مىرزاگەلدى كەمەل. شاكارىم ءولىمىنىڭ سىرى
1925 جىلى قۇلكە ەسىمدى ەلگە ابىرويلى ءبىر ازامات قايتىس بولىپ، جانازاسىن شاكارىم قاجى شىعارعان. قۇلكەنى قابىرگە ءتۇسىرىپ جاتقاندا شاكارىم: «ەي، قۇلكە، سەنىڭ بۇل اق ءولىمىڭ بىزگە بۇيىرار ما ەكەن؟!» دەپتى. جۇرت قاجى سوزىنە تاڭدانىپ قالىپتى. «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا بۇل ءسوزدى جيرەنشەنىڭ ءىنىسى جومارتۇلى توققارا ايتقان دەلىنەدى. شاكارىمنىڭ وسى ايتقانى ءدوپ كەلىپ، ول وتىز جىلداي اق ءولىم بۇيىرماي ايدالادا قۇدىق ىشىندە قالدى.
ول ءوزى تۋرالى: «ومىرگە جوق قوي قۇمارىم دا، جەتپىس ءۇش جاسقا شىعارىمدا، اينالدى-اۋ ءومىر ارباداي» دەگەن ەدى. سونىسى ءدال كەلىپ، وسى سوزدەردى جازعاننان از-اق ۋاقىت وتكەندە كەڭەستىك شولاق بەلسەندىلەردىڭ باقىلاۋىندا قالدى. شاكارىم ايتادى: «ءبىر كۇنى قايتىپ كەلسەم، ءوزىم جوقتا بىرەۋلەر قۇلىپتاۋلى ەسىگىمدى اشىپ، تاماعىمدى جەپ كەتىپتى. كەلگەن اڭشىلار ما، كىم ەكەنىن بىلەيىن دەپ جەر شولىپ جۇرگەنىمدە گپۋ-دىڭ ەكى سولداتى ۇستاپ باقاناسقا الىپ كەتتى. