ابىلاي حان شىن مانىندە قاشان، قاي جەردە ومىردەن ءوتتى دەگەن ماسەلەگە بايلانىستى جاڭا تابىلعان تاريحي دەرەكتەردەن پايدالانىپ از-كەم وي ورتاقتاسپاقپىز.

ءمانجۋرشا دەرەكتەردە ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولعان جىل-ايى ناقتى حاتتالعان، ال قايتىس بولعان جەرى ءار ءتۇرلى جازىلعان. بۇلاردى تومەندەگىدەي جيناقتاۋعا بولادى:

1) 1780 جىلى، قوشقاراتا

بۇل حاباردى تارباعاتاي ۇلىعى مال ساۋدالاپ بارعان قازاقتاردان ەستىگەن:

«jakan ahaci i baci ulha uncame hasak saci, abulai tuleke aniya hosihor ata sere bade nimeme akv oho babe donjiha bicibe, jituji yargiyan taxan be bahafi sarakv».

اۋدارماسى: «جاقىندا بىزگە كەلىپ مال ساۋدالاعان قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ابىلاي وتكەن جىلى (1780) قوشقاراتا دەگەن جەردە قايتىس بولعان، شىن-وتىرىگى بەلگىسىز».

2) 1780 جىلى قاراشا ايى، تاشكەنت ماڭىنداعى اتىزدىق جەردە

بۇل مالىمەت ءۋالي حان ورداسىنا ارنايى جىبەرىلگەن اقالاقشى توبەتتىڭ قايتىپ كەلگەن سوڭ ايتقاندارىندا كەزدەسەدى:

«bi abulai ai nimeku de nimeme akv oho babe dacilaci, abulai tuleke aniya juwan biyade tasigan i usin tarire bade hefeliyenere nimeku bahafi niyalma akv oho sembi».

اۋدارماسى: مەن ابىلاي قالاي اۋىرىپ قايتىس بولىپتى دەپ سۇراعانىمدا، ول "ابىلاي بىلتىر (1780) قازان ايىندا (گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا قاراشا ايى) تاشكەنت ماعىنداعى اتىزدىقتا سۇزەككە شالدىعىپ قايتىس بولىپتى" دەدى.

«abulai daci genere de, ini jui oirostem, aitel, tok dahalame genehe bihe. abulai akv oho amala, oirostem, tok ini amala i giran be adzar i bade umbufi, jakan ceni nuktehe kukcitao i bade amasi mariha. aitel kemuni tasigan i usin tarire ba i baita isihiyame tehebi, umai amasi marihakv seme donjiha».

«ابىلاي بالالارى ۇرىستەم، ءادىل، توقتارمەن بىرگە جاي جولاۋشىلاپ بارا جاتقان. ابىلاي قايتىس بولعان سوڭ ۇرىستەم مەن توق اكەلەرىنىڭ مۇردەسىن ازىرەتكە (قوجا-احمەت ياسساۋي) اپارىپ جەرلەپ، ودان ەلدەرىنە قايتادى. ءادىل بولسا تاشكەتتىڭ ماڭىنداعى اتىزدىقتا ارتقى جۇمىستارىنا يە بولىپ قالىپتى، ءالى قايتباپتى» دەپ ەستىدىم.

3) 1780 جىلى قاراشا ايى، تۇركىستان

بۇل مالىمەت ابىلپەيىز سۇلتاننىڭ ۇلى جوشىنى ىلە گەنەرالىنا جىبەرىپ ابىلاي حاننىڭ قايتىس بولعانىن ەستىرتكەن مازمۇنداردا كەزدەسەدى:

«...abulai tuleke aniya juwan biyade turgustan i bade nimeme akv oho yargiyan mejige be bahafi, meni ama abulbis mimbe takvrafi jiyanggiyvn i elhe be baime, belek morin alibume, cohome abulai i bucehe babe jiyanggiyvn de donjibume jihe».

...ابىلايدىڭ بىلتىر (1780) قازان ايىندا (گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا قاراشا ايى) تۇركىستاندا اۋىرىپ قايتىس بولعانىنان ناقتى حابار تاپقان سوڭ، اكەم ابىلپەيىز مەنى جۇمساپ، گەنەرالىدىڭ ەسەندىگىن سۇراتىپ، تارتۋعا ات بەرگىزدى، ابىلايدىڭ قايتىس بولعانىن ەستىرتۋ ءۇشىن ارنايى جىبەردى.

