«ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسى  ماجىلىس قاراۋىنان ءوتىسىمەن كەشە سەناتتا دا ماقۇلدانىپ ۇلگەردى. الايدا، اتالعان زاڭ جوباسى پرەزيدەنت قول قويىپ بەكىتكەنگە دەيىن قوعامدىق پىكىر تالقىسىنا تۇسە بەرەتىن ءتۇرى بار. تومەندەگى ماقالادا اتالعان جوبانىڭ ولقى تۇستارىنا بايلانىستى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى دوساي كەنجەتاۆ (سۋرەتتە) ساۋاتتى سىن ايتادى.

....................................................................................................................................................

«ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭنىڭ جوباسى  ماجىلىس قاراۋىنان ءوتىسىمەن كەشە سەناتتا دا ماقۇلدانىپ ۇلگەردى. الايدا، اتالعان زاڭ جوباسى پرەزيدەنت قول قويىپ بەكىتكەنگە دەيىن قوعامدىق پىكىر تالقىسىنا تۇسە بەرەتىن ءتۇرى بار. تومەندەگى ماقالادا اتالعان جوبانىڭ ولقى تۇستارىنا بايلانىستى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ تۇراقتى اۆتورى دوساي كەنجەتاۆ (سۋرەتتە) ساۋاتتى سىن ايتادى.

....................................................................................................................................................

قازاق ەلى ونداعان عاسىر بويى يسلام ءدىنىن قابىلداۋ ارقىلى وسى وركەنيەتتىڭ اجىراماس بولىگىنە اينالدى. دەمەك يسلامدى قابىلداۋ ەرەكشەلىگى بار، وزىندىك تاريحي، تانىمدىق، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگى قالىپتاسقان ەلمىز. قازاق ەلى يسلامدىق عىلىم مەن وركەنيەتكە وزىندىك ۇلەس قوستى. دەمەك تاريحتا ءدىني عۇلامالارى بار، ءدىني تاجىريبەلەرى ناقتىلانعان، ءدىندى ۇعىنۋ، ءتۇسىنۋ جانە تۇسىندىرۋدە رۋحاني بازاسى بار ەلمىز. بىراق كەشەگى وريەنتاليستىك تەندەنتسيالار قازاقتى يسلامنىڭ وگەي بالاسى رەتىندە تانىتىپ كەلدى. بۇعان كەزىندە تاۋەلسىز ەلدىڭ باسشىسى رەتىندە ەلباسىمىز «ءدىنىمىز يسلام، كىتابىمىز قۇران، تەگىمىز تۇرىك» دەگەن انىقتاماسى ارقىلى جاۋاپ بەردى. شىندىعىندا قازاق ەلى تاريحي جانە كەڭىستىكتىك تۇرعىدان دا باتىس پەن شىعىستىڭ، ياعني يسلام مەن حريستيان الەمىن جالعاستىرۋشى كوپىر قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. بۇل دا قازاقستانعا گەوپوليتيكالىق جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ وتىر.

دەگەنمەن، وتكەن عاسىر اتەيزمگە نەگىزدەلگەن كەڭەستىك، يممانەنتتىك جابىق جۇيە، ءداستۇرى مەن ءدىنى بىتە قايناسقان قازاق ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتار كەشەنىن تۇنشىقتىرىپ باقتى. الايدا، ءتول مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىز بەن ءدىني سانا ءوز تىرشىلىگىن تولىق جوعالتقان ەمەس. بۇل قۇبىلىس قازاق مادەنيەتى مەن ءدىلىنىڭ بولمىستىق تۇرعىدان يسلاممەن ءسىڭىسىپ كەتكەندىگىنە دالەل بولا الادى.

