وتىرار كىتاپاحاناسى الەكساندريا كىتاپحاناسىن دا ۇلكەن بولعان با؟
وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق وركەنيەتىنىڭ بولعاندىعىن عىلىمي تۇرعىدا دايەكتەۋگە ۇمتىلىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى - پروفەسسور ەرەنعايىپ وماروۆ وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ الەكساندريا كىتاپحاناسىنان ۇلكەن بولعاندىعى جايلى بولجامدى دالەلدەۋگە ارەكەت جاساپ جۇرگەنى بەلگىلى. اقيقات ايتىستا اشىلادى دەسەك تە، تاريح ءۇشىن توسىن پايىمدى عالىم قانداي دەرەكتەرگە نەگىزدەيتىنى قىزعىلىقتى.
- ەرەنعايىپ ءسالىپۇلى، ءسىز وتىرار كىتاپحاناسى الەكساندريا كىتاپحاناسىنان ۇلكەن بولعانىن ءدالەلدەۋگە ۇمتىلىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرىسىز. بۇل دايەكتەمە قانداي تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلەدى؟
- تاريحتا كوپتەگەن بۇرمالاۋشىلىق كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس، سولاردى اشكەرەلەۋمەن، ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋمەن ۇلى عۇلامالاردىڭ كوپشىلىگى اينالىسقان. سولاردىڭ ءبىرى - مۇستافا شوقاي. وسى تۇستا مۇستافا شوقايدىڭ عالىمدىق قابىلەتى دە جارقىراپ كورىندى. ول اتى اڭىزعا اينالعان ەگيپەتتەگى اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋى جايلى قاۋەسەتتى زەرتتەۋگە دەن قويدى. بۇل ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ بىزگە، قازاقتارعا وتە قاجەت. سەبەبى، وتىرار كىتاپحاناسى كولەمى جاعىنان الەمدەگى ەكىنشى كىتاپحانا بولىپ سانالاتىنى بارشاعا ايان. سونىمەن قاتار، اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋىن بۇكىل حريستيان الەمى مۇسىلماندارعا جابا سالعاندىعى دا داۋ تۋدىرادى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاق وركەنيەتىنىڭ بولعاندىعىن عىلىمي تۇرعىدا دايەكتەۋگە ۇمتىلىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى - پروفەسسور ەرەنعايىپ وماروۆ وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ الەكساندريا كىتاپحاناسىنان ۇلكەن بولعاندىعى جايلى بولجامدى دالەلدەۋگە ارەكەت جاساپ جۇرگەنى بەلگىلى. اقيقات ايتىستا اشىلادى دەسەك تە، تاريح ءۇشىن توسىن پايىمدى عالىم قانداي دەرەكتەرگە نەگىزدەيتىنى قىزعىلىقتى.
- ەرەنعايىپ ءسالىپۇلى، ءسىز وتىرار كىتاپحاناسى الەكساندريا كىتاپحاناسىنان ۇلكەن بولعانىن ءدالەلدەۋگە ۇمتىلىپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرىسىز. بۇل دايەكتەمە قانداي تاريحي دەرەكتەرگە نەگىزدەلەدى؟
- تاريحتا كوپتەگەن بۇرمالاۋشىلىق كەزدەسەتىنى جاسىرىن ەمەس، سولاردى اشكەرەلەۋمەن، ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋمەن ۇلى عۇلامالاردىڭ كوپشىلىگى اينالىسقان. سولاردىڭ ءبىرى - مۇستافا شوقاي. وسى تۇستا مۇستافا شوقايدىڭ عالىمدىق قابىلەتى دە جارقىراپ كورىندى. ول اتى اڭىزعا اينالعان ەگيپەتتەگى اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋى جايلى قاۋەسەتتى زەرتتەۋگە دەن قويدى. بۇل ماسەلەنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋ بىزگە، قازاقتارعا وتە قاجەت. سەبەبى، وتىرار كىتاپحاناسى كولەمى جاعىنان الەمدەگى ەكىنشى كىتاپحانا بولىپ سانالاتىنى بارشاعا ايان. سونىمەن قاتار، اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ورتەلۋىن بۇكىل حريستيان الەمى مۇسىلماندارعا جابا سالعاندىعى دا داۋ تۋدىرادى.
الدىمەن ەكىنشى ماسەلەنى قاراستىرايىق. م.شوقاي بۇل جايلى: «بۇعان تۇركيالىق باۋىرلارىمىزدىڭ جاۋاپ بەرۋ-بەرمەۋى، جاۋاپ بەرسە، قالاي بەرەرى بىزگە بەيماعلۇم»، دەپ كەيدى دە، ودان ءارى بىلاي دەيدى: «الەكساندريا كىتاپحاناسىن حاليف ءامىردىڭ ورتەگەندىگى تۋرالى حيكايا بۇكىلدەي جالعان. «تاڭ» گازەتىنىڭ 1923 جىلعى 30 ناۋرىزداعى سانىندا جاريالانعان فرانتسيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ راپورتىندا (Academie des inscriptions et belles-Lettres) ايتىلعاندارعا قاراعاندا، بۇل وقيعا العاشقى ءداۋىر تاريحشىلارىنا بەيماعلۇم. ول تەك ءحىى عاسىردىڭ ورتاسىندا عانا پايدا بولعان». ياعني، ودان بۇرىنعى قۇجاتتاردا كەزدەسپەيتىن سەبەبى دە سوندىقتان بولار.
- ەندەشە، الەكساندريا كىتاپحاناسىن كىم، كاشان ورتەگەن دەگەن سۇراق تۋادى...
- ورىس تىلىندەگى ايگىلى بروكگاۋز-ەفرون سوزدىگىندە (1891) بىلاي دەلىنگەن: «...الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ بۇكىل ريم، گرەك، ءۇندى جانە مىسىر ادەبيەتىن ساقتاعان ەڭ ۇلكەن بولىگى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىن 48-47 جىلداردا يۋلي تسەزار مەن مىسىرلىقتار اراسىنداعى سۇراپىل سوعىس كەزىندە ورتەنىپ كەتكەن... كىتاپحانانىڭ ەكىنشى ءبولىمى، ياعني پتولەمەي زامانىندا جيناقتالعان شاعىن كىتاپحانا فەودوسيا داۋىرىنە دەيىن ساقتالعان. ونى باسقارىپ تۇرعان سەرافيم ەرتەدەگى مىسىرلىق المانداردىڭ ءبىرىنىڭ عيبادات ەتۋىنە كەكتەنىپ، پارتريارح تەوفيلدىڭ ۇگىتتەۋىمەن سەرپيون ماحاللاسىنا شابۋىل جاساعان جاۋىز حريستياندار جاعىنان ورتەلگەن بولاتىن (391 ج.). سونىمەن اتاقتى عىلىم قازىناسى ءامىر اسكەرلەرىنىڭ 642 جىلعى جورىعىنان ەمەس، حريستيانداردىڭ شابۋىلىنان ويراندالعان».
- دەگەنمەن، الەكساندريا كىتاپحاناسىن كىم ويرانداعانى تۋرالى داۋعا ءالى دە نۇكتە قويىلعان جوق قوي؟
- قازىرگى زامانداعى عىلىمدا دا، نە اراب باسقىنشىلىعى كەزىندەگى ويران مەن تالان-تاراج تۋرالى كوپ جازعان يوانن نيكيۋسكي دە، نە وزگە ءبىر يسلامعا قارسى حريستيان تاريحشىسى دا كىتاپحانانىڭ ورتەنگەنى تۋرالى دەرەك كەلتىرمەيدى. سوندىقتان، كىتاپحانانىڭ جويىلعاندىعىن بەلگىلى ءبىر وقيعامەن بايلانىستىرۋ مۇمكىن ەمەس جانە بۇعان پۇتقا تابىنۋشىلار، حريستياندار نەمەسە مۇسىلماندار كىنالى دەپ كەسىپ ايتۋ قيىن. بۇل تۋرالى ناقتى پىكىر جوق. ماسەلەن، پلۋتارح تسەزاردى، ەدۋارد گيببون حريستيانداردى، گريگوري بار-ەبرەي مۇسىلمانداردى كىنالايدى، ال بريتان ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ اۆتورلارى بار كىنانى ريم يمپەراتورى اۆرەليانعا ارتادى. سونىمەن، مۇستافا شوقاي ءبۇكىل مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ اتىنان ءۇلكەن تاريحي بۇرمالاۋشىلىقتى عىلىمي تۇرعىدان تۇزەتتى.
- مۇستافا شوقايدىڭ وسى ءماسەلەدە وتىرار كىتاپحاناسىنا قاتىستى تۇجىرىمى قانداي؟
- ەندى قازاققا قاتىستى دەگەن جەرىنە توقتالايىق! مۇستافا شوقاي تاعى ءوز ءسوزىن جالعاستىرا كەلە، بىلاي دەيدى: «كورىپ وتىرسىزدار، الەكساندريا كىتاپحاناسى الەكساندريا قالاسىن ارابتاردىڭ جاۋلاپ الۋىنان 250 جىل بۇرىن، «پاتريارح تەوفيل باستاعان حريستياندار قولىمەن ورتەلگەنى تۋرالى اڭىز ءحىى عاسىردىڭ ورتالارىندا تۋىلدى» دەگەنىن ەسكە الىڭىز. XI-XII عاسىرلاردا باتىستاعى حريستيانداردىڭ شىعىستاعى يسلامعا قارسى كرەست جورىقتارى بولعانىن ورتا مەكتەپتىك ءبىلىمى بار كەز كەلگەن ادام بىلەدى. XII عاسىردىڭ ورتاسى ەكىنشى كرەست جورىعىنىڭ سوڭى مەن ءۇشىنشى كرەست جورىعىنىڭ ارالىعىنا تۋرا كەلەدى. ەكىنشى كرەست جورىعىندا حريستياندىق ەۋروپا ساتسىزدىككە ۇشىرادى. شابۋىل جاساۋشىلار داماسكىنى قورشاپ العانىمەن، جەڭىلىسكە تاپ بولىپ، كەرى شەگىنۋگە ءماجبۇر بولعان ەدى. مىنە، سول كەزدە حريستيانداردىڭ مۇسىلماندارعا قارسى وشپەندىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىمەن «الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ ءامىر تاراپىنان ورتەلۋى» تۋرالى جالعان اڭىزدى ويدان شىعارىپ تاراتۋ قاجەتتىلىگى تۋعان بولسا كەرەك». كىتاپحانانى مۇسىلماندار ورتەدى دەپ جالا جابۋدىڭ استارىندا يسلام ءدىنىن مۇقاتۋ، مۇسىلمانداردى وركەنيەتى جوق حالىقتار دەپ كورسەتۋ جاتىر.
- اقيقاتىندا دا مۇسىلمان قاۋىمى كىتاپقا، تاسقا باسىلعان جازۋعا ۇلكەن بايلىق رەتىندە قاراپ، قاستەرلەگەنىنە تاريحتان مىڭداپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى!
- لوگيكا دەگەن عىلىم بار، سوعان جۇگىنسەك، وسى تۇستا وركەنيەتكە قاتىستى ۇلكەن عىلىمي جاڭالىقتىڭ كوزى اشىلايىن دەپ تۇر. سونىمەن، اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسى 391 جىلى ورتەلگەن بولسا، ال وتىراردى شىڭعىسحان 1220 جىلى قيراتقانى بەلگىلى. وتىرار كىتاپحاناسى ورتەنبەسە دە تاعدىرى جان اشىرلىق. حالىقتىڭ كىتاپحانانى جاقسى كورگەندىگىنە تاڭدانباسقا بولمايدى. باستارىنا قاتەر ءتونىپ تۇرعانىنا قاراماستان، كىتاپتاردى جەر استىندا ورنالاسقان قۇپيا ۇڭگىر-قالاشىققا (كاتاكومبا) تىققاندارى - تاريحتىڭ الدىندا جاساعان ۇلكەن ەرلىك، ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە دەگەن رياسىز قامقورلىق. فيردوۋسيدىڭ «شاحناما» كىتابىندا باتىردىڭ جەر استىنداعى ۇڭگىرلەرمەن قورشالعان قالادان شىعىپ كەتكەنى جازىلادى. ءتىپتى گەرودوتتا، پارسىلاردىڭ پاتشاسى كير ورتا ازيا قالالارىن باسىپ العاندا حالىق سونداي ءۇڭگىرلەر ارقىلى قۇتىلىپ كەتەتىن، بايلىقتارىن تىعىپ قوياتىن دەپ جازعان.
- وسىنىڭ ناقتى تاريحي دەرەكتەمەلەرى بار ما؟
- وسىدان شاماسى 30 جىل بۇرىن، نە ودان ەرتەرەكتە، قوي باعىپ جۇرگەن ءبىر شوپاننىڭ ءيتى ۇڭگىردەن، سىرتى تەرىمەن قاپتالعان اراب تىلىندە جازىلعان كونە كىتاپ الىپ شىققان. ۇمىتپاسام، شوپاننىڭ اتى نۇرماعانبەت. كىتاپ وتىرار قالاشىعىنىڭ قاسىنان تابىلعان، ياعني سول كىتاپحانانىڭ كىتابى بولۋى ابدەن مۇمكىن. افريكاداعى مالي مەملەكەتىندە تۋارەگ دەگەن كوشپەندى حالىق بار، سولاردىڭ استاناسى بولعان تۋمبۋكتۋ قالاسىندا دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىرىنشى ۋنيۆەرسيتەت اشىلعان بولاتىن. سول تۋارەگ حالقى وسى كۇندەرى دە كىتاپتارىن ءار وتباسى ساندىققا سالىپ، جەرگە كومىپ ساقتايدى ەكەن. وسىنىڭ ءبارىن مىسال ەتىپ جاتقان سەبەبىم، نەبىر كىتاپتار كومىلىپ جاتىر. سوندىقتان، وتىرار كىتاپحاناسىن ىزدەۋ جۇمىستارىن كۇشەيتە ءتۇسۋ كەرەك، وعان كوپ اقشا كەتپەيدى.
- سونىمەن، وتىرار كىتاپحاناسى 1220 جىلى كومىلسە، ال الەكساندريا كىتاپحاناسى 391 جىلى ورتەلگەن بولسا، وسى ەكى ارالىقتا (830 جىل) ۇلكەن كىتاپحانا وتىراردا عانا بولعان عوي؟
- وتىرار مەن ونىڭ كىتاپحاناسى قاي كەزدەن باستاپ ءومىر سۇرگەن ەكەن؟ وتىرار شامامەن V عاسىردا بەلگىلى بولا باستاعان. ەكىنشى جاعىنان تارازعا 2000 جىل، سايرامعا 3000 دەپ ەسەپتەسەك، وتىراردىڭ دا سول شامالاس بولار، ياعني كەمى ەكى مىڭ جىل. سەبەبى، وتىرار ەڭ قولايلى جەردە، ارىستىڭ سىرداريا وزەنىنە قۇيار جەرىندە ورنالاسقان. ول كىتاپحانا بار بولسا، ونداعى كىتاپتار - ۆاۆيلوننىڭ قىشتان كۇيدىرىلگەن تاس كىتاپتارىنان باستاپ، تۇرىك، پارسى جانە قىتاي تىلىندەگى كىتاپتار بولۋى مۇمكىن. ارابتار مۇسىلماندىقپەن قاتار، اراب تىلىندەگى كىتاپتاردى الا كەلگەن. قىتاي تىلىندەگى كىتاپتاردى عۇندار وقي العان جانە عۇنداردىڭ وزدەرى دە ەجەلگى تۇرىك، ياعني عۇنداردىڭ تىلىندە كىتاپ جازىپ، گەوگرافيالىق كارتا سىزعان. سوڭعى عىلىمي جاڭالىقتارعا سۇيەنسەك قاڭلىلاردىڭ ءوز جازۋى بولعان جانە العاشقىدا ولاردا قىشقا جازىپ كۇيدىرىپ ساقتاعان. بۇلارعا ساقتاردى قوسىڭىز، ولار تۇرىكشە جانە پارسىشا بىلگەن.
- ال كوشپەندىلەر كىتاپ جازباعان دەگەن قاساڭ ۇعىم بار عوي؟
- بار. ءيا، «كوشپەندىلەر كىتاپ جازدى ما؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى. جاۋاپ: ولار كىتاپ جازدى. مۇنداي كەسىمدى جاۋاپ فرانتسۋز عالىمدارى دەلەز بەن گۆاتاري قۇرعان «نومادولوگيا تەورياسىنان» (كوشپەندىلەر تەورياسىنان) كەلىپ شىعادى. ولار بىلاي دەيدى: «ءبىز تاريحتى وتىرىقشى تۇرمىس سالتىن ۇستانعان ادامنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان جازامىز... تاريح ەشۋاقىتتا سىرتقى دۇنيەنى ءتۇسىنبەگەن». مۇمكىن نومادولوگتار دۇرىس ايتاتىن بولار، تاريحتى، ءتىپتى جالپى كىتاپتى قازاق دالاسىندا قالانى مەكەندەگەن وتىرىقشى قازاقتار جازا باستاعان.
تاريحشىمىز ۋاحيت شالەكەنوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى وتىرىقشى بولعان جانە قالالاردا تۇرعان. سونىمەن ەرتەدەگى قازاقتار كىتاپ جازعان، كوپ جازعانى سونشالىق، جازۋعا ارنالعان جاڭا ماتەريالدى ويلاپ تابۋعا تۋرا كەلگەن. بۇرىن نەگىزىنەن تەرىگە جازاتىن. ونداي كىتاپتار اۋىرلاۋ كەلەدى. بۇعان ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ باسىندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە، تارازدا قاعازدىڭ ويلاپ تابىلعانى دالەل بولا الادى. شاماسى قاعازدى الەمدەگى ەڭ ءىرى كىتاپحانا ورنالاسقان وتىرار قالاسىنا جاقىنداۋ جەردە دايىنداعان بولار. سونداي-اق، ءVى عاسىردا ارال تەڭىزىنىڭ ءسولتۇستىگىندەگى ەل بيلەگەن ساقتاردىڭ پاتشايىمى اققاعاز تۋرالى دا مالىمەت بار. اققاعاز - قازاق تىلىندە دە «اق قاعاز» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ولاي بولسا قاعازدى قازاقتار قولدانعاندىقتان ولارعا تانىس بولىپ تۇر عوي! اق قاعازبەن قاتار كوك، سارى، ياعني ءتۇرلى-ءتۇستى قاعازدا دايىندالعان بولار. بالاعا ەسىمدى اتا-اناسى نەمەسە رۋدىڭ ۇلكەندەرى قوياتىنىن ەسكەرسەك، قازاقتار ءىىى-V عاسىرلاردا قاعازدى ءبىلگەن بولىپ شىعادى. ساقتار پاتشايىمى اققاعاز تۋرالى قىتاي دەرەككوزدەرىمەن تانىسقان، تانىمال فرانتسۋز عالىمى ە. شاۆان جازعان. ارينە، كىتاپتار نەگىزىنەن جىبەك جولىنىڭ كومەگىمەن جينالعان.
- ءسىز الەكساندريا كىتاپحاناسىنا بارىپ، ارنايى زەرتتەۋلەر ءجۇرگىزىپ جۇرگەن عالىمسىز. ەندى وتىرار وسى كىتاپحانادان دا ۇلكەن بولدى دەگەن ءسىزدىڭ پايىمدارىڭىزعا جاقىنداپ كەلەمىز.
- اتاقتى الەكساندريا كىتاپحاناسىن، ەگيپەتتەگى الەكساندريا قالاسىن ماكەدونسكيدىڭ بۇيرىعىمەن اتاقتى پتولەمەي II ب.ز.د. III عاسىردا سالدى. ول دا سەبەپسىز ەمەس. زۇلقارنايىن ورتالىق ازيانى جاۋلاپ العانىندا كىتاپحانالاردى كورگەن شىعار!؟ ولاي دەيتىنىم، العاشقى كىتاپحانانى شۋمەرلەردى 600 جىل بيلەگەن ءبىزدىڭ دالادان شىققان كوشپەندىلەر - قاسسيتتەر (قاسساقتار) ويلاپ تاپقان.
جوعارىدا ايتىلعانداردى قورىتا كەلە، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىنان باستاپ وتىرار قالاسى دا، كىتاپحاناسى دا كوتەرىلە باستاعان. جارايدى، 341 جىلعا دەيىن كىتاپحانا كىشكەنتاي بولدى دەپ ەسەپتەيىك، ەكىنشى ورىندا بولعان شىعار. بىراق الدەكىمنىڭ سول كىتاپتاردى سالىستىردى دەگەننىڭ ءوزى كۇماندى. الەكساندريا كىتاپحاناسى 391 جىلى ورتەلگەن بولسا، وتىرار كىتاپحاناسى سول جىلدان باستاپ بەرى قاراي، ياعني 830 جىلداي الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولىپ تۇرعان. ال ەندى تىم باتىل شەشىم ايتار بولساق، الەكساندريا كىتاپحاناسىنىڭ باسىم بولىگىنىڭ ورتەلۋى ب.د.د. 47 جىلعا تيەسىلى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءورتتەن امان قالعان كىتاپتارى بار بولعان كۇننىڭ وزىندە وتىرار كىتاپحاناسىنىڭ قورىنان از بولۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، وتىرار كىتاپحاناسى 1000-1200 جىل شاماسىنداي ۋاقىت دۇنيە ءجۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن كىتاپحانا بولعان! مىڭ جىل دەگەن از ۋاقىت ەمەس. ريم يمپەرياسىنان دا ۇلكەن.
- سونىمەن، وتىرار كىتاپحاناسى ءوز زامانىندا الەمدەگى ەڭ ءۇلكەن كىتاپحانا بولعان بولسا، ونى الەمگە مويىنداتۋدىڭ جولدارى قانداي بولماق؟
- ەندىگى ماقسات سول كىتاپحانانى ىزدەۋ جۇمىستارىن باستاۋ كەرەك. جەر استىندا شامامەن بەس ءجۇز مىڭداي كىتاپ جاتۋى مۇمكىن. كىتاپپەن قاتار التىن سياقتى باعالى زاتتار دا كومىلۋى عاجاپ ەمەس.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن ايناش ەسالي، الماتى.
