وتكەن سەيسەنبىدە قوس بىردەي ساياساتتانۋشى دوسىم ساتباەۆ پەن ايدوس سارىم  «ايتPARK» پىكىرتالاس كلۋبىنا قوناق بولدى. بۇگىنىمىز بەن ەرتەڭىمىز تۋرالى قىزىقتى ءارى توسىن ويلارىمەن ءبولىستى.

وتپەلى كەزەڭ اياقتالعان جوق

وتكەن سەيسەنبىدە قوس بىردەي ساياساتتانۋشى دوسىم ساتباەۆ پەن ايدوس سارىم  «ايتPARK» پىكىرتالاس كلۋبىنا قوناق بولدى. بۇگىنىمىز بەن ەرتەڭىمىز تۋرالى قىزىقتى ءارى توسىن ويلارىمەن ءبولىستى.

وتپەلى كەزەڭ اياقتالعان جوق

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: «رەسەيگە كەتىپ جاتقان ادامداردىڭ سانى ەكى ەسە كوبەيدى» دەگەن اقپارات ءجۇر. بۇعان نە تۇرتكى بولدى؟ «90-جىلدارى ادامدار ءوز تاڭداۋىن جاسادى، كەتەتىندەر كەتتى، قالعاندارى ەندى ەشقايدا كەتپەيدى» دەپ جۇرگەن ەدىك. بۇل قالاي؟
ايدوس سارىم: ەڭ الدىمەن بۇل مالىمەتتىڭ قايدان شىققانىنا نازار اۋدارۋ كەرەك. بۇل - الەۋمەتتىك ساۋالناما ەمەس، نەبارى كوشى-قونمەن اينالىساتىن ءبىر ۇيىمنىڭ مالىمەتى. جاقىندا رەسەيدىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باسشىسى پاترۋشەۆتىڭ: «سىرتتاعى وتانداستارىمىزدى ەلگە كوشىرىپ اكەلمەسەك، 20-30 جىلدان كەيىن رەسەي دەموگرافيالىق تۇرعىدان كوپ ۇتىلاتىن بولادى»، - دەگەن ءسوزىن ەستىدىك. رەسەي ەكى ءتۇرلى ساياسات ۇستانىپ وتىر. ءبىر جاعىنان، ىقپال فاكتورى، تمد ەلدەرىن رەسەي وربيتاسىنان شىعارماۋدىڭ تەتىگى رەتىندە كورشى مەملەكەتتەردە ءورىستىلدى حالىقتىڭ قالعانىن قالايدى. ەكىنشى جاعىنان العاندا، بەلسەندى كوشىرىپ الۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدا. بۇعان قوماقتى قارجى جۇمساپ جاتىر.
دوسىم ساتباەۆ: وبەكتيۆتى ءۇردىس بار. ول - كوشى-قون ءۇردىسى. بارلىق ەلدەردە كەزدەسىپ وتىرعان جايت. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىن الساق، وندا ۇلكەن حالىق سانى جاعىنان قۇلدىراۋ بار. ەستوندار، لاتىشتار مەن ليتۆالىقتار ەۋروپاعا ۇدەرە كوشىپ جاتىر. دەموگرافيالىق تۇرعىدان بۇل ەلدەر بوساپ قالۋدا. ەلىمىزدە 90-جىلدارى ورىستار جاپپاي كوشتى. قازىر كەتىپ جاتقاندار تەك قانا ورىستار نەمەسە وزگە ۇلتتىڭ وكىلدەرى ەمەس، ولاردىڭ اراسىندا قازاقتار دا بار. بىرەۋلەر وقۋ ءۇشىن، بىرەۋلەرى بيزنەس ءۇشىن قونىس اۋدارۋدا. بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىر الەۋمەتتىك ساۋالناما قورىتىندىسىنا كوز جۇگىرتتىم. وعان سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ 15 پايىزى باسقا ەلگە بارىپ ءومىر ءسۇرۋدى قالايدى ەكەن. كەيبىرەۋلەر مۇنى ءتىل تۋرالى مالىمدەمەگە رەاكتسيا رەتىندە باعالايدى. جوق، ولاي ەمەس. مىناداي تەز رەاكتسيا بولمايدى.
ايدوس سارىم: مەنىڭشە، بىزدە ءالى وتپەلى كەزەڭ اياقتالعان جوق. قاي ەلدە تۇرعىسى كەلەتىنىن ءالى كۇنگە دەيىن ويلانىپ جۇرگەندەر كوپ. قازاقستان كۇننەن-كۇنگە ورىستىق، كەڭەستىك سيپاتتارىنان ايىرىلىپ، قازاق، مۇسىلمان ەلىنە اينالىپ كەلەدى.