ال، ەندى تۇجىرىمدامادا وسى شىندىق تۋرالى ايتىلمايدى. كەشەگى ورىس وريەنتاليستيكاسىنىڭ سارىنى بايقالادى. الدىمەن قولدانىلعان ۇعىمدار مەن كاتەگوريالار شەڭبەرىندە تۇسىنبەستىك تۋىندايدى. مىسالى «دوكترينا»، «باعدارلاما»، «تۇجىرىمداما» بۇلار ءوز الدىنا بولەك جەكە كاتەگوريالار. ەكىنشىدەن تۇجىرىمدامانىڭ ماقساتى «يسلام ءدىنىن تاراتۋ» رەتىندە كورىنىس بەرگەن. بۇل دا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىك تاريحى مەن ۇستانىمىنا ساي ەمەس. مىسالى جاي عانا كۋلتۋرولوگيالىق تۇرعىدان قازاقستان مەملەكەتىنىڭ نەگىزىندە قازاق مادەنيەتى، ال قازاق مادەنيەتى وزەگىندە يسلام ءدىنى اكسيولوگيالىق جۇيە رەتىندە بولمىستىق مانگە يە دەيتىن بولساق، وندا تۇجىرىمداماداعى «يسلام ءدىنىن تاراتۋ» تىركەسى ورىنسىز. ونىڭ ورنىنا يسلام ءدىنىن دامىتۋ دەسە دۇرىس بولادى. سوندا عانا بۇل تىركەس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇقىقتىق نەگىزىندەگى باستى ۇستانىم زايىرلىلىققا دا نۇقسان كەلتىرمەيدى. سەبەبى كەز كەلگەن زايىرلى مەملەكەت ءدىن جايۋمەن اينالىسپايدى، كەرىسىنشە بولمىستىق تۇرعىدان ءوزىنىڭ ءدىني قۇندىلىقتارىن دامىتۋعا ونىڭ ەركىن تىرشىلىك ەتۋىنە ىقپال ەتەدى. ەلباسىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋىمەن جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىندا دىنىمىزگە قاتىستى ەڭبەكتەر مەن قولجازبالار الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنان اكەلىنىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنىپ جاتىر. بۇل دا ءدىندى دامىتۋعا باعىتتالعان يگى باستاما.

ارينە، تۇجىرىمداما اۆتورىنىڭ نيەتى دۇرىس بولۋى مۇمكىن، بىراق بۇگىنگى جاھاندىق ۇدەرىستەردىڭ ىشىندە وتىرعان ەلىمىزدىڭ رەسمي وكىلىنىڭ اۋزىنان شىققان ءاربىر ۇعىم مەن كاتەگوريا وتە تەرەڭ ءبىلىم مەن ساۋاتتىلىققا نەگىزدەلۋى ءتيىس. اۆتور ارابيست رەتىندە اراب تىلىندەگى «ناشريات» (تاراتۋ، جايۋ) ءسوزىن تىكەلەي قازاقشالاعان بولۋى ىقتيمال.

سوسىن تۇجىرىمداما (كونتسەپتسيا) فيلوسوفيالىق كاتەگوريا. وعان سەبەپ رەتىندە كورسەتىلگەن «سەبەپتەر» كوبىنەسە قۇبىلىستار مەن سالدارلار. بۇل دا تۇجىرىمداماعا نۇقسان كەلتىرىپ تۇر. مىسالى، «يسلام ءدىنىنىڭ ساياسي قۇرالعا اينالۋى»، «وركەنيەتتەردىڭ قاقتىعىسى»، «لاڭكەستىك»، «اراب ەلدەرىندەگى بۇلىكتەر»،» باتىستىڭ ساياساتى» جانە ت.ب. بۇلار بۇگىنگى تەوريالار مەن قۇبىلىستار. بۇعان جاھاندىق ۇدەرىستەر نەگىزىندەگى قۇندىلىقتىق جارىستار سەبەپ بولىپ وتىر دەگەن ءجون.

سونىمەن قاتار «ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەدى»، «حيجاب كيۋدى دارىپتەۋ»، «اراب ءداستۇرىنىڭ بەلەڭ الۋى» جانە ت.ب. بۇلار بۇگىنگى قازاقستانداعى ءدىني احۋال كورىنىستەرى، ياعني سالدارلار. بۇلار دا بۇگىنگى قوعامدا ءدىني تانىمنىڭ ارتەكتىلىگىنەن، جانە سوعان مۇمكىندىك بەرگەن باقىلاۋسىزدىقتان تۋىنداپ وتىر.

«يراننىڭ قازاق جاستارىن ءوز ەلىندە وقىتۋ ارقىلى قازاقستاندا ءشيزمدى تاراتۋ ساياساتى» بۇل وتە نازىك، باتىل ءارى كۇردەلى پىكىر. راسىندا يراننىڭ قازاقستان ءۇشىن ءدال وسىنداي ساياساتى بار ما؟­ مۇنداي پىكىردى زەرتتەۋشىلەر ەمەس، ەلشى سيپاتىندا بولعان، رەسمي ۇكىمەت وكىلى ايتسا، ول حالىقارالىق بايلانىسقا قالاي اسەر ەتەدى بۇل جەردە دە كوپ ويلانارلىق جايتتەر بارشىلىق.

مەنىڭشە بۇگىنگى قازاقستانداعى ءدىني احۋالدى عىلىمي نەگىزدە تالداپ، ساراپتاپ، وعان تاريح بويىنا قالىپتاسقان ءدىني تاجىريبەلەرىمىزدى قايتادان تارازىلاپ، بۇگىنگى كۇن تالاپتارىنا ساي باعا بەرىپ، ودان ءارى دامىتۋ ستراتەگياسىن جاساۋ ۇسىنىسىن بەرگەن ءجون. ەشقانداي نەگىزسىز بىردەن «بايسالدى يسلام» دەگەن انىقتاما بەرىپ، قولدانعان تىركەسىنىڭ مازمۇنىن اشىپ كورسەتپەي جاتىپ ۇرانداۋ ەشقانداي ساليقالى ۇستانىمعا جاتپايدى.

