ادامزاتتىڭ، ونىڭ ىشىندە بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءبىر-بىرىمەن قارىم-قاتىناس جاساسۋى دىبىستىق تىلگە نەگىزدەلەتىنى بارشا جۇرتقا بەلگىلى. كەز كەلگەن ۇلتتىق ءتىل جاراتىلىستاعى بارلىق زات، قۇبىلىس پەن ۇعىمدى وزىنە عانا ءتان ءتىل دىبىستارى جانە سولاردىڭ سان عاسىر بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق تىركەسىمى بويىنشا تاڭبالاپ، ءتۇرلى سوزدەرگە اينالدىرادى. سول سەبەپتەن ءاربىر ۇلتتىق تىلدە بارلىق ادامزات تانىپ-بىلگەن زاتتار، قۇبىلىستار، ۇعىمدار تۇرلىشە دىبىستالىپ ايتىلىپ، وزىندىك ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن تانىتادى.

دەمەك، ءتىلدىڭ تاڭبالىق سيپاتى ونىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى بولسا، ونى جازباشا جەتكىزۋدە ءتىل دىبىستارىن ءدال تاڭبالاۋ – اسا ماڭىزدى. كەز كەلگەن تاڭبانىڭ، ونىڭ ىشىندە تىلدىك تاڭبالاردىڭ (تىلدىك دىبىستار، مورفەمالار، سوزدەر، ءسوز تىركەستەرى، سويلەمدەر) ەكى جاعى بولاتىنى بەلگىلى. ءبىرىنشى جاعى – تۇلعاسى (فورماسى) بولسا، ەكىنشى جاعى – مازمۇنى ەكەنى اقيقات.

ءارىپ – دىبىستىڭ سىرتقى فورماسى بولسا، ءبىر ارىپكە تەلىنگەن دىبىس ونىڭ مازمۇنى. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس – شارتتى. ياعني ءبىر تاڭبا (ارىپكە) ءبىر تىلدىك دىبىسقا تەلىنگەن جاعدايدا عانا ول تىلدىك قۇرال بولا الادى. سوندىقتان دا تىلدىك ءار دىبىسقا قانداي تاڭبا بەرسەڭ دە ءبارىبىر. الايدا جاڭادان تاڭبالار ويلاپ تاۋىپ، جاڭا ءالىپبي قۇراستىرعاننان گورى، بۇكىل ادامزات تۇتىنىپ جۇرگەن جالپىحالىقتىق ءالىپبيدى (ماسەلەن، اعىلشىن) وزىنە لايىقتاپ قۇراستىرىپ الۋدىڭ كوپجاقتى پايداسى بار ەكەنى داۋسىز. وعان توقتالىپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق بولار.

جاندى (اۋىزشا) تىلدە تىلدىك تاڭبالار (سوزدەر جانە ت.ب.) دىبىستارمەن تاڭبالاناتىن بولسا، سول دىبىستار جازباشا تىلدە ارىپتەرمەن تاڭبالانىپ، ءسوزدىڭ دىبىستالۋىن بارىنشا ءدال بەينەلەۋى كەرەك. ال ۇلتتىق جازىپ-سىزۋ (گرافيكا) قاي ەلدىڭ ء(تىلدىڭ) الىپبيىنە نەگىزدەلسە دە، ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتپاي، ءوز سوزدەرىن ايتىلۋىنا بارىنشا ءدال كەلتىرىپ تاڭبالاپ، ۇلتتىق ءتىل بولدىپ قالۋى قاشاندا ماڭىزدى.

قاي ۇلت، مەيلى، كىمنىڭ ءالىپبيىن قابىلداسا دا، ءوزىنىڭ سان مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان تىلدىك زاندىلىقتارى بويىنشا بارشا ادامزاتقا ورتاق دىبىستارمەن قاتار ءوزىنىڭ ءتول دىبىستارىن, وزىندىك دىبىس تىركەسىمدەرىن (سوزدەرىن) تاڭبالاۋ، جازۋ، وقۋ، ايتۋ ءۇشىن الادى. بۇل دا تابيعي زاڭدىلىق. سوندىقتان دا جازباشا تىلدىك تاڭبالاردىڭ ىشىندەگى وتە-موتە ماڭىزدىسى – ءتىل دىبىستارىنىڭ دۇرىس تاڭبالانۋى.

