(بەلگىلى رەجيسسەر سەرگەي ءازىموۆتىڭ «جوقتاۋ» دەرەكتى ءفيلمىن كورگەننەن كەيىنگى وي)

«ادامزات بالاسى جەر پلانەتاسىندا تۋىپ-وسكەنىمەن، ونىڭ تابيعي بايلىقتارىن قورقاۋلىقپەن پايدالانا وتىرىپ، وسى اسىل مەكەندى كەز كەلگەن ۋاقىتتا نەيترون بومباسىنان بەتەر قۇرتىپ جىبەرە الادى» دەپ جازىپ ەدى ءبىر دانا. اتاقتى جازۋشى، مارقۇم عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ەڭ سوڭعى تىرلىك تاۋ ەتەكتەرىندەگى قالىڭ ورماندا عانا قالادى. ءبىر زامانداردا ول دا تىنىشتالادى. بىتەدى. جەر ءومىرىن تەكسەرىپ جۇرگەن دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ ازىرشە جۇقالاي ەسكەرتىپ جۇرگەن تىرلىك قاۋىپتەرىنىڭ ءتۇبى وسىعان سوعاتىن سياقتى» دەگەنى دە ەسىمىزدە. ءاسىلى، وسى سوزدەر راسقا اينالاتىن ءتارىزدى. ويتكەنى جىل سايىن قۇلدىراپ بارا جاتقان الەمنىڭ، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق احۋالى مۇنى ايقىن اڭعارتىپ وتىر.

ميلليونداعان جىلدار بويى جەر بەتىندە شالقىپ جاتقان قازاقتىڭ كوگىلدىر شالقارى، اۋماعى 6 ميلليون گەكتاردان استام، تەرەڭدىگى 69 مەتر ارالداي الىپ تەڭىزدىڭ ءدال ءبىزدىڭ كەزىمىزدە، نەبارى شيرەك عاسىر ىشىندە جوعالا باستاۋى ادامزاتتىڭ كوز الدىندا ءوتتى.

(بەلگىلى رەجيسسەر سەرگەي ءازىموۆتىڭ «جوقتاۋ» دەرەكتى ءفيلمىن كورگەننەن كەيىنگى وي)

«ادامزات بالاسى جەر پلانەتاسىندا تۋىپ-وسكەنىمەن، ونىڭ تابيعي بايلىقتارىن قورقاۋلىقپەن پايدالانا وتىرىپ، وسى اسىل مەكەندى كەز كەلگەن ۋاقىتتا نەيترون بومباسىنان بەتەر قۇرتىپ جىبەرە الادى» دەپ جازىپ ەدى ءبىر دانا. اتاقتى جازۋشى، مارقۇم عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ: «ەڭ سوڭعى تىرلىك تاۋ ەتەكتەرىندەگى قالىڭ ورماندا عانا قالادى. ءبىر زامانداردا ول دا تىنىشتالادى. بىتەدى. جەر ءومىرىن تەكسەرىپ جۇرگەن دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ ازىرشە جۇقالاي ەسكەرتىپ جۇرگەن تىرلىك قاۋىپتەرىنىڭ ءتۇبى وسىعان سوعاتىن سياقتى» دەگەنى دە ەسىمىزدە. ءاسىلى، وسى سوزدەر راسقا اينالاتىن ءتارىزدى. ويتكەنى جىل سايىن قۇلدىراپ بارا جاتقان الەمنىڭ، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ ەكولوگيالىق احۋالى مۇنى ايقىن اڭعارتىپ وتىر.

ميلليونداعان جىلدار بويى جەر بەتىندە شالقىپ جاتقان قازاقتىڭ كوگىلدىر شالقارى، اۋماعى 6 ميلليون گەكتاردان استام، تەرەڭدىگى 69 مەتر ارالداي الىپ تەڭىزدىڭ ءدال ءبىزدىڭ كەزىمىزدە، نەبارى شيرەك عاسىر ىشىندە جوعالا باستاۋى ادامزاتتىڭ كوز الدىندا ءوتتى.