وسى ورايدا تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە - ول: ءدىني سەنىم بىرەۋ سوندىقتان يسلام دا بىرەۋ. ونىڭ ەكىنشىسى، ءۇشىنشىسى جوق. مىسالى «كلاسسيكالىق يسلام»، «حالىقتىق يسلام»، «راديكالدى يسلام»، «قازاقى يسلام»، «بايسالدى يسلام» ت.ب. تىركەستەر بۇلار ءدىندى بولشەكتەۋگە باعىتتالعان وريەنتاليستىك، باتىستىق تەندەنتسيالار. ال ءدىني تانىم كوپ، سوندىقتان مۇسىلماندىق فورمالارى دا كوپ. بۇل تابيعي پروتسەسس. ءدىني تاجىريبەنىڭ تاريحي، مادەني، كەڭىستىكتىك، مەتودولوگيالىق جانە تانىمدىق ەرەكشەلىكتەر ارقىلى قالىپتاساتىندىعىن اقىلعا سۇيەنگەندەردەن ەشكىم جوققا شىعارعان ەمەس. بىراق سالافيتتەر، ياعني يسلامداعى رەۆوليۋتسيونەرلەر بۇل شىندىقتى مويىنداعىسى كەلمەيدى. ال شىن مانىندە يسلامنىڭ رۋحىنا رەۆوليۋتسيا ەمەس، ەۆوليۋتسيا ءتان.

تاعى ءبىر قىرىنا توقتالا كەتەتىن بولساق، «بايسالدى يسلام» تىركەسى باتىس ەۆروپالىق ساياساتشىلار مەن وريەنتاليستەرىنىڭ تاياۋ شىعىس ءۇشىن ۇسىنىپ وتىرعان ساياسي ويىنى. وسى ۇعىم ارقىلى اراب يسلام ەلدەرىنە ءوز دەگەنىن جۇتقىزىپ وتىر. ونىڭ مازمۇنىنا دا اسەر ەتۋ ارقىلى جاھاندىق ۇدەرىستەردى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىر. دەمەك جاڭا ۇعىم جاڭا قۇندىلىق. جاڭا قۇندىلىق باتىستىكى، شىعىس تۇتىنۋشى عانا. ونىڭ يەسى قالاي قولدانعىسى كەلەدى ءوزى بىلەدى. مىنە وسىنداي ماقساتى ءبىز ءۇشىن بەيمالىم ۇعىمداردى تارازىلاماي جاتىپ كوشىرە سالساڭىز، بۇل قازاقشا ايتقاندا «بالالىق» بولادى. سوسىن ەرتەڭ «قاشان كەتەر ءبىزدىڭ ەلدەن بالالىق» دەپ زارلاعانمەن كەش بولادى. باتىس وسى انىقتاما، ۇعىمدى سەنىڭ ۇرانىڭا اينالدىرىپ، تاياۋ شىعىستاعى بۇلىكتەردى قازاقستانعا ترانسپورتتاۋعا مۇددەلى. بۇل دا ماسەلەنىڭ ساياسي استارى. جالپى «تۋماعان بالاعا ات قويۋعا بولمايدى». سول سياقتى قازاقستاندا «بايسالدى يسلام تاراتامىز» دەگەن دابىرا تۋماعان بالاعا ات قويۋمەن بىردەي. دۇرىسى مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا يسلامي ءبىلىم مەن عىلىم، ءدىني قۇندىلىقتاردى دامىتۋدىڭ جولدارىن تاريحي ساباقتاستىقتى جاڭعىرتۋ نەگىزىندە، ستراتەگيالىق، جۇيەلى، تۇجىرىمدى مەحانيزم جاساۋ قاجەت. ول ءۇشىن كۇردەلى، كەشەندى زەرتتەۋلەر، حالىقارالىق بايلانىستار، الەمنىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى كىتاپحانا قورلارىمەن، ولاردىڭ وزىق تاجىريبەلەرىنەن پايدالانۋدى ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ال ەندى قر عىلىم اكادەمياسىندا، شىعىستانۋ ينستيتۋتىندا، ۇلتتىق كىتاپحاناداعى وسى ماقساتقا جارايتىن قول جازبا قورى ساۋساقپەن سانارلىق. سەبەبى بەلگىلى، وتاندىق ءدىني تاجىريبەگە قاتىستى دەرەكتەردىڭ كوزى جويىلعان، امان قالعانى تونالعان. وزبەكستانداعى، تۋركياداعى، مىسىرداعى، يراقتاعى، رەسەيدەگى ت.ب. كىتاپحانا قورلارىمەن بايلانىسۋدى جۇيەلى جولعا قويۋ كەرەك.

