ءبىر عاسىر بۇرىنعى ءسوز*
- احمەت اتا، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن ءبىلىم جارىسى دەگەن ماقالا جازدىڭىز. سونداعى ويلارىڭىزدى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە تاعى ءبىر قۇيىپ وتسەڭىز.
- بىلىم جارىسى دەگەنىمىز: باي ادام پالەن مىڭ اقشانى بايگەگە تىگەدى دە، ءمالىم ەتەدى - وسى اقشانى پالەندەي ءىس ىستەگەن كىسى الادى دەپ. مىسالى: پالەن اۋرۋعا ەم تاپقان يا پالەن عىلىمنان، ياكي ونەردەن جاڭا جول تاپقان، يا پالەن تۋراسىندا جازىپ، كىتاپ شىعارعان ادامدارعا بەرىلەدى دەيدى.
ال بايگە تىگىلدى. ەندى ات جارىسى بولسا، اركىم اتىن جاراتىپ، بايگەگە قوسار ەدى، ءبىلىم بايگەسى بولعان سوڭ، بىلىمدىلەر بايگەگە قوسىلادى. بايگەدەن دامەسى بار ءبىلىم جۇيرىكتەرى بىرىنەن-ءبىرى وزۋعا جۇيرىكتىگىن اياپ قالمايدى. تاپ دەگەندى تابۋعا ويلانادى، ىستە دەگەندى ىستەۋگە قارمانادى. اقىرىندا اركىم ىستەگەنىن، تاپقانىن سىنعا جىبەرەدى.
سىنشىلارى عىلىم ورداسىندا تۇرعان ءبىلىمدى عالىم ادامدار بولادى. بۇلار قاراپ، سىناپ، بايگە كەسەدى. ەۋروپادا، مىسالى، نوبەلەۆسكي ءبىلىم جارىسى بار. بۇل جارىستا بايگەنى عىلىم اۋدانىندا يا ادەبيەت اۋدانىندا ەڭبەك ەتىپ، وزعان ادام يا سوعىسقا قارسى ءھام حالىق اراسىن جاقىنداستىرۋعا پىكىر جايعان ادامدار الماقشى.
- جارىسىپ بايگە الۋ ءبىزدىڭ قازاقتا دا بار عوي.
- احمەت اتا، وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن ءبىلىم جارىسى دەگەن ماقالا جازدىڭىز. سونداعى ويلارىڭىزدى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ زەردەسىنە تاعى ءبىر قۇيىپ وتسەڭىز.
- بىلىم جارىسى دەگەنىمىز: باي ادام پالەن مىڭ اقشانى بايگەگە تىگەدى دە، ءمالىم ەتەدى - وسى اقشانى پالەندەي ءىس ىستەگەن كىسى الادى دەپ. مىسالى: پالەن اۋرۋعا ەم تاپقان يا پالەن عىلىمنان، ياكي ونەردەن جاڭا جول تاپقان، يا پالەن تۋراسىندا جازىپ، كىتاپ شىعارعان ادامدارعا بەرىلەدى دەيدى.
ال بايگە تىگىلدى. ەندى ات جارىسى بولسا، اركىم اتىن جاراتىپ، بايگەگە قوسار ەدى، ءبىلىم بايگەسى بولعان سوڭ، بىلىمدىلەر بايگەگە قوسىلادى. بايگەدەن دامەسى بار ءبىلىم جۇيرىكتەرى بىرىنەن-ءبىرى وزۋعا جۇيرىكتىگىن اياپ قالمايدى. تاپ دەگەندى تابۋعا ويلانادى، ىستە دەگەندى ىستەۋگە قارمانادى. اقىرىندا اركىم ىستەگەنىن، تاپقانىن سىنعا جىبەرەدى.
سىنشىلارى عىلىم ورداسىندا تۇرعان ءبىلىمدى عالىم ادامدار بولادى. بۇلار قاراپ، سىناپ، بايگە كەسەدى. ەۋروپادا، مىسالى، نوبەلەۆسكي ءبىلىم جارىسى بار. بۇل جارىستا بايگەنى عىلىم اۋدانىندا يا ادەبيەت اۋدانىندا ەڭبەك ەتىپ، وزعان ادام يا سوعىسقا قارسى ءھام حالىق اراسىن جاقىنداستىرۋعا پىكىر جايعان ادامدار الماقشى.