شىركىن، بۇل نە كورمەگەن ارال دەسەڭشى! 1922 جىلى ارال بالىقشىلارىنا ۆ.ي.لەنيننەن جەدەلحات كەلەدى. وندا: «قىمباتتى جولداستار! سىزدەرگە بۇكىل ەدىل بويى مەن پريۋرالەنىڭ ءبىر بولىگىن اسا زور باقىتسىزدىق، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن اشتىق جايلاعانى تۋرالى حابار، ارينە، جەتكەن شىعار. استراحان گۋبەرنياسىنان باستاپ، تاتار رەسپۋبليكاسى مەن پەرم گۋبەرنياسىنا دەيىن قۇرعاقشىلىق بارلىق جەردە ەگىندى دە، ءشوپتى دە تۇك قويماي كۇيدىرىپ كەتتى. ميلليونداعان ادامدار، ەڭبەكشى شارۋالار مەن جۇمىسشىلار، مال قىرىلا باستادى. سىزدەردىڭ ارال تەڭىزىندە بالىق اۋلاۋ جايى جامان ەمەس ءتارىزدى. سىزدەر اۋلاعان بالىقتارىڭىزدىڭ ءبىر بولىگىن اشتىقتان ءىسىپ-كەپكەن كەمپىر-شالدارعا، 8 ميلليون كۇيزەلگەن ەڭبەكشىلەرگە، بارىنەن دە بۇرىن قىرىلىپ كەتۋى مۇمكىن 7 ميل­ليون بالالارعا بەرىڭىزدەر» دەلىنگەن. سول-اق ەكەن، كەرۋەنمەن، ۆاگونمەن ارالدىڭ تايداي تۋلاعان بالىعى رەسەيگە اعىلا باستادى.

الايدا ارالدىڭ اق سازاندارىن تالعا­جاۋ ەتىپ اشتىقتان امان قالعانداردىڭ بۇگىندە وزدەرى، نە بولماسا نەمەرە-شوبەرە­لەرى وسى جاقسىلىقتى ءبىر مارتە بولسا دا ەسكە الماۋى قالاي؟ ءتىپتى ازامات سوعىسى كەزىندە ارالدىڭ قۇجىناعان سازاندارى پاراۆوزدىڭ وتىنى بولعانىن ءبىز بىلەمىز بە؟ («سوبەسەدنيك»، 22 جەلتوقسان، 1987 ج).
«عارىشقا ۇشىرىلعاندا، بايقوڭىردان كوتەرىلەر ساتتە ءبىر عارىش كەمەسىنىڭ ءوزى جەردەن قانشا سۋ سوراتىنىن بىلەسىڭ بە؟ بۇكىل ماسكەۋدىڭ ءبىر ساعاتتا پايدالاناتىن سۋىن تارتىپ الادى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ ارال سۋالماعاندا قايتەدى؟» دەگەن ەدى ءبىر كەزدە ءانۋار ءالىمجانوۆ.
وعان قوسا جىلدار بويى ءامۋداريا مەن سىرداريانىڭ سۋىن ماقتاعا پايدالانىپ، ارالعا ءنار تامىزبادى. رەسەي عالىمدارى ءار مەزگىلدەردە ءسىبىردىڭ وزەندەرىن ارالعا بۇرۋ كەرەك دەپ الداۋسىراتىپ كەلدى. وسىنداي قولدان جاسالعان زاۋالدىڭ سالدارىنان ارال تەڭىزى كوز الدىمىزدا سەمىپ بارا جاتتى.
وسىناۋ عاسىر تراگەدياسىن قوعامدا العاش كوتەرىپ، دابىل قاققان بەلگىلى رەجيسسەر سەرگەي ءازىموۆ ەدى.

ول ارال تۋرالى دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناريىن 1985 جىلى جازىپ، تەڭىزدى قورعاۋدىڭ بىردە-ءبىر قوعامى جوق سول كەزدىڭ وزىندە تسەنزۋرامەن كۇرەسە ءجۇرىپ، جۇمىسىن جالعاستىرا بەردى. ارال تەڭىزىنىڭ كوز الدىمىزدا جويىلۋىنىڭ اششى شىندىقتارى تۋرالى مالىمەتتەردى مولىنان جيناعان رەجيسسەر 1989 جىلى «جوقتاۋ» اتتى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋدى قولعا الدى. سول جىلدارى باسشىلىق قىزمەت اتقارعان تالاي ازاماتتار، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ويلارىن سارالادى. وسى ماسەلە بويىنشا سول كەزدە قاماۋدا وتىرعان، بۇرىنعى قاراقالپاقستان وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ك.كامالوۆپەن سۇحباتتاسۋ ءۇشىن تۇرمە باسشىلارىنىڭ رۇقساتىن الىپ، ەكەۋارا اڭگىمەلەسۋ بارىسىندا «ارال قالاي قۇرعاپ قالدى؟» دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتار تالاي اقيقاتتىڭ بەتىن اشتى.