وزگەتىلدىك دىبىستاردى جانە ولاردىڭ تاڭبالارىن (ارىپتەرىن) نەمەسە تەك ۇلتتىق تىلدە بار دىبىستاردىڭ ارىپتەرىمەن جازىلعان، بىراق دىبىس تىركەسىمدەرى وزگەشە (وزگەتىلدىك) سوزدەردى (لەكسيكا، گرامماتيكا، سينتاكسيس ت.ب.) «حالىقارالىق سوزدەر» دەگەن جەلەۋمەن تالعامسىز-تالعاۋسىز قابىلداۋ ۇلتتىق ءتىلدىڭ ءوزىنىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىنان بىرتىندەپ اجىراپ، وزگەرۋىنە، بۇلىنۋىنە، اقىر اياعىندا جوعالۋىنا اپارادى. ونىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاق لاتىن نەگىزدى ءالىپبيى ءوزىنىڭ ۇلتتىق سيپاتىن ساقتاپ قالۋى اسا ماڭىزدى. سوندىقتان دا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاق لاتىن نەگىزدى ءالىپبيى – ا. بايتۇرسىنۇلى تۇگەندەپ بەرىپ كەتكەن قازاق ءتىلى دىبىستارى سانىنان ارتىق تا، كەم دە بولماۋى قاجەت.

ا. بايتۇرسىنۇلى تۇزگەن ءالىپبيدى باسشىلىققا الىپ، لاتىنشالانعان جاڭا ءالىپبي قۇراستىردىق، ەڭ دۇرىسى سول-اق دەيىك. بىراق ءالىپبي قۇراستىرۋ ءبىر باسقا، سول ءالىپبيدى پايدالانىپ جازىپ-سىزۋ ءبىر باسقا ماسەلە. ءبىر قاراعاندا قازاق دىبىستارىن عانا تاڭبالايتىن سول ءالىپبيدى پايدالانىپ، قازاق ءتىلى سوزدەرىن جازۋدا ەش قيىندىق تۋىندامايتىنداي بولىپ كورىنەتىنەتىنى راس. الايدا ا. بايتۇرسىنۇلى الىپبيىنەن مۇلدەم الشاقتاپ، ورىستىق سيپات العان، ياعني ءبىزدىڭ قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن كيريلشە «ورىس-قازاق» ءالىپبيىمىز قازاق سوزدەرىنىڭ ايتىلىمى (ورفوەفياسى) مەن ەملەسى (ورفوگرافياسى) اراسىنا ءبىراز سىنا قاعىپ كەتتى. وسىنى جاڭا ءالىپبي قابىلداعان كەزدە قاتاڭ ەسكەرۋىمىز كەرەك.

ادەتتە قازاق تىلىنە جاناشىرلاردىڭ اراسىندا جات تىلدىك دىبىستارى بار سوزدەر عانا ءتىلدىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىن بۇلدىرەدى دەگەن تۇسىنىك بار. شىنىندا دا ولاردىڭ ءتىل بۇزارلىق ويرانى قازاقتىلدى كەز كەزگەن جاننىڭ كوزىنە بىردەن شالىنادى. ال جات تىلدىك سوزدەر قۇرامىنداعى قازاق تىلىنە دە ءتان دىبىستاردىڭ (ا، ب، گ، د، ە، ج، ز، ي، ك، ل، م، ن، و، پ، ر، س، ت، ۋ، ش) وزگەشە، ماسەلەن، ورىسشا، اعىلشىنشا ت.ب. تىركەسۋىنىڭ ءتىل بۇزارلىق الەۋەتى (پوتەنتسيالى) جات تىلدىك دىبىستاردان دا ەرەكشە كۇشتى. بىراق ءبىز «ورىس-قازاق» الىپبيىمەن ساۋات اشىپ، سوسىن ورىس ءتىلىنىڭ سوزدەرى مەن ورىس ءتىلى ارقىلى ورىسشالانىپ ەنگەن وزگە تىلدەردىڭ سوزدەرى ورىسشا قالاي جازىلسا، قازاقشا دا سولاي بولۋىن تالاپ ەتەتىن قازاق ءتىلىنىڭ «جاساندى» ەملە ەرەجەلەرىن جاتتاپ وسكەندىكتەن، ولارداعى قازاق ءتىلى تابيعاتىنا جات دىبىس تىركەسىمدەرىنىڭ ءتىل بۇزارلىق ويرانىن تىپتەن سەزە بەرمەيمىز.

ايتالىق، «گ» دىبىسى مەن «ا» دىبىسىنىڭ تىركەسى قازاق تىلىنە جات. سول سەبەپتەن «گاز» ءسوزىنىڭ قازاقتىڭ ءوز ءسوزى ەمەس ەكەنىن كەز كەلگەن قازاقتىلدى قازاق بىردەن اڭعارادى. «پرەزيدەنت» ءسوزى دە سولاي، ويتكەنى قازاق تىلىندە قوس داۋىسسىز دىبىستان ءسوز باستالمايدى. تاعى دا ءبىر مىسال: «سالون» دەگەن سوزدە دە وزگەتىلدىك دىبىستار جوق. الايدا انا ءتىلىنىڭ ۋىزىندا جارىپ وسكەن كەز كەلگەن قازاقتان وسى ءسوزدى «قازاقتىڭ ءسوزى مە، الدە وزگەتىلدىك پە؟» دەپ سۇراساڭ، قازاقتىكى ەمەس دەپ جاۋاپ بەرەرى داۋسىز. نەگە؟ سەبەبى قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەرىنىڭ ەكىنشى بۋىنىندا «و» دىبىسى قولدانىلمايدى.

سوندىقتان دا لاتىن نەگىزدى ءالىپبي بويىنشا قازاق جازۋىن قالىپتاستىرۋدا ونىڭ وزىندىك تابيعي ەرەكشەلىگى قاتاڭ ەسكەرىلۋى كەرەك. وسىعان وراي ونىڭ ءتول دىبىستارى مەن ولاردىڭ ءوزارا تىركەسىمى ماسەلەسىنە ارنايى توقتالار بولساق، ەڭ ءاۋلى، قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنىڭ تابيعاتىنا قاتىستى باستى-باستى زاڭدىلىقتاردى انىقتاپ، ەكشەپ العانىمىز ءجون بولار. ءبىزدىڭ زەرتتەپ-زەردەلەۋىمىزشە، ولار – مىنالار:

1. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز سوزدەرىن دىبىستاپ ايتۋعا ارنالعان ءتول دىبىستارى بار. ولاردىڭ دىبىستالۋى دىبىس شىعارۋ مۇشەلەرىنىڭ سان مىعداعان جىل بويى قالىپتاسقان ارتيكۋلياتسيالىق (دىبىس شىعارۋعا اۋىز-كومەي مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋى، دىبىستاردىڭ جاسالۋ ورنى) جانە اكۋستيكالىق (دىبىس شىعارۋ كەزىندە دەمنىڭ وكپەدەن شىعۋ جولى مەن قارقىنى) زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن;

2. قازاق ءتىلى داۋىستى دىبىستارى جۋان-جىڭىشكە، ەرىندىك-ەزۋلىك بولىپ جۇپتاسىپ كەلەدى. سول سەبەپتەن بۋىن ۇندەستىگى – قازاق ءتىلىنىڭ باستى زاڭى بولىپ ەسەپتەلەدى;

3. قازاق ءتىلى داۋىستى دىبىستارىنىڭ ىشىندە «و» دىبىسى ءتۇبىر مورفەمانىڭ ء(سوزدىڭ) تەك العاشقى بۋىندا عانا قولدانىلادى. باسقا داۋىستى دىبىستار بارلىق بۋىندا ايتىلادى، دەمەك جازىلۋعا ءتيىس. بۇل زاڭدىلىق، اسىرەسە كۇنى بۇگىنگە شەيىن «ەملەلىك جاساندى ەرەجەگە» قور بولىپ، جازىلۋى مەن ايتىلىمى اراسىندا ۇلكەن ايرماشىلىق پايدا بولعان «ءا» دىبىسى مەن ەرىندىك داۋىستى دىبىستاردىڭ (ۇ، ءۇ، ءو) قازاق سوزدەرىنىڭ ەكىنشى-ءۇشىنشى بۋىنداردا قولدانىلۋىنا جانە ولاردىڭ جازىلۋىنا تىكەلەي قاتىستى.

4. قازاق ءتىلى بۇكىل تۇركى ءتىلى سياقتى جالعامالى (اگگليۋناتيۆتى) تىلدەر توبىنا جاتادى. دەمەك، ءتۇبىر مورفەمادان افيكستىك مورفەمالار ارقىلى تۋىندى سوزدەردىڭ جاسالۋى جانە ولاردىڭ جۇرناقتار ارقىلى ءتۇرلى گرامماتيكالىق ماعىنالارعا يە بولىپ تۇرلەنۋى – ولارعا جالعاناتىن قوسىمشالاردىڭ جۋان تۇبىرگە جۋان، جىڭىشكە تۇبىرگە جىڭىشكە جانە قانداي دىبىسقا اياقتالۋىنا قاراي جالعانىپ، ۇيلەسىپ كەلۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى;

5. قازاق ءتىلىنىڭ تاعى ءبىر وزىندىك ءبىر زاڭدىلىعى – ەرىندىك داۋىستى دىبىستاردىڭ دا ۇندەستىگى. بۇل زاڭدىلىق قولدان جاسالعان ايتىلىم (ورفوەفيا) سوزدىگىندە عانا ەسكەرىلمەي، ەملە (ورفوگرافيا) سوزدىگىمىزدە دە، ەڭ بولماعاندا ءتۇبىر ءسوزدىڭ ەكىنشى بۋىنىندا دا ء(ولوڭ، ءۇمۇت، قۇلۇن ت.ب.) كورىنىس تابۋى كەرەك سياقتى.

6. قازاق تىلىندە ەرىندىك داۋىستىلار (و، ءو، ۇ، ءۇ) عانا وزىنەن كەيىن كەلەتىن (جازىلاتىن) قىساڭ «ى» مەن «ءى» داۋىستى دىبىستارىن ەرىندىككە اينالدىرىپ قانا قويمايدى، ءۇندى داۋىسسىز دىبىس «ۋ» دا ءوزىنىڭ الدىندا دا، وزىنەن كەيىن دە «ۇ» مەن «ءۇ» جانە «ءو» ەرىندىك داۋىستىلارىنىڭ ايتىلۋىن (ۋىز – ءۇۋۇز، اۋىل – اۋۇل، اۋە - ءاۋو ت.ب.) تالاپ ەتەدى. دەمەك، جازعان كەزدە، بولاشاق ەملە ەرەجەمىزدە وسىنى دا مۇقيات ەسكەرۋىمىز كەرەك.

7. قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر مارفەماسى قۇرامىندا ەكى داۋىستى دىبىس قاتار تۇرا (دىبىستالا) المايتىنى سياقتى ەكى مورفەما بىرىككەن كەزدە دە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار تۇرا المايدى. سوندىقتان ولاردى بىرىكتىرىپ جازاتىن بولساق، بىرەۋىن ءتۇسىرىپ (قالارالىق), نە بولماسا ولاردى تەك تىركەس ءسوز رەتىندە (قالا ارالىق) عانا جازۋ كەرەك.

8. قازاق ءتىلى جالعامالى ءتىل بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەرى مەن تۋىندى سوزدەرى، ءسوز تۇرلەندىرۋشى جۇرناقتى سوزدەرى بۋىن ۇندەستىگى (سينگارمونيزم) زاڭىنا باعىنىپ ايتىلادى جانە جازىلادى;

9. قازاق ءتىلىنىڭ ءۇندى داۋىسسىز دىبىستارىنان «م» مەن «ن» عانا ءسوز باسىندا قولدانىلا الادى. «ڭ» ءۇندى داۋىسسىز دىبىسى عانا ەمەس، سونداي-اق، «ل»، «ي»، «ر»، «ۋ» ءۇندى داۋىسسىز دىبىستارىنان دا ءسوز باستالمايدى، دەمەك ولار جالاڭ تۇردە، ياعني «ى»، «ءى»، «ۇ»، «ءۇ» داۋستى دىبىستارىنسىز ايتىلمايدى.

10. قازاق ءتىلى سوزدەرى قوس داۋىسسىزدان باستالمايدى.