- جارىسىپ بايگە الۋ ءبىزدىڭ قازاقتا دا بار عوي.
- قازاقتا باي ادامدار يا قۋانىش نارسەگە توي ىستەپ، ات شاپتىرادى، يا ولگەن ادامىنا اس بەرىپ، ات شاپتىرادى. بايلىعىنا قاراي اس پەن تويدىڭ ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بولادى. زورلىعى بايگەگە تىككەن مالىنان گورى، شاقىرعان ەلدەردىڭ سانىنان، سويىلعان مالىنان بايقالادى.
تويدان كوبىنە اس زور بولادى. اسقا سويىلعان مالدى، شاي-قانتىنا شىعاتىن پۇلدى، ىشىلەتىن قىمىزدى، تىگىلەتىن بايگەنى اقشاعا اۋدارىپ ەسەپتەگەندە، زور استارعا تالاي مىڭ جۇمسالادى. سونىڭ ءبارى جۇرت جيىلىپ، ءبىر-ەكى كۇن ءىشىپ، جەپ كەتۋ ءۇشىن ىستەلەدى. نە جۇرتقا كەلەر ودان پايدا جوق، نە اس بەرۋشىگە تيەر ساۋاپ جوق، قۇر دالاعا كەتكەن ءبىر مال بولادى دا قالادى. اقىلدىڭ اۋانىمەن ساناعاندا، استىڭ شىن ماعىناسى بوسقا مال شاشۋ بولىپ شىعادى. ات شاپتىرىپ، اس بەردى دەگەن بەس-ون جىلعا ات قالادى. قازاق جومارتتىعىنىڭ ءتۇرى ءھام ونىڭ اقىرعى ءتيىمى وسى.
- قازاققا ءبىلىم جارىسى نە ءۇشىن كەرەك؟
نەشە ءتۇرلى عىلىم، ونەر - ءبارى دە تىرشىلىكتىڭ اۋىرلىعىن ازايتۋ ءۇشىن، راقاتىن مولايتۋ ءۇشىن، شىعارعان نارسەلەر. عىلىم، ونەر ارتىلعان سايىن ءدۇنيادا بەينەت كەمىمەكشى. وسىعان اقىلى جەتىپ، ەسى ەنگەن جۇرتتار عىلىم مەن ونەردى بىردەن-بىرگە اسىرۋعا تىرىسادى. اسىرۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ىستەر ىستەيدى. سول ىستەردىڭ ءبىرى - ءبىلىم جارىسى.
بۇل زاماندا قولى جەتپەگەندەردى تەڭدىككە جەتكىزەتىن، السىزدەرگە كۇش بەرەتىن ونەر-ءبىلىم، سول ونەر-بىلىمگە مەزگىلى وتپەي تۇرعاندا ۇيرەنسەك، تۇرمىسىمىزدى تۇزەتىپ، باسقالاردىڭ اياق استىندا جانشىلماس ەدىك، ءبىز دە ءوز الدىمىزعا، ءبىر جۇرت ەكەندىگىمىزدى بىلدىرەر ەدىك. وسى زامانداعى جان تاڭىرقارلىق نارسەنىڭ ءبارى دە عىلىممەن تابىلعان. ادام بالاسىن كوكتە قۇستاي ۇشقىزعان، سۋدا بالىقتاي جۇزدىرگەن عىلىم. ءدۇنيانىڭ ءبىر شەتى مەن ءبىر شەتىنەن شاپشاڭ حابار العىزىپ تۇرعان عىلىم، وتاربا، وت كەمەلەردى جۇرگىزگەن عىلىم.