يەسى جوق ەلدە ۇرلىق جاساۋ وڭاي

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ۇلت-پاتريوتتارى قازاق ءتىلىن قولداۋ ميتينگىنى قالانىڭ ءبىر شەتىندە وتكىزبەك. ءپاريجدىڭ ءبىر تۇكپىرىندە وتكەن ميتينگ تۋرالى ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ماسكەۋدە ميتينگ مانەج الاڭىندا ەمەس، شەتكى ءبىر اۋداندا وتكەنىن كورگەن ەمەسپىن. مۇنداي ميتينگتى قالانىڭ ءبىر تۇكپىرىندە وتكىزۋ قورلىق ەمەس پە؟
ايدوس سارىم: كەيبىرەۋلەر ۇلت-پاتريوتتارىنان راديكال جاساعىسى كەلەدى. بۇعان قاراماستان، ولار - زاڭدى قۇرمەتتەيتىن ادامدار. بۇل جەردە «نەگە ءبىز نورۆەگيا سياقتى ەمەسپىز؟» - دەپ قايىرا ساۋال تاستاۋعا بولادى. قالانىڭ ءوز ەرەجەلەرى بار. ميتينگ وتكىزۋگە ءماسليحات بەلگىلەگەن ورىندار بار.
دوسىم ساتباەۆ: بۇل ەرەجەلەر بارىنە بىردەي. جالپى، ەليتامىزدىڭ كوپشىلىگى - كوسموپوليتتەر. ولاردى كوسموپوليت ەتەتىن نە نارسە؟ ول - سىبايلاس جەمقورلىق. ءبىزدىڭ ەليتامىزدىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى كوپ نارسەگە نەمقۇرايدى قارايدى. قازاقستان قانداي بولۋى كەرەك؟ مۇندا كىمدەر تۇرادى؟ قاي ءتىل باسىمدىققا يە بولۋى كەرەك؟ ميتينگىنى قايدا وتكىزۋ كەرەك؟ بۇل سۇراقتارعا باس قاتىرمايدى. ولارعا ءبارىبىر. قىتايلارمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك پە؟ الدە فرانتسۋزدارمەن، امەريكاندىقتارمەن بىرگە جۇمىس ىستەي مە - ولار ءۇشىن ەش ايىرما جوق. ويتكەنى، ولاردىڭ ۇيلەرى، وتباسى شەتەلدە. بالالارى دا شەتەلدە وقىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق ەليتامىز اقشانى وسى جەردەن تاۋىپ، ويى باسقا جاقتا بولعاندىقتان، بۇل ماسەلەلەردى كوتەرگىسى دە كەلمەيدى.
ايدوس سارىم: ءبىز نەگە قازاق ءتىلى تۋرالى، قازاق مەملەكەتتىلىگى تۋرالى ءجيى ايتامىز؟ يەسى جوق ەلدە ۇرلىق جاساۋ وڭاي.

