركىلەنبەيدى؟ ولار قارۋدى زاڭدى العان با، الدە زاڭسىز جولمەن يەلەنگەن بە؟ مىنە، وسى سالادا دا جۇمىستار قولعا الىنۋى كەرەك.

جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىنا پارلامەنتتەن، ۇكىمەتتەن، باس پروكۋراتۋرادان، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنەن جانە باسقاسىنان وكىلدەر كەلدى. جەرگىلىكتى حالىقتى مازالاعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەردى انىقتاپ، جازىپ الدى. مەكتەپ، اۋرۋحانا، جول ماسەلەلەرىن شەشىپ بەرۋدى سۇرايدى. الداعى ۋاقىتتا ول بويىنشا ۇلكەن جۇمىس جاسالۋعا ءتيىس. جۇرتشىلىق توبەلەستىڭ قايتالانۋىن ەمەس، جىلدار بويى قوردالانعان تۇيتكىلدەردىڭ ناقتى شەشىلگەنىن قالايدى.

ءبىزدى قازاق جاعى جاقسى قابىلدادى، كەلگەنىمىزگە شىن جۇرەكتەن قۋاندى.

قازاقتىڭ قانىمەن كەلگەن جەر زاڭىمەن قورعالادى. قازاق باعىنعان زاڭ دۇڭعانعا دا، باسقاسىنا دا ورتاق. مەملەكەت ىشىنەن مەملەكەت قۇرۋ دەگەن قارا پيعىلدىڭ تامىرىنا بالتا شابىلۋعا ءتيىس!

باقىتبەك سماعۇل، 

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى.

Abai.kz