11. قازاق ءتىلى سوزدەرىندە ءۇندى مەن قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردىڭ (ي+ت، ل+ت، ن+ت، ر+ت) تىركەسىمى بار بولعانىمەن، ءسوز سوڭىندا ەكى داۋىسسىز، اسىرەسە ەكى قاتاڭ داۋىسسىز دىبىس ايتىلمايدى.

12. ءسوز ىشىندە ء(تۇبىر مورفەمادا) بىردەي ەكى داۋىسسىز دىبىستى قوسارلاپ ايتۋ (ماحاببات، ءلاززات، كۇللى، قۇددى ت.ب.) قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ءتان ەمەس.

13. قازاق تىلىندە «ز»، «ج» دىبىستارىنان باسقا ۇياڭ داۋىسسىزدار ءسوز سوڭىندا قولدانىلمايدى.

14. قازاق تىلىندە ءسوز ەكپىنى (ەكپىندى بۋىن) دەگەن نارسە جوق، ول قازاق ءتىلى سوزدەرىنىڭ لەكسيكالىق ماعىناسىن وزگەرتۋگە ەش اسەر ەتە المايدى. سول سەبەپتەن ەكپىن بارلىق بۋىنعا بىردەي تۇسەدى جانە ەكپىندى (ۋدارنىي), ەكپىنسىز (بەزۋدارنىي) دەلىنىپ داۋىستى دىبىستار ەرەكشەلەنبەيدى. دەمەك، ورىس تىلىندەگى ەكپىنسىز ايتىلاتىن داۋىستى دىبىستار ورىسشا قالاي ايتىلسا، قازاقشا دا سولاي ايتىلىپ-جازىلۋى كەرەك. ماسەلەن، مامونت – مامىنت، پورتال – پارتال، رەكتور – ىرەكتىر، توموگرافيا – تاماعىراپ(ى)يا، تراكتور – تىراكت(ى)ر ت.ب.» دەلىنىپ.

15. ورىس تىلىندەگى «ي»، «ۋ»، «ى» دىبىستارى وسى ارىپتەرمەن تاڭبالانىپ جۇرگەن قازاق ءتىلى دىبىستارىنا مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. وسى ارىپتەر قولدانىلاتىن ورىس ءتىلى سوزدەرى قازاق ءتىلى دىبىستارىمەن الماستىرىلىپ، ياعني قازاقشالانىپ جازىلۋى كەرەك.

16. جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە نەمەسە ەكى داۋىسسىز دىبىسقا (تەستەر/تەستلەر/تەستىلەر ت.ب.) اياقتالعان ورىس سوزدەرىنە قازاق ءتىلى قوسىمشالارى ءارتۇرلى جالعانىپ ءجۇر. سەبەبى قازاق تىلىندە ءتۇبىر مورفەما مەن نەگىزدىك مورفەمانىڭ (تۋىندى ءسوز) باسىندا دا، اياعىندا دا ەكى داۋىسسىز، اسىرەسە ەكى قاتاڭ داۋىسسىز قاتار ايتىلمايدى.

17. وزگەتىلدىك سوزدەر «ست»، «زد»، «دج»، «كس»، «زم»، «رس» ت.ب. دىبىس تىركەسىمىمەن اياقتالسا، قازاق تىلىندە ولاردىڭ اراسىنا «ى»، «ءى» قىساڭ داۋىستى دىبىستارى قوسىلىپ ايتىلادى. مىسالى: ءمىنىستىر، كولەدىج، كودەكىس، ەكىسترەمىيزىم، كۇرىس ت.ب.

قازاق ءتىلىنىڭ وسى اتالعان ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرمەسەك، دۇرىس ءالىپبي قۇراستىرساق تا، دۇرىس جازىپ-سىزۋدى (گرافيكانى) دايىنداي المايمىز. دۇرىس جازىلماعان سوزدەردى وقىپ وسكەن جاس ۇرپاقتىڭ اۋىزشا ءتىلى بۇزىلعاننىڭ ۇستىنە بۇزىلا بەرەدى. ويتكەنى قازىرگى جاستار ءبىلىمدى، كوبىنەسە، وقۋلىق-وقۋ قۇرالدارى ارقىلى وقىپ الادى.

يسحان بەيبىت جالەلۇلى،

ف.ع.ك.، دوتسەنت، ابىلاي حان اتىنداعى قازحقجاتۋ قازاق فيلولوگياسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.

Abai.kz