ساياسات ساحناسىندا بارىنە بىردەي ۇنامايسىڭ

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: بيبىگۇل تولەگەنوۆانى «سوققىعا جىعۋ» قازاقشىلىققا دا، مۇسىلمانشىلىققا دا جات قىلىق سەكىلدى؟ ۇلكەندى سىيلاۋدان، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەكتى ەسكەرۋدەن قالعانىمىز با؟
ايدوس سارىم: بۇل جەردە مىناداي نارسە بار. قازىر ەلىمىزدە ءبىر مەزگىلدە ەكى ءتۇرلى مالىمدەمە جاساۋ مۇمكىن ەمەس. بيلىك كوبىنە قازاقتىلدى اۋديتورياعا باسقا، ءورىستىلدى اۋديتورياعا ءتىپتى باسقا پىكىر ايتا بەرەتىن. بۇگىنگى كۇنى ولاي ەتۋ مۇمكىن ەمەس. بيبىگۇل تولەگەنوۆانىڭ جاسى مەن جەتكەن جەتىستىكتەرى «ءيا، قول قويدىم. مەنى جايىما قالدىرىڭدار»  دەپ ايتۋىنا مۇمكىندىك بەرەر ەدى. وقىماي قول قويا سالعان شىعار، قاتەلىك جاساعان شىعار، بىراق ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزۋدىڭ قاجەتى جوق ەدى.
دوسىم ساتباەۆ: بۇل جەردە ايدوسپەن كەلىسەم. جاس ساياساتكەرلەرگە قاراعاندا، بيبىگۇل تولەگەنوۆا قورقاتىنداي ەشتەڭە جوق ەدى. بىرىنشىدەن، ول ساياساتكەر دە ەمەس.
ايدوس سارىم: مەن قىدىرالى بولمانوۆتى تۇسىنبەيمىن. ول قازاق ويىنشىقتارىن قازاق بالالارىنا ساتقىسى كەلەدى. ايەلى ەكەۋىنىڭ اندەرىن قازاق جاستارىنىڭ تىڭداعانىن قالايدى. سويتە تۇرا، قازاق تىلىنە قارسى شىعادى. ماعان وسى جاعى تۇسىنىكسىز.
ەلىمىزدە جاستار تىڭدايتىن بەس تۇلعا دا جوق. ەسكى قاھارماندارىمىز ساحنادان ءتۇستى، جاڭالارى ءالى پايدا بولعان جوق.
دوسىم ساتباەۆ: بۇل حات - ساياسي مالىمدەمە! قول قويعانداردىڭ كوبى قوعام جانە ساياسي قايراتكەرلەر. ساياسات ساحناسىنا شىققان كەز كەلگەن ادام بارىنە بىردەي ۇنامايتىنىن الدىن الا بىلۋگە ءتيىس. ساياسات - لاس نارسە. بارلىق ەلدە دە سولاي بولادى.

ەلىمىز ۇشاق ءتارىزدى قاۋىپتى ايماقتارعا ەنىپ بارادى

نۇرلان ەرىمبەتوۆ: ەلىمىزدە قاۋىپ قايدان شىعۋى مۇمكىن؟
ايدوس سارىم: «كەلەسى ون جىلدىقتار وتكەن جيىرما جىلعا قاراعاندا، قيىنىراق بولادى»، - دەپ دوسىم ەكەۋمىزدىڭ پىكىرىمىز ءبىر جەردەن شىققان ەدى.
دوسىم ساتباەۆ: كەڭىنەن توقتالايىق. ەلىمىز قازىر كوپ باعىتتار بويىنشا قاۋىپتى فازالاردان وتكەلى تۇر. ءبىرىنشىسى - دەموگرافيالىق باعىت. قازىر تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۇرپاق ءوسىپ جەتىلدى. ولار شەتىنەن ماكسيماليستەر. ساياسي ارەكەتى جاعىنان ءبىزدىڭ بۋىنعا قاراعاندا، ولاردىڭ راديكالدىلىعى باسىم. ليبەرالدى ۇراندارى جوق.
ەكىنشىسى، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرمەن قاتار ءبىلىم دەڭگەيى دە قۇلدىراپ بارادى. بۇل ادام كاپيتالىن ازايتادى. بۇل قازىردىڭ وزىندە بىزگە سوققى بولىپ ءتيىپ جاتىر.
تاعى ءبىر قاۋىپ  - رۋحاني-يدەولوگيالىق بوس كەڭىستىككە بايلانىستى. ونى ءدىني ەكسترەميستىك اعىمداردىڭ ارەكەتىنەن بايقاۋعا بولادى.
كەلەسى - ەكونوميكالىق باعىت. الەمدىك ەكونوميكا قايتا قۇرىلۋدا. ءبىر الەمدىك داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى جۇمسادىق. بۇعان قاراماستان، ەلباسى مەن كارىم ءماسىموۆ «تاعى ءبىر الەمدىك داعدارىسقا ۇشىراۋىمىز مۇمكىن» دەپ مالىمدەي باستادى. بۇل - ءبىزدىڭ كىنامىز دە ەمەس، وبەكتيۆتى ۇردىستەر. ەلىمىز ۇشاق ءتارىزدى قاۋىپتى ايماقتارعا ەنىپ بارادى.
ءبىز الداعى ون جىلدىقتى عانا ەمەس، سوڭعى جيىرما جىلدى دا بوسقا وتكىزدىك دەپ ەسەپتەيمىن. قولىمىزدان كەلەتىن كوپ شارۋانى تىندىرا المادىق.