سوسىن قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن ونىڭ اتاۋىنان كورى مازمۇنىن وزگەرتۋ قاجەت، ياعني ءدىني كادر ماسەلەسى، ولاردىڭ قىزمەت ەتۋ مۇمكىندىكتەرىن، ءدىني ساۋاتتىلىققا جەتۋ مەحانيزمدەرىن زايىرلىلىق شەڭبەرىندە كوممەنتاري جاساعاندا ءدىني ىستەرگە جاڭاشا دەم بەرىلەدى.

تۇجىرىمداماداعى «مۇسىلمان ەلدەرىندە مۋفتيدى سايلامايدى، سول ەلدىڭ باسشىسى بەلگىلى ءبىر مەزگىلگە تاعايىندايدى. وسى تاجىريبەنى قازاقستانعا دا ەنگىزۋ قاجەت» دەگەن ويدىڭ پرينتسيپتىك قاتەلىگى كورىنىپ تۇر. قاراپايىم زايىرلىلىق ۇستانىمىمەن ۇندەسپەيدى. اگەنتتىك توراعاسىنىڭ «مەشىت اللانىڭ ءۇيى، سوندىقتان وعان كىسى اتىن بەرۋ شيرك» دەگەن ويى، مۋفتيدىڭ ءپاتۋاسىنداي كورىنىپ تۇر. جالپى يسلام تاريحىندا كىسى اتتارىمەن اتالعان مەشىتتەر از ەمەس. مىسالى «ءنابي مەشىتى»، «سۇلتان احمەت مەشىتى»، «ايا سوفيا مەشىتى»، «بايازيد مەشىتى»، «قۇنانباي مەشىتى» سياقتى. مۇنىڭ شاريعاتقا قاتىسى جوق. جالپى «شيرك» دەگەن ءپاتۋانى بۇگىنگى «ءدىن پوليتسياسى» بولىپ جۇرگەن سالافيلەرگە قالدىرعان دۇرىس.

قازاق توپىراعىندا تاريحتا ۋاقىف مادەنيەتى بولعان. مىسالى ياساۋي كەسەنەسى ءۇشىن «ءامىر تەمىردىڭ اماناتى» دەگەن اتاقتى قۇجات ءسوزىمىزدىڭ دالەلى. وسى ءداستۇرلى جۇيەنى قايتا جاڭعىرتۋ قاجەت. ونى دا قمدب قۇزىرىندا شەشۋگە بولادى.

تۇجىرىمدامادا «ءبىر ۇلت ءبىر ءدىن» دەگەن قاعيداتتى ەنگىزۋ بۇگىنگى قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق، كوپ كونفەسسيالىق جاعدايىندا رەۆوليۋتسيالىق ۇندەۋگە پاراپار. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى بار. بۇل جەردە تاريح ەلەنبەي وتىر. ەكىنشى مادەنيەتتەر ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەگەن. ءۇشىنشى ءاربىر مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ اقيدالىق، پسيحولوگيالىق جانە دۇنيەتانىمدىق بولمىسىنا قىسىم جاسالادى. مىسالى ازەربايجاندار مەن تاجىكتەردىڭ ءبىر توبى شيا اعىمىندا، شەشەندەر شافيعي، كۋرد، دۋنگاندار حانبالي، الاۋي، شيا. بۇل اعىمدارداعى حالىقتاردىڭ ءداستۇرى مەن سومدالعان ءدىني تۇسىنىكتەرى ءارتۇرلى. قاراپايىم مىسال، وزبەك اعايىندار شاريعات بويىنشا ارابتار سياقتى وزدەرىنىڭ نەمەرە تۋىستارىمەن ۇيلەنە بەرەدى. ال قازاقتاردى بۇل قۇبىلىس شوشىندىرادى.

تۇجىرىمدامادا «زايىرلى» ۇعىمىن كەڭىنەن اشىپ كورسەتۋ قاجەت» دەلىنگەن. جالپى زايىرلىلىق ۇعىمىنىڭ اياسى ابدەن ناقتىلانعان. كەرىسىنشە زايىرلىلىق ۇستانىمىن قازاق تاريحى تۇرعىسىنان، مەملەكەتتىلىك قاجەتتىلىكتەرىنە ساي قايتا كوممەنتاري جاساپ، وعان قاجەتتى فۋنكتسيالاردى جۇكتەۋ كەرەك دەسە قوسىلۋعا بولادى.