قازاق بيىل 5 تەڭگەگە ساتقان نارسەسىن كەلەر جىلى ءوزى 10 تەڭگەگە قايتا ساتىپ الادى. 10-11 سومعا الىپ وتىرعان بىلعارى - بىلتىرعى 4-5 سومعا ءوزى ساتقان تەرىسى. كەزى 5-6 سومدىق شۇعالار، تورقالار - قازاقتىڭ ءبىر پۇتىنا 3-4 سوم الىپ ساتقان مالىنىڭ ءجۇنى.
قازاقتىڭ وسى كۇنى ساتىپ المايتىن نارسەسى جوق، سول العان نارسەلەرىنىڭ ءبىرىن دە قازاق ءوزى ىستەگەن ەمەس. قازاق پايدالانىپ وتىرعان ءشوپ شاباتىن، كيىم تىگەتىن ماشينالار، سوقا-سايمان، اربا-شانا، كيىم-كەشەك، ىدىس-اياق - ءبارى دە زاۆود، فابريكالاردا ىستەلىپ، شىققان. بۇل ىستەلىپ شىققان نارسەلەردىڭ سۇيەگىنەن ءىس اقىسى ون ەسە قىمبات. بۇلاي بولعاندا، قازاق باسقا جۇرتتىڭ ونەرىن قىمباتقا ساتىپ الىپ وتىر. باسقا جۇرتتاردا وزدەرىنىڭ ىستەگەن نارسەلەرى ءوز ىشىندە ساتىلىپ، جۇمسالعان اقشا ءوز ەلدەرىندە قالىپ، شەتكە كەتپەيتىن بولسا، ونى جۇرتقا شىعىن دەپ ەسەپتەمەيدى، تەك بىرىنەن-بىرىنە اۋىسقانعا سانايدى. قازاق مالىنىڭ باسقالارعا كەتپەيتىن ورنى جوق.
- نە ءۇشىن ءبىزدىڭ قازاق بايلارى وزگە ەلدىڭ بايلارى سياقتى قازىنالارىن جوعارىدا اتالعانداي ءبىلىم جارىستارىنا جانە تاعى باسقا سالالارعا سالمايدى؟
ەۋروپا بايلارى مۇنداي ىسكە اقشاسىن باسى ءبۇتىن قيىپ، جومارتتىق ەتەدى. اقشاسىن پايدا قىلىپ، سونىمەن مالىن كوبەيتۋگە شىعارمايدى، اۋەلدەن-اق جۇرت ءۇشىن، كوپ ءۇشىن قايتپاس قايىر قۇربانىم دەپ شىعارادى.
ءبىزدىڭ قازاق بايلارىندا ەۋروپا بايلارىنداي مول بايلىق جوق، از بايلىقپەن حالىنشە جومارتتىق قىلاتىن بايلار قازاقتا از، جوقتىڭ قاسىندا. بىرەۋدىڭ مالى كوپ بولسا دا، ساڭىلاۋى جوق بولادى. جۇرت ىسىنە جانى اشىپ، جۇرت نامىسىنا قانى قىزاتىن قازاقتا ادامدار از بولادى. سەبەبى، جۇرت جۇمىسى دەگەن قازاقتىڭ ادەتىندە بولعان ەمەس. وزگە جۇرتتان وڭاشا ءجۇرىپ، قازاق باسقا حالىقتارمەن باسەكەلەسىپ، جارىسقا تۇسكەن جوق. سوندىقتان جۇرت جۇمىسى، ۇلت نامىسى دەگەن ءسوز قازاقتىڭ كوبىنە تۇسىنىكسىز نارسە. وت باسىنا كەلەرلىك بالە بولماسا، جۇرت باسىنا كەلەرلىك بالەنى ويلاپ، ۋايىمدامايدى. قۋانىشى، قايعىسى وت باسىنان اسپايدى.
ۇلت نامىسى دەگەندى قازاقتىڭ كوبى ەكى اۋىلدىڭ، ەكى تاپتىڭ، يا ەكى رۋدىڭ نامىسى دەپ ۇعادى.