رۋحاني كوشباسشىلار قاشان پايدا بولادى؟

ايدوس سارىم: وقۋشى كەزىمدە جازۋشىلار وداعىنا كىرگەنىمدە تىنىسىم تارىلىپ قالاتىن. قازىر مەن ءۇشىن ول ەشتەڭەنى شەشۋگە قاۋقارى جوق كادىمگى بيۋروكراتيالىق كەڭسە بولىپ قالدى.
بىزدە قازاقتار دا، ورىستىلدىلەر دە تىڭدايتىن تۇلعا جوق. مۇنداي پروبلەما قازاقتاردىڭ ءوز اراسىندا دا بار. مويىنداۋ كەرەك، بۇگىنگى كۇنى ونداي جالعىز تۇلعا - نازارباەۆ. قازاقتاردىڭ ءبىراز بولىگى تىڭدايدى. كەز كەلگەن سايلاۋدا ول حالىقتىڭ 50-60 پايىز داۋىسىن وڭاي جيناي الادى. بۇل - فاكت.
بۇگىن ءبىز ەلىمىزدەن الەمدىك دەڭگەيدەگى تەولوگتاردىڭ شىعۋىنا كۇش سالۋىمىز كەرەك. جاڭا بەدەلدى تۇلعالار شىعۋى كەرەك. تەلەۆيزيا، جارنامالار ءبىر كۇندىك جۇلدىزداردى شىعارۋدى ۇسىنادى. پۋگاچەۆا كەتكەننەن كەيىن رەسەي ساحناسىندا پريمادوننا بولمايدى...
دوسىم ساتباەۆ: مەنىڭ ءبىر سۇراعىم بار. ۇلت-پاتريوتتارى ءوز ماقساتتارىنا جەتىپ، ءتىپتى بيلىككە كەلدى دەپ ەسەپتەيىك. سوندا جاڭا قازاقستاندى جاساپ، ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ باسىن قوسا الاتىن رۋحاني كوشباسشىلار پايدا بولا ما؟ ونىڭ ۇستىنە، «بولاشاقتا ءدىني ەكسترەميزمگە توسقاۋىل بولاتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسى» بولادى دەگەن وي ايتىلىپ ءجۇر...
ايدوس سارىم: ۇلى جازۋشىلار مەن ۇلى عالىمداردىڭ پايدا بولۋىن الدىن الا سەزۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق تاريحىندا مەنى تاڭىرقاتاتىن ءبىر ۇلكەن قۇبىلىس بولدى. ابايدان كەيىن ساياساتكەرلەر مەن جازۋشىلاردىڭ مىقتى شوعىرى پايدا بولدى. ولار ءوز باستارىن قۇرباندىققا شالىپ، قازاق ۇلتىن ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالدى. ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسەتىن اۋىرتپالىقتار وسىنداي ۇلىلار شوعىرىنىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولۋى مۇمكىن. «الاشوردا» وكىلدەرىنىڭ ورتاشا جاسى 25-تەن اسپايتىن. ءبىز اڭساعان تۇلعالار 20 جاستاعى جاستاردىڭ اراسىندا جۇرگەن شىعار...