بىزشە، 2-ايتىلىم شىندىققا ءبىر تابان جاقىن ءتارىزدى، ويتكەنى توبەت كوكشەتاۋداعى ۋاليگە بارىپ ءمان-ءجايدى ناقتىلاي ۇعىسقان سوڭ تسين ۇلىقتارىنا مالىمدەگەن. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ ابىلاي 1780 جىلى قاراشا ايىندا، تاشكەنتتىڭ ماڭىنداعى اتىزدىقتا سۇزەك اۋرۋىنا شالدىعىپ ومىردەن وتكەن دەۋگە بولادى. سونداي-اق ونىڭ قايدا جەرلەنگەنى دە انىق حاتقا تۇسكەن.

ايگىلى ابىلاي حان قايتىس بولارىنان ءبىر جىل بۇرىن ياعني 1779 جىلى جازدا قاراكەسەك رۋىنىڭ ءبيى بەكبولاتتارمەن شەكتەسىپ قالادى. قارسى جاقتان الاڭداسا كەرەك، ابىلاي حان جىل اياعىندا بالاسى سىدىق سۇلتاندى تسيانلۋن پاتشاعا امانداسىپ كەلۋگە جىبەرگەندە جول-جونەكەي ىلە گەنەرالىنا سالەم ايتىپ، اسكەر سۇراتادى. وسى ۋاقيعا تۋرالى ىلە ءتسزيانتسزيۋنى پاتشاعا مالىمدەمە جولدايدى. ارتىنان وسى مالىمدەمە كونە قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، رەسمي تاريحقا ەنگىزىلگەن.

ءبىر قىزىعى وسىنداعى تىنىس بەلگىلەرىنىڭ دۇرىس قويىلماۋىنا بايلانىستى ماعىناسى اۋىتقىعان. بۇنى كەيىنگى قىتاي عالىمدارى دا ەسكەرمەگەن. وسىنىڭ سالدارىنان قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ كىتاپتارىندا دا تۇزەتىلمەي اۋدارىلعان. ءسويتىپ ابىلاي حاندى “باس ءيدىرىپ، كەشىرىم سۇراتىپ” قويعان. شىنى مانىندە بۇل وقيعانىڭ ءمان-جايىن ەڭ العاشقى ءمانجۋ تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىنان بىلۋگە بولادى. بۇل مالىمەت 1780 جىلدىڭ جىل باسىنداعى ىلە ءتسزيانتسزيۋنى يلەتۋدىڭ مالىمدەسىندە جازىلعان:

«duleke aniya juwari forgon de, hara kesek otok i hasak ahalakci bekbolot, turtul argan kire ere ilan otok i hasak sebe guilefi, meni ama abulai i baru afaha. amala bekbolot minggan isire niyalma be gaifi, abulai i jakade genefi waka alime hengkilehe bicibe, bekbolot se umai nenehe adali gurin daharakv. ere ilan otok oci, hvsun etuhun, niyalma labdu, amala inenggi geli uttu yabure be boljoci ojorakv ofi, cohome bithe alibufi, amala inenggi bekbolot se geli uttu etuhušeme yabure oci, mende sunja ninggun tanggv cooha šangname bufi aisilame hasak bekbolot sebe gelebure de hvsungge sere gvnin. ere baita be abulai i gisun. jiyangiyvn jakade hebešefi, amba ejen de wesimbufi ojoro oci, wesimbureo. aika ojorakv oci nakarao».

اۋدارماسى: «وتكەن جىلى جازدا، قاراكەسەك رۋىنىڭ اقالاقشىسى بەكبولات ءتورتۋىل، ارعىن، كەرەي (؟) وسى ءۇش رۋدىڭ قازاقتارىمەن ىمىرالاسىپ اكەم ابىلايمەن شەكتەستى. ارتىنان بەكبولات 1000-نان استام ادامىمەن ابىلايدىڭ الدىنا كەلىپ باسىن ءيىپ، كەشىرىم سۇرادى، دەگەنمەن ءالى مويىنسال بولا قويماعان سىڭايلى. بۇل ءۇش رۋدىڭ ادامدارى كوپ، كۇشى مىعىم، كەيىن ۋادەسىندە تۇرماۋى مۇمكىندىگىن ەسكەرىپ ارناۋلى حات جازدىق. ەگەر بەكبولاتتار قايتادان باس كوتەرىپ جاتقان جاعدايدا، بىزگە 5-6 ءجۇز اسكەر كومەككە جىبەرىلسە، ولارعا سەس كورسەتۋگە پايدالى ەدى. بۇل ابىلايدىڭ ايتقانى، تسزيانتسزيۋن اقىلداسىپ، پاتشاعا مالىمدەۋگە بولاتىن بولسا مالىمدەپ، بولمايتىن بولماسا ايتپاي-اق قويسىن».