«حيجاب» تۋرالى ايتىلعان پىكىر يسلامداعى رەفورماتورلىق ارەكەتكە نەگىز بولاتىن يدەيا. تۇجىرىمدامادا قۇراندا ءوز يدەياسىنا ساي اياتتاردى عانا تەرىپ الۋ عىلىمي تافسير مەتودولوگياسىنا قايشى كەلەدى. بۇل ارەكەت يسلام الەمىنە كۇلكى بولۋىمىزعا سەبەپ بولۋى ىقتيمال. حيجاب ماسەلەسىن ونتولوگيالىق، دوكترينالىق تۇرعىدان ەمەس، الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق شەڭبەردە زايىرلىلىق ۇستانىمى نەگىزىندە شەشۋگە بولادى.

قورىتا كەلە اۆتوردىڭ يسلامدى دامىتۋ نيەتىن قولداۋعا بولادى. سەبەبى بۇگىنگى جاھاندىق ۇدەرىستەردە يسلام دىنىنە ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما كەرەك اق. بىراق مۇنىڭ عىلىمي نەگىزدەرى مەن قۇقىقتىق مەحانيزمدەرىن قورىتىپ، سودان كەيىن بارىپ ستراتەگيالىق باعىتتارىن جاريالاۋ كەرەك ەدى. سەبەبى دىنگە قاتىستى ماسەلەلەرگە وتە ۇلكەن ساقتىق پەن جاۋاپكەرشىلىك قاجەت. وندا ۇران، ەموتسيالىق، پسيحولوگيالىق ۇندەۋلەرگە ورىن بەرەتىن بولساق، كەرىسىنشە يسلام دىنىنە زيان كەلتىرەمىز.

جالپى ءدىني سانا، ءدىني تانىم جانە ءدىني تاجىريبەگە قاتىستى بۇگىنگى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتار ارالىق كەلىسىمگە كەلۋدى يدەيا رەتىندە الىپ، ونىڭ پرينتسيپتەرىن تاريحيلىق، تاريحي ساباقتاستىق تەندەنتسياسى شەڭبەرىندە جۇيەلى جۇرگىزۋىمىز كەرەك. مىنە وسى ويلار ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «سىندارلى ون جىل» ەڭبەگىندە كەڭىنەن قامتىلعان.

ءسوز سوڭىندا زاڭناماداعى زايىرلىلىق ۇستانىمىنا جاڭاشا كوممەنتاري جاساۋ ۋاقىت تالابى ەكەندىگىنە بايلانىستى ۇسىنىستارىمدى جەتكىزىپ وتىرمىن.

ەڭ الدىمەن مەملەكەت پەن ءدىن اراسىنداعى قاتىناس ناقتىلانۋ ءتيىس. بۇل قاتىناس زايىرلىلىق ارقىلى ناقتىلانعان. بىراق، بۇل جەردە مەملەكەتتىڭ دىنگە دەگەن تاراپسىزدىعى، ءدىن ىسىنە ارالاسپايتىندىعى عانا پاش ەتىلگەن. ال ءدىن فەنومەنى مەن مەملەكەت اراسىندا ەشقانداي بايلانىس كورسەتىلمەگەن. كەز كەلگەن دەموكراتيالىق ەلدىڭ زاڭناماسىنا نازار اۋدارساڭىز، ءدىن بابى ءوز الدىنا بولەك قارالادى. سودان كەيىن بارىپ، ءدىني بىرلەستىكتەر، تىركەۋ جانە باقىلاۋ پرينتسيپتەرى جانە ولاردىڭ تۇسىندىرمەلەرى ورىن الادى. سەكۋلياريزم ۇستانىمىنداعى، عىلىمي اتەيزمدى نەگىزگە العان كەشەگى كەڭەستىك جۇيە زاڭى ءۇشىن ءدىن جەكە فەنومەن رەتىندە قابىلدانباعاندىقتان، جەكە ءدىن بابىنىڭ قاجەتى بولمادى. ولار تەك قوعامداعى ءدىني كورىنىستەردى، مىنەز قۇلىقتى عانا ەسەپكە الدى. ءبىزدىڭ بۇگىنگە دەيىن قولدانىپ كەلگەن زاڭىمىز دا كەشەگى كەڭەستىك جۇيەدەن قالعان ميراس بولاتىن.

