ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى، بىلگىر تاريحشى مامبەت مىرزامەن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى اراسىنداعى سۇحبات جالعاسىن تاۋىپ وتىر. وقىرمان قاۋىمعا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ باستاپقى جاريالانىمدارىن مۇراعاتتار قورىنان تاۋىپ الۋعا بولاتىنىن ەسكەرتەمىز.

«اباي-اقپارات»

- اسسالاماعالەيكۋم، مامبەت اعا! ميحايل فرينوۆسكي دەگەن كىم؟ 37 جىلدارداعى قاندى تەرروردىڭ بەلدى تۇلعاسى ەكەنى راس پا?

فريكوۆسكي م.پ. (1898-1940) 1936-1938 جج. كسرو ىشكى ىستەر حالكومنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. ال ونىڭ باستىعى ن.ي.ەجوۆ. بۇل، ارينە، قاندى قىرعىن-ساياسي رەپرەسسيا جىلدارى. م.پ.فريكوۆسكيدىڭ قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسياعا بايلانىستى كوپتەگەن قۇجاتتارعا قويعان قولدارى بار. ءوزىنىڭ قاتىگەز ىستەرىمەن كوزگە تۇسكەن قىزمەتكەر.

تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرلىگى جونىندە جوعارىدا از دا بولسا ايتىلدى.

ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى، بىلگىر تاريحشى مامبەت مىرزامەن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى اراسىنداعى سۇحبات جالعاسىن تاۋىپ وتىر. وقىرمان قاۋىمعا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ باستاپقى جاريالانىمدارىن مۇراعاتتار قورىنان تاۋىپ الۋعا بولاتىنىن ەسكەرتەمىز.

«اباي-اقپارات»

- اسسالاماعالەيكۋم، مامبەت اعا! ميحايل فرينوۆسكي دەگەن كىم؟ 37 جىلدارداعى قاندى تەرروردىڭ بەلدى تۇلعاسى ەكەنى راس پا?

فريكوۆسكي م.پ. (1898-1940) 1936-1938 جج. كسرو ىشكى ىستەر حالكومنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان. ال ونىڭ باستىعى ن.ي.ەجوۆ. بۇل، ارينە، قاندى قىرعىن-ساياسي رەپرەسسيا جىلدارى. م.پ.فريكوۆسكيدىڭ قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسياعا بايلانىستى كوپتەگەن قۇجاتتارعا قويعان قولدارى بار. ءوزىنىڭ قاتىگەز ىستەرىمەن كوزگە تۇسكەن قىزمەتكەر.

تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرلىگى جونىندە جوعارىدا از دا بولسا ايتىلدى.

ايان باۋىرىم! قىتاي دەرەك كوزدەرىندەگى قازاق تاريحىنا قاتىستى ماتەريالداردى كەزىندە كەلىسىم شارت بويىنشا جاقىپ مىرزاحانۇلى باستاعان ماماندار سۇرىپتاپ قازاق تىلىنە اۋدارىپ دايارلاعان. ولاردىڭ العاشقى ەكى تومى «ونەر» باسپاسىنان 2006 جىلى جارىق كوردى. بۇل جارىق كورگەن ەڭبەكتەردىڭ اۋدارما ساپاسى جوعارى. ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ كونە كەزەڭىنە قاتىستى ماسەلەلەردى زەرتتەۋ ىسىندە بۇل ەڭبەكتەردىڭ ءمانى زور. اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋرا جانە دوكتورانتۋرا ينستيتۋتىندا وتان تاريحىنان وتكىزىلەتىن پراكتيكالىق ساباقتاردا بۇل كىتاپتار كەڭ قولدانىسقا ءتۇستى، سونداي-اق ماگيسترانتتار ءۇشىن وتە پايدالى بولدى.

ءسىز اتاعان بەس-التى تومدىق اۋدارما كىتاپتارمەن تانىسا العان جوقپىن. از تيراجبەن شىققان سياقتى، قولىما تۇسپەدى، سوندىقتان دا سالىستىرا قاراۋعا مۇمكىندىگىم بولعان جوق. ول ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن.