باسقادان كەمشىلىك كورسە، نامىستانبايدى، كەكتەمەيدى، ءبىر-بىرىنەن كەمشىلىك كورسە، كەگىن جىبەرمەيدى. اۋلىن شاۋىپ، ادامدارىن ساباسا، جاۋىن مۇقاتىپ، ماقساتىنا جەتىپ بولعانى. حالىقتىڭ كوبى سونداي بولعان سوڭ، سول كوپتىڭ ىشىندەگى بايلار قايدا بارسىن؟ سوندىقتان قازاق بايلارى ءبىلىم بايگەسىنە اقشاسىن ەۋروپا بايلارىنداي باسى ءبۇتىن بەرە المايدى. ەۋروپاشا ىستە دەۋگە اۋزىمىز بارا المايدى.
- ولاردى مۇنداي ىزگىلىكتى ىسكە تارتۋدىڭ جولى قايسى؟
قازاق بايلارى ءبىلىم بايگەسىنە اقشاسىن باسى ءبۇتىن شىعارماسىن، وزىنە قايتاراتىن ەتىپ بايگەگە تىكسىن. ونى بىلاي ەتۋگە بولادى: جوعارىدا ايتىلدى، ءبىلىم جارىسى قازاق اراسىنا ءبىلىم تاراتاتىن كىتاپتار شىعارۋعا بولسىن دەپ. ءبىلىم ءتۇرلى بولادى. ءبىلىمنىڭ ءار ءتۇرىن بىردەي جاقسى بىلەتىن ادام از بولادى. ءبىر ءتۇرىن جاقسى بىلەتىندەردىڭ تابىلۋى قيىن ەمەس. دوكتورلىق عىلىمىن وقىعاندار دەنساۋلىق جايىنان كەرەك كىتاپتار جازۋعا مۇمكىن نارسە; شارۋا جايىن وقىعاندار شارۋا جايىنان قازاققا كەرەك جاقسى كىتاپتار جازۋعا مۇمكىن نارسە; وقىتۋ جايىن جاقسى بىلەتىندەر مەكتەپ كىتاپتارىن جاقسىلاپ شىعارۋعا مۇمكىن نارسە; ادەبيەت اۋدانىندا جۇيرىكتەر حالىقتىڭ قىلىعىن، قۇلقىن تۇزەتۋگە كەرەگى بار جاقسى روماندار وعاري سونداي سوزدەر شىعارۋعا مۇمكىن نارسە.
وسىنداي كىتاپتارعا بايگە تىگىلسە، ول بايگە ناعىز جاقسى شىعارعان عانا كىتاپتارعا بەرىلسە، تىگىلگەن بايگەگە قاراي بايگە بەرىلگەن كىتاپتى ءبىر يا ەكى رەت باي باستىرىپ، اقشاسىن ءوندىرىپ الاتىن بولسا، سودان كەيىنگى باستىرۋلارى جازۋشىنىڭ ءوز ەركىنە بەرىلسە، وسى شارتپەن ءبىلىم جارىسى ىستەلسە، اۋەلى، بايگە تىگۋگە جومارتتىق كوپ كەرەك بولماس ەدى، نەگە دەسەڭ، سىناۋدان ءوتىپ جاقسى دەپ بايگە بەرىلگەن كىتاپ، وتپەي قالادى دەپ قاۋىپتەنۋگە ورىن جوق. ەكىنشى، جازۋشىعا دا قولايلى، شىعارعان كىتابى جاقسى بولسا، ەڭبەگىنە ءتيىستى دايار اقشانى الىپ، ونان ءارى تاعى جاقسى كىتاپ شىعارۋعا كىرىسەر ەدى. ەڭبەگىنە اقىسى تاتىمدى بولعان سوڭ، ول ءوزىن سول جۇمىسقا الاڭسىز جەگەر ەدى. ءار جەردەن سونداي جازۋشىلار شىقسا، ءبىلىم جۇمىسىن ايداپ العا باستىرماي قويماس ەدى.
ماتەريالدى دايىنداعان بيتانوۆا ا.
مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ينستيتۋتىنىڭ
عىلىمي قىزمەتكەرى
*سۇحباتقا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ 1913 جىلى «كازاق» گازەتىندە جاريالانعان «وقۋ جايى» جانە «ءبىلىم جارىسى» دەگەن ماقالالارى پايدالانىلدى.