قازاقستان مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىندە قازاق مادەنيەتى جاتىر، ءتىلى قازاق ءتىلى دەيتىن بولساق، وندا، قازاقستان، تاريحي ونتولوگيالىق تۇرعىدان يسلام دىنىندەگى مەملەكەت دەپ كورسەتىپ، باسقا الەمدىك دىندەردى دە قۇرمەتتەيتىندىگىن ەنگىزۋىمىز كەرەك. بۇل زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ رەتتەۋشىلىك قىزمەتىنىڭ جاندانۋى دەگەن ءسوز. زايىرلىلىقتىڭ رەتتەۋشىلىك قىزمەتى قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىنىڭ باياندىلىعىنىڭ كەپىلى بولادى. سوندا قاپتاعان ميسسيونەرلەر مەن كونفەسسيالاردىڭ قارقىنى ازايادى. تىركەۋ ىسىندە دە زاڭ نەگىزىندە جاڭا تۇسىندىرۋلەر مەن تالاپتار پايدا بولادى.

ەكىنشى زايىرلىلىق ۇستانىمى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كۇشەيتۋگە باعىتتالۋ كەرەك. يسلام ءدىنى ءۇشىن ءدىن، ءميللات جانە ۇممەت كاتەگوريالارى ءبىرتۇتاس قارالادى. بۇل ونىڭ الەمدىك، ادامگەرشىلىك، باۋىرمالدىقتى، بەيبىتشىلىكتى پاش ەتەتىن ءدىن ەكەندىگىنىڭ كورىنىسى. دەگەنمەن، سوڭعى كەزدەرى ۋممەتشىلىكتىڭ جاسىل جالاۋىن جەلبىرەتكىسى كەلىپ، ءبىرتۇتاس حاليفات قۇرعىسى كەلەتىن ءدىني توپتاردىڭ ساياساتى مەن ىقپالى بىزگە دە از اسەر ەتىپ وتىرعان جوق. يسلامنىڭ ادامگەرشىلىك ۇستانىمىن، ساياسي ماقساتتا كوممەنتاري جاساپ، حيزبۋت تاحرير، ال كايدا، جامياتۋل مۋسليمين، تابليع ي جاماعا جانە تب. توپتاردىڭ ءىس ارەكەتتەرى مەن ۇگىت ناسيحاتتارى تولاستار ەمەس. ولاردىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاستارىمىزدى ۋممەتشىلىكتەن ۇلتتىق نەگىزگە باعىتتايتىن زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ جاڭا قىزمەتىنە قاجەتتىلىك بار. سونىمەن قاتار بۇل قىزمەت دەموكراتيالىق تۇسىنىكتىڭ ۇستەم بولۋىنا دا كومەكتەسەدى. سەبەبى، حاليفا، حاليفالىق دەگەن تۇسىنىكتەر «اللانىڭ ورىنباسارى، جەردەگى وكىلى جانە سولاردىڭ قۇرعان مەملەكەتى» دەگەنگە سايادى.

ۇشىنشىدەن، نەگىزىنەن دەموكراتيالىق قوعامدا، رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتە عىلىمي تانىم مەن ءدىني تانىم باسقا تانىمدىق ينستيتۋتتارعا قاراعاندا باسىم بولىپ، ءوزارا پاراللەل باسەكەلەستىك جاعدايىندا بولادى. وسى باسەكەلەستىكتى رەتتەپ وتىراتىن نەگىزگى تەتىك زايىرلىلىق پرينتسيپىندە جاتىر. بۇل جەردە ءدىني سەنىم مەن ءدىني تانىم اراسىن اجىراتىپ كورسەتۋ كەرەك. ءدىني سەنىم دوگماعا، ايانعا ال، ءدىني تانىم ادامنىڭ ءبىلىم الۋ مازمۇنىنا، تاجىريبەگە، ءومىر سۇرگەن ورتاسىنا، جاماعات مۇشەلىگىنە قاتىستى قالىپتاسادى جانە بۇگىنگى عىلىم سالالارى ارقىلى داميدى. مانە وسى ەكى تانىم اراسىن رەتتەپ وتىراتىن دا زايىرلىلىق ۇستانىمى بولۋى ءتيىس. سوندا قوعامداعى باقسى، بالگەر، تىلەنشى دۋاناسى، دۇمشە مولداسى، قاپتاعان ءتاۋىپ پەن كورىپكەلدەردىڭ حالىقتى الداۋىنا جول بەرمەي، عىلىمي راتسيونالدى ادىستەردىڭ وركەندەۋىنە جول اشادى. ءارى ءدىن عىلىمى دا داميدى.