P.S. شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى، مۇمكىن، اتالعان دەرەك اۋدارۋ جۇمىسىنا ودان ارى جالعاستىرىپ، كىتاپ تۇرىندە شىعارار، سوندا بالاما ەڭبەك ەسەبىندە ءوز باعاسىن الاتىندىعى كۇمان تۋدىرماسا كەرەك.

قۇرمەتتى ماڭعىستاۋلىق مارات باۋىرىم! بۇل ەكەۋىن قارسى قويۋعا قارسىمىن. تاريحتىڭ جالقى قايتالانبايتىن بەتتەرى. امانگەلدى مەن الاش قوزعالىسى ۇلتتىڭ، ەلدىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستىڭ ءتۇرلى دەڭگەيلەرى مەن جولدارى «بولمايتىن ەلدىڭ ۇلدارى  بىتپەيتىن داۋدى قۋادى» دەگەن ماقال تۋرا ايتىلعان.

ت.رىسقۇلوۆ پەن الاش زيالىلارىنىڭ ارا قاتىناسىنا بايلانىستى دا وسى ويدى ايتقان بولار ەدىم. وتكەن ۋاقىت، اۋىسقان زاماندارمەن بىرگە بىزدە ەسەيىپ، كەمەلدەنۋگە ۇمتىلايىق.

الاساپىران كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالاردى، ولاردىڭ قىزمەتىن ۋاقىت بيىگىنەن ءادىل باعالۋعا ۇمتىلىس جاساۋ بۇل دا كەمەلدىكتىڭ نىشانى.

قۇلجا بالاسىنا. الاش تاقىرىبىندا جۇرگەن زەرتتەۋشى رەتىندە ايتارىم: حالىق الاش قوزعالىسىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن جالپى العاندا ءتۇسىندى، باسقاشا ايتساق، حالىق الاش يدەياسىمەن تاعى ءبىر قاۋىشتى، ونى ءوزىنىڭ ءتول مۇلكى، بولمىسى ەسەبىندە قابىل الدى. بۇل تۇجىرىم ءبارى ءبىتتى دەگەن ءسوز ەمەس. ءالى اتقاراتىن ءىس شاش-ەتەكتەن. ماعان جۇمىس ەندى باستالعانداي كورىنەدى.

جاناشىرعا! ساكەن سەيفۋللين بايانداعان تاريحي مەزگىلدە حالقىمىزدىڭ، ونىڭ جاقسىلارىنىڭ ارەكەتىنەن الىس پەن جاقىندى، وتكىنشى جانە ماڭگى قۇندىلىقتاردى اجىراتا الماي ابىرجۋ بايقالادى. مۇنى مويىنداۋىمىز قاجەت. ول حالقىمىزدىڭ ساياسي كۇرەس ىسىندە كەنجە قالعاندىعىنىڭ كورىنىسى ەدى. ءبىز ۇلت رەتىندە بولاشاق ءۇشىن، ونىڭ ءتۇرلى ۆاريانتتىڭ جولدارى ءۇشىن ىشكى كۇرەس كەزەڭدەرىنەن وتپەگەن ەلمىز. ونداي كۇردەلى پروتسەستەرمەن ەندى عانا بەتپە-بەت كەلىپ وتىرمىز.

قىر بالاسىنىڭ نەمەرەسى. قازاقستان تاريحى بويىنشا وقۋلىقتاردا «اقتابان-شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما»، «الاش قوزعالىسى»، «1986 جىلعى جەلتوقسان» سياقتى تاقىرىپتار ءوز دارەجەسىندە اشىلماي كەلەدى. مۇنداي سىندى ەڭ الدىمەن جوعارى ءبىلىم باعدارلامالارىنا بايلانىستى دا ايتقان ءجون. بۇل ماسەلە ءبىلىم مينيستىرلىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋمەن وتەتتىن وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ ارنايى شاقىرىلعان وتىرىستارىندا قارالعانى ءجون بولار ەدى.

جالپى قازاقستان تاريحىنان وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى ماسەلەسىن ءبىز (قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعى) تاريحشىلار كونگرەسىندە ارنايى ءسوز ەتۋدى جوسپارلاپ، بىرنەشە باياندامالاردى تىڭداپ بەلگىلى ءبىر تۇجىرىمدارعا كەلۋدى قاراستىرعان ەدىك. وكىنىشكە وراي، ونداي مازمۇنداعى جيىنعا قول جەتكىزە المادىق!