مىسالى، ءبىز ارال تەڭىزىندەگى «ۆوزروجدەنيا» ارالىن كۇنى كەشەگى دەيىن بىلمەي كەلدىك. ال ونى امەريكالىقتار «اجال ارالى» دەپ اتاپ، شۇقشيا زەرتتەگەنىن كەيىننەن ەستىدىك. «نيۋ-يورك تايمس» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى يۋديت ميللەر وزبەكستان ۇكىمەتىنەن رۇقسات الىپ، بىرنەشە عالىمدارمەن بىرىگىپ، وسى پوليگوننىڭ انىق-قانىعىنا جەتتى. ول كەيىننەن اتالمىش گازەتكە «ۋلانعان ارال. ءولىم سەبەتىن باكتەريالار ازيانىڭ قاۋىپتى تۇكپىرىندە ءالى ءومىر سۇرۋدە» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا جاريالادى. ارتىنان وسى ارالعا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن امەريكانىڭ اسكەري حيرۋرگتەرى، عالىمدارى سۇمدىق جاڭالىق اشتى.
1988 جىلى سۆەردلوۆسكنىڭ اسكەري باكتەريولوگتارى اسا قۇپيا جاعدايدا قارۋلى كۇزەتپەن كەلىپ، 24 ۆاگون قىرىپ-جويعىش قالدىقتاردى وسى ارالعا جاسىرعانى انىقتالدى. جۇزدەگەن توننا تۇينەمە، توپالاڭ، تىرىسقاق اۋرۋلارىنىڭ قوزدىرعىشتارىن حلور ەرىتىندىسىنە ارالاس­تىرىپ، توت باسپايتىن تسيستەرنالارمەن ارال تەڭىزىنىڭ ءدال ورتاسىنا جاسىرا سالعان. شەتەلدىك مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل پلانەتا حالقىن بىرنەشە دۇركىن قىرۋعا جەتەتىن جويقىن ۋ بولىپ شىقتى.

«نيۋ-يورك تايمس» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى يۋديت ميللەر وسى ءبىر جاعا ۇستاتارلىق «ۆوزروجدەنيا» ارالىنىڭ كورىنىسىن بىلايشا سۋرەتتەيدى: «مي-8 تىكۇشاعىنىڭ بورتىنان ۇلكەن لابوراتوريالىق كورپۋس، سىناق الاڭىن قورشاي تارتىلعان تەلەفون باعانالارى انىق كورىنەدى. ولارعا جانتالاسىپ ولگەن جان-جانۋارلار مەن جاندىكتەردىڭ سوڭعى قيمىلىن تىركەيتىن داتچيكتەر ورناتىلعان. مىڭداعان كەمىرگىشتەر مەن كوجەكتەردىڭ، جىلقىلار مەن قويلاردىڭ، مايمىلداردىڭ قاڭقالارى ءۇيىلىپ جاتىر. ال وسى ايماقتان قول سوزىم جەردە بەيبىت تۇرعىندار تىرشىلىك كەشۋدە. ولاردىڭ بالالارىنا ءتىپتى قاۋىپتى ينفەكتسياعا قارسى ۆاكتسينا دا ەگىلمەپتى...»