تورتىنشىدەن، ءدىني تانىم ءار تەكتى بولادى. سوندىقتان ءاربىر ءدىني تانىم ءدىني اعىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز بولىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى پسيحولوگيالىق قايشىلىقتاردى تەرەڭدەتە تۇسەدى. ءار توپ ءوز جولىن باسقا اعىمداعىلارعا قاراعاندا اقيقات دەپ بىلەدى. بۇل قۇبىلىس قوردالانىپ ەكى توپ اراسىنداعى ءدىني وشپەندىلىككە اپارىپ سوعادى. بۇدان دا سوراقىسى ەكى ءدىني توپ قوعامداعى ەكى ساياسي اعىم نەمەسە پارتيانىڭ قۇرالىنا دا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. بۇل يسلام تاريحىندا ءجيى ورىن العان قۇبىلىس. مىسالى حاليفا مامۋن كەزىندە مۋتازيلا اعىمى سول بيلىكتىڭ يدەولوگياسىنا اينالدى. ال قالعان كالامدىق اعىمدار قۋعىنعا ۇشىرادى. ناتيجەدە قوعام جىككە ءبولىندى. قاراحان بيلىگى كەزىندە تەك حانافي مازحابى عانا ۇستەمدىككە يە بولىپ، شافيعيلار قىسىم كوردى. سول سياقتى تاريقاتتار اراسىندا دا ءوزارا باسەكەلەستىكتەر ۇزىلگەن جوق. سوندىقتان وسىنداي ارتەكتىلىك پەن تانىمدىق قايشىلىقتاردى رەتتەپ وتىراتىن زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ قىزمەتىنە قاجەتتىلىك بار. زايىرلىلىقتىڭ وسى فۋنكتسياسى تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس بارلىق رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى مەملەكەتتەردىڭ نەگىزگى قۇقىقتىق قالقانى رەتىندە ۇلكەن ماڭىزعا يە.

بەسىنشىدەن، ءدىن ار، وجدان، جۇرەكتىڭ ماسەلەسى. بۇل ماسەلە تىكەلەي ادام مەن اللا اراسىندا عانا تارازىعا تارتىلۋى ءتيىس. سوڭعى كەزدە كەشەگى جەتپىس جىلدىق اتەيستىك رەجيمنىڭ سالدارىن العا تارتىپ، كوپتەگەن مازحابتار مەن ءدىني اعىمدار ءوز قاتارىنا قىسىممەن، زورلىقپەن قاراتۋدى دا ادەتكە اينالدىرعانىن ەستىپ قالامىز. ال يسلامنىڭ مانىندە زورلىق جوق. قۇراندا «لا يكراحا فيد دين» ۇستانىمى وسىنىڭ ايعاعى. ولاي بولماعان جاعدايدا ءدىن ساياسات قۇرالىنا اينالدى دەي بەرىڭىز. ادام ەركى تاپتالادى. ونىڭ دا جاراتىلعان بولمىس ەكەندىگى ەكىنشى كەزەكتە قالىپ، جاماعاتتىڭ، ءدىني توپتىڭ ىقپالىندا كەتە بەرەدى. مىنە وسى قۇبىلىستى شەكتەپ وتىراتىن دا زايىرلىلىق ۇستانىمى.

التىنشىدان، زايىرلىلىق ۇستانىمى قوعامدا ءبىلىم بەرۋدىڭ تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋى شارت. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي مەملەكەت پەن ءدىن اراقاتىناسى رەتتەلگەن كەز كەلگەن مەملەكەتتەردە ءدىني ءبىلىم بەرۋ مەملەكەتتىڭ قۇزىرىنداعى ءىس. سوندا عانا نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ. مەملەكەت ءدىن ىستەرىنە ارالاسپايدى، نە وقىسا وقي بەرسىن دەسەڭىز، بۇل مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىگىڭىزگە نەمقۇرايلى قاراۋ دەگەن ءسوز. ودان دا سوراقىسى بۇل مەملەكەتتىڭ قولىمەن قوعامدى بولشەكتەۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان ءبىلىم بەرۋدىڭ كەز كەلگەن ءتۇرى ول ءدىني، ساياسي، كاسىپتىك، تەحنيكالىق جانە ت.ب. بولسىن مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا بولۋى شارت.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جاي، وسى زايىرلىلىق ۇستانىمىن سىلتاۋراتىپ، كەيبىر الپاۋىت ەلدەر، بىزدەگى كوپتەگەن ءدىن وكىلدەرىن سۇق ساۋساعىمەن كورسەتىپ، مەملەكەتتىگىمىزگە، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول سۇققىلارى كەلەدى. زايىرلىلىق پەن دەموكراتيانى ءبىر دەپ كورسەتكىلەرى كەلەدى. زايىرلىلىق پەن قۇقىقتىق مەملەكەتتى ءبىر دەپ كورسەتكىلەرى كەلەدى. بۇل ارينە ساياسي ويىن. ءار مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ تاريحي، مادەني بولمىسىنا بايلانىستى قوعام قاجەتىن قاناعاتتاندىراتىن قۇقىقتىق نورمالارىن ەشكىم جوققا شعارا المايدى. بۇل تابيعي قۇبىلىس. بىراق بۇل نورمالار وسى قوعامعا قاتىستىى يممانەنتتى، ال حالىقارالىق قۇقىق ستاندارتتارىنا تراستسەندەنتتى بولىپ تەپە تەڭدىك ساقتاپ وتىرادى. سەبەبى قازاقستان جابىق قوعام بولا المايدى. سول سياقتى ءاربىر مەملەكەت ءۇشىن زايىرلىلىقتىڭ دا وزىندىك كوممەنتاريى بولاتىنىنا داۋ جوق. بۇل كوممەنتاري ءاربىر مەملەكەتتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ءدىنى، جالپى بولمىسى نەگىزىندە جاسالادى. زايىرلىلىق ۇستانىمىن قايتا قاراپ، مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان تۇسىندىرەر بولساق، وندا قوعامىمىزداعى كوپتەگەن حريستيان دىنىنە قاتىستى سەكتالار سىرتقى باسقارۋ ورتالىقتارىنان قول ۇزگەن بولار ەدى.