ال ءسىز ايتقان، الاش قوزعالىسى تۋرالى تانىمدىق وقۋ قۇرالدارىن شىعارۋ، الاشتانۋعا بايلانىستى ارنايى باعدارلاما ء(بىلىم جۇيەسى ءۇشىن) دايارلاۋ تاياۋ ارادا اتقارىلۋعا ءتيىس ىستەر. سونداي-اق بۇل كەشەندى جۇمىستى ساناۋلى عانا الاشتانۋشىلاردىڭ موينىنا ارتا سالۋ دۇرىس بولمايدى. مۇنداي ۇسىنىستى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ الدىنا دا قويعان ءجون.

قۇلجا بالاسىنىڭ سۇراۋىنا. كگب-نىڭ مۇراعاتتىق قۇجاتتارى تۇگەلدەي ءبىزدىڭ ەلدە ەمەس. قازاقستانعا قاتىستى ونىڭ ءبىراز قۇجاتتىق ماتەريالدارى رەسەيدىڭ ۆەدومستۆالىق مۇراعاتتارىندا. ول قۇجاتتىق ماتەريالداردىڭ بىزگە، ياعني زەرتتەۋشىلەردىڭ قولدارىنا تۇسەر-تۇسپەسى بەلگىسىز. ءۇمىت از، تىپتەن جوقتىڭ قاسىندا دەسە دە بولادى. ال ءبىزدىڭ ۇقك-ءنىڭ مۇراعات قورلارىندا ساقتاۋلى تۇرعان قۇجاتتىق ماتەريالداردىڭ ءوزى-اق ءبىراز نارسەنى اشىپ كورسەتۋگە جاراپ قالار ەدى. ازىرگە ول ماتەريالدارمەن مۇمكىن بولعانشا تەرەڭىرەك تانىسىپ شىعۋعا مۇمكىندىك جوق.

وسى مۇراعاتتاعى ماتەريالدارمەن ءبىراز جىلدان بەرى جۇمىس جاساعان زەرتتەۋشى رەتىندە ايتارىم: وتكەن عاسىرداعى ساياسي رەپرەسسيا ماتەريالدارىن اينالىمعا تارتپاي ەلىمىزدىڭ 20 عاسىرداعى ساياسي تاريحىن جازۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان تاريحشىلار قاۋىمداستىعى بولىپ وسى ماقساتتا ءبىراز جۇمىس ىستەۋىمىز قاجەت-اق.

«وۆ» جالعاۋى جونىندە. كەزىندە تۇركيادا «ساقال رەفورماسى»، «كيىم رەفورماسى»، «فاميليا رەفورماسى» ت.ب. و. س. رەفورمالار جۇرگىزىلگەن. كەمال اتاتۇركتىڭ بيلىگى تۇسىندا. بۇل رەفورمالار ورتاعاسىرلىق وسماندىق تۇركيادان جاڭا سۇرانىستارعا جاۋاپ بەرە الاتىن رەسپۋبليكالىق تۇركيا جاساۋ ارەكەتىنىڭ كورىنىسى عوي. بىزگە وسى سياقتى باسقا ەلدەردەگى وزگەرىستەردى سول كۇيىندە كوشىرىپ الۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس.

زامان باسقا. قوعام دا باسقا. وسى جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ قاجەت دەگەن شارالاردى ساۋاتتى تۇردە ىسكە اسىرۋ، مەنىمشە ارتىق بولماس ەدى. ءسىز ايتقان لاتۆياعا قاتىستى مىسال سونداي شارانىڭ كورىنىسى.

قازاقستان تاريحشىلارىنىڭ قاۋىمداستىعى. قاۋىمداستىق 2004 جىلى تىركەلگەن. 2007 جىلى پەكين قالاسىندا وتكەن تاريح عىلىمىنىڭ حالىقارالىق كوميتەتىنىڭ باس اسسامبلەياسىندا وسى ۇعىمعا

(جالعاسى بار).