بۇل قىتايشاعا از-كەم ىقشامدالىپ اۋدارىلعان:

«去年夏間，哈喇克塞克等三鄂托克之阿哈拉齊及伯克博羅特等，與我父搆兵。後伯克博羅特領千餘人來،我父叩首引罪，猶未肯休。此三部鄂托克勇力人多，恐將來復出，請賞借兵五六百名為援。將軍可奏則奏，不可奏則止等語»。

2004 جىلعى قىتايلىق عالىمنىڭ «قازاقستان جانە ونىڭ قىتايدىڭ شىڭجاڭىمەن بولعان قارىم-قاتىناسى (XV-XX عع. ورتاسى)» اتتى ەڭبەگىنىڭ 132-بەتىندە ءدال وسىلاي كوشىرىلگەن.

وتاندىق عالىمدار دا وسى قىتاي تىلىندەگى اۋدارما نۇسقاسىن ورىس، قازاق تىلدەرىنە اۋدارىپ پايدالانعان (ستەپنىە ۆلاستيتەلي ي يح ديپلوماتيا ۆ حVIII–حIح ۆەكاح. 2019, 2022 قازاقشا اۋدارماسى).

الايدا جوعارىداعى قىتايشا اۋدارماسىنىڭ 2-جولىندا «來» يەروگليفىنەن كەيىن ءۇتىر قويىلعان دا، سويلەمنىڭ ءمانى بۇكىلدەي وزگەرىپ كەتكەن. ياعني «ارتىنان بەكبولات 1000-نان اسا ادامىمەن كەلدى، اكەم (ابىلاي حان) باس ءيىپ، كەشىرىم سۇرادى» بولىپ قالعان. بۇنداعى ءۇتىر «叩» يەروگليفىنەن بۇرىن قويىلسا، وندا ءمانجۋشا جازىلعان تۇپنۇسقاسىنداعى ماعىناسى وزگەرمەگەن بولار ەدى.

ابىلاي حان مەن بەكبولات بيلەر نەگە ارازداستى، بۇل تۋرالى انىق جازىلماعان. تاريحشى-عالىمداردىڭ اراسىندا ءتۇرلى پىكىر بار: بىرەۋى «ابىلاي قارتايدى، ىشكى الا اۋىزدىق اسقىندى، اسىرەسە ابىلمامبەتتىڭ ۇلى بولات سۇلتاننىڭ قورقىتىپ-ۇركىتۋى مەن قىسىمىنا ۇشىراعاننان» دەسە [لي 2004: 131-132]، ەندى ءبىر ءبولىم عالىم: «1778 جىلى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىندە جۇت بولدى، مال قىرىلدى، قازىبەك بي قايتىس بولدى، ونىڭ ۇرپاقتارى مەن ابىلايدىڭ قارىم-قاتىناسى ناشارلادى» دەگەندى العا تارتادى [كلارا 2022: 139].

وسىلاي قارت ابىلاي 1780 جىلى قازاقتىڭ وڭتۇستىك قالالارىن ارالاۋعا شىعادى، ول وسى ساپارىندا تاشكەنتتە تۇرىپ تسين پاتشالىعىنا ءبىر پارشا حات جولدايدى، رەسەيگە دە ءبىر پارشا حات جازعان، ەكى حاتتا ساقتاۋلى، بۇلار ابىلاي حاننىڭ ەڭ سوڭعى ديپلوماتيالىق حاتتارى دەۋگە بولادى. كۇز ايىندا ابىلاي حان ۇلدارى ۇرىستەم، ءادىل، توعىمدارمەن تاشكەنىتتەن تۇركىستانعا كەلە جاتقان جولدىندا ناۋقاستان قايتىس بولادى [مىركامال 2014: 21].

دۇيسەنالى ءابدىلاشىمۇلى

Abai.kz