«اقجولدىقتارعا» 10 تەڭگە اۋدارتا الماعان ەدىك

ايدوس سارىم: مەنىڭ پارتيا قۇرۋ ويىمدا جوق. قازىرگى ماقساتىم - ساليقالى، ءار اۋدانداردا تامىرى بار، بيلىكپەن ارىپتەستىكتە جۇمىس ىستەيتىن ۇلتتىق قوزعالىس قۇرۋ. بۇل پارتيا قۇرعاننان دا ماڭىزدى دەپ بىلەمىن.
دوسىم ساتباەۆ: ءبىز ساياسي پارتيالار دەپ جۇرگەندەرىمىز، شىنتۋايتىندا، پارتياعا جاتپايدى. بىزدە توپتىق مۇددە، قىسىم كورسەتۋ توپتارى، شەنەۋنىكتەردىڭ وداعى، بيزنەسمەندەردىڭ وداعى بار. بىراق بۇلاردى پارتيا دەۋگە كەلمەيدى.
ايدوس سارىم: شىنايى پارتيا ونىڭ قاراپايىم مۇشەسى جىل سايىن 100 دوللار جارنا سالىپ، ول اقشانىڭ قالاي جۇمسالىپ جاتقانىنا نازار اۋدارعان كەزدە قۇرىلادى. 2004 جىلعى ەڭ كۇشتى پارتيالاردىڭ ءبىرى دەگەن «اق جول» پارتياسىنىڭ 80 مىڭ مۇشەسىنەن جارنا  رەتىندە 10 تەڭگە اۋدارتۋعا دا شامامىز كەلمەدى. «جارايدى، اقشا اۋدارماي-اق قويىڭدار، پارتيالىق گازەتكە جازىلىپ، ءوز گازەتىمىزدى قولدايىق»، - دەپ ۇسىنىس جاسادىق. ول دا قولىمىزدان كەلمەدى.

رەسەي ءبىز ءۇشىن الاڭداسىن!

دوسىم ساتباەۆ: رەسەيدەگى جاعداي - دەموكراتيالىق پروتسەستەر كەيپىنە ەنۋدىڭ جالعان نۇسقاسى. اينالاسىنداعى وزگە ەلدەرگە قاراعاندا، ءسال دۇرىسىراق كورىنەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، رەسەيدە بولىپ جاتقان نارسەلەر - تازا رەسەيلىك ۇلگى. ونى ەلىمىزدەگى جاعدايمەن سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. رەسەيدىڭ ىقپالىن تىم اسىرا كورسەتۋگە دە قارسىمىن. رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى دا، ىشكى ساياساتى دا وزگەرمەيدى. پۋتين باستاعان ءىستى مەدۆەدەۆ جالعاستىرىپ جاتىر. پۋتين سول ءىستى ەندى قايتا قولعا الادى. قازاقستانمەن قارىم-قاتىناستى باسىمدىق بەرىلگەن باعىتتار - كەدەن وداعى، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك شەڭبەرىندە جۇزەگە اسا باستايدى.
ەكونوميستەر تەك قانا ەكونوميكالىق جاعىنا عانا ءمان بەرەدى. بۇل جوبالاردىڭ گەوساياسي ءمانى دە بار. مەدۆەدەۆ تە، پۋتين دە وزدەرىنە ءبىر يىعىن بەرىپ تۇراتىن رەجيمدەر ارقىلى پوستكەڭەستىك ەلدەرگە ىقپالىن كۇشەيتۋدى قالايدى. ماسەلە - باسقادا. ءبىز «رەسەيدە نە بولىپ جاتىر؟» - دەپ الاڭداماۋعا ءتيىسپىز. كەرىسىنشە، ولار ءبىز ءۇشىن الاڭداۋى كەرەك! كەيىن قازاقستاننىڭ ساياساتى قالاي وزگەرۋى مۇمكىن؟ بۇل سۇراق ولار ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

جازىپ العان شاديار وستەمىرۇلى

http://jasqazaq.kz/post/elitamyzdy%D2%A3-k%D3%A9psh%D1%96l%D1%96g%D1%96-nem%D2%9B%D2%B1raidy