مىنە، وسىلاي كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ەكولوگيالىق جەندەتتىگى مەن ەكونوميكالىق قورقاۋلىعى ارال تەڭىزىن قۇرباندىققا شالدى. ءبىر كەزدەرى ءامۋ مەن سىر، ارال ايماعىنداعى تۇرىك حالىقتارىنىڭ گۇل جايناعان رۋحاني ورتالىعى اپات مەكەنىنە اينالدى.
رەجيسسەر سەرگەي ءازىموۆ ءوزىنىڭ «جوقتاۋ» دەرەكتى فيلمىندە وسى قاسىرەتتىڭ ءبارىن اسقان پسيحولوگيالىق شەبەرلىكپەن بەرە بىلگەن. مىسالى، وسى تۋىندىنى كورىپ وتىرعان ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدان مىناداي كورىنىستەر تىزبەكتەلىپ وتەدى: اپتالاپ سوققان قۇم داۋىلى، جاعالاۋدان جۇزدەگەن شاقىرىم شەگىنىپ كەتكەن تەڭىزدىڭ قايراڭىندا قاڭىراپ، توت باسىپ قالعان كەمەلەر، اتا-بابا زيراتىن، تەڭىزىن قيماي قالا بەرگەن تۇرعىندار، ارالدىڭ ارناسى سياقتى جۇزدەرى شىت-شىت جارىلعان، ارقاسىن كۇن جەگەن قاراجاۋىرىن قايسار جاندار، قۇلاعان بالىق كونسەرۆىلەۋ زاۋىتىنىڭ عيماراتىنا كەلىپ، وزدەرىنىڭ ساعىنىشىن، ماۋقىن باسىپ، قاۋقىلداساتىن قارتتار، سونبەيتىن ءۇمىت ساۋلەسىندەي ۇيلەردىڭ، مەكەمەلەردىڭ قابىرعالارىنداعى «ارال ءومىر سۇرەدى!» دەگەن جازۋلار، اپات ايماعى گۇل ءومىرىن كوكتەي سولدىرىپ، اۋرۋحانا توسەگىنە تاڭىلعان بالعىندار...

بۇگىندە دۇنيەجۇزى عالىمدارىنىڭ ەسەبى بويىنشا، ءححى عاسىردىڭ 50-جىلدارىندا قازاقستان اۋىزسۋدان قينالا باستايدى. وسى قاۋىپتى ەرتە سەزگەن رەسەي ۇكىمەتى دۇنيەجۇزىلىك تۇششى سۋدىڭ باي قورى - بايكال كولىنە قارۋلى كۇزەت قويدى.
«سۋلى جەر - نۋلى جەر»، «وزەن جاعالاعاننىڭ - وزەگى تالماس»، «ساعاداعى ەل سۋ ىشەدى، اياعىنداعى ۋ ىشەدى» دەگەن دانالىق سوزدەر قالدىرعان اتا-بابالارىمىز تەڭىز تۇرماق، ءاربىر وزەن، كول، ءتىپتى قۇدىقتارعا دەيىن جات قولىندا قالدىرماي، وسى ءبىر تىرشىلىك كوزدەرىن ۇرپاعىنا تابىستاپ وتىرعان. قازاق دالاسى ونسىز دا تابيعي سۋلارعا اسا باي ەمەس.
ءيا، ءبىر كەزدە شالقىپ جاتقان كوگىلدىر ارال تەڭىزى ورتا ازيانىڭ ءزۇبارجات القاسى ەدى-اۋ!
جەر بەتىندە 25 ميلليون جىل ءتوڭ­كەرىلە تولقىپ، مىڭداعان ۇرپاقتىڭ ساعىنىشىنا اينالعان ارال تەڭىزىنىڭ ءدال ءبىزدىڭ ءومىر سۇرگەن تۇسىمىزدا تارتىلۋى، ادامي قۇندىلىقتاردىڭ باعاسىن جويۋى، ازعىندىق، بەرەكەسىزدىك، مىلجىڭدىق، قىسقاسى، قازىرگى كەزەڭنىڭ بۇكىل بەت-بەينەسى استارلى ويلارمەن قوسا ءورىلىپ، سەرگەي ءازىموۆتىڭ وسى تۋىندىسىندا ادامزات بەينە ءبىر قۇز باسىندا تۇرعانداي اسەر ەتەدى.
اللا الدىندا زار يلەپ، كوزىنەن قاندى جاسى سورعالاعان ەجەلگى ءبىر پەندە مىسىر پاپيرۋسىنا جازىپ قالدىرعان مىنا سوزدەرىندە كوپ ماعىنا جاتىر-اۋ!
«مەن ادامدارعا زۇلىمدىق
جاسامادىم...
مەن ەشكىمدى ولتىرمەدىم...
مەن ءومىر كوركى - اعىن
سۋدىڭ وزەگىن قيمادىم...»
ەندەشە، «جوقتاۋ» دەرەكتى ءفيلمنىڭ دە ايتارى وسى تاقىلەتتەس بولسا كەرەك.

جۇماباي قۇليەۆ

http://anatili.kz/?p=7479