سونىمەن قاتار زايىرلىلىق ۇستانىمى ادامدار اراسىنداعى تەپە تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتەدى. سىنىپ، كاتەگوريا، دارەجە بۇلار مەملەكەتتە تابان اقى ماڭداي تەرمەن كەلۋى ءتيىس. سوندىقتان شايحتىق، اۋليەلىك، قالپەلىك، تاقسىرلىق زاڭمەن شەكتەلۋى ءتيىس. زايىرلىلىق بويىنشا جالپى ءدىن ادامى ەشقانداي ادامنىڭ ياكي اللانىڭ وكىلى بولا المايدى. سەبەبى ءبىزدىڭ دىنىمىزدە اللا ەشكىمدى ءوزىنىڭ جەردەگى وكىلى رەتىندە تاعايىنداماعان. بۇل دەموكراتيالىق تۇسىنىك تۇرعىسىنان وتە تەرەڭ ماڭىزعا يە. سوندا ءدىن اركىمنىڭ قولجاۋلىعى بولۋدان ادا بولادى. ەشكىم جەكە پايداسىنا، ماقساتىنا ءدىندى قولدانا المايدى دەپ ويلايمىن.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم، مۇسىلماندار ءوزارا تۇسىنىسە الماي، كەلىسە الماي جۇرگەندە قوعامدى ميسسيونەرلەر شىرماپ ماتاپ جاتىر. سول ءۇشىن قۇقىقتىق جانە قوعامدىق ينستيتۋتتار قايتا قارالىپ، ونى دامىتۋدى قولعا الۋىمىز كەرەك. ءدىني مامانداردى دايىندايتىن تەولوگيا فاكۋلتەتتەرى اشىلىپ، قمدباسقارماسىنا جوعارعى ءبىلىمدى مامانداردى قر بعمينيسترلىگى دايىنداپ بەرۋى ءتيىس. ءدىندى سوتسيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق، ساياسي، تاريحي، فەنومەنولوگيالىق جانە گنوسەولوگيالىق، اكسيولوگيالىق جانە كۋلتۋرولوگيالىق تۇرعىدان زەرتتەيتىن ينستيتۋت كەرەك. بۇل ينستيتۋت قمدب جانىندا بىراق تىكەلەي ۇكىمەتتىڭ قولداۋى مەن باقىلاۋىنا بەرىلۋ كەرەك. بۇدان زايىرلىلىق پرينتسيپىنە ەشقانداي نۇقسان كەلمەيدى.

بۇگىنگى زاڭىمىزداعى بارلىق دىنگە ء(داستۇرلى ەمەسىنە دە داستۇرلىسىنە دە) تەڭ قۇقىق بەرىلگەندىگى مەملەكەتتىلىك فيلوسوفياسىنا دا قايشى ۇستانىم. ميسسيونەرلەر وسىنى پايدالانىپ، ۇلتتىق تۇتاستىعىمىزعا، قوعامدىق بىرلىگىمىز بەن ىنتىماعىمىزعا قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. ۇلتتىق تۇتاستىق جويىلسا، ءدىن بىرىكتىرۋشى قاسيەتىن جوعالتادى. ول كەزدە ءداستۇرلى يسلام ءدىنى قازاق ۇلتى ءۇشىن ءبولۋشى ەلەمەنت رەتىندە قاراما-قايشى جىكتەردىڭ "جاسىل جالاۋىنا" اينالادى.

اۆتور تۋرالى: دوساي كەنجەتاەۆ فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. حقتۋ تۇركولوگيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.

«اباي-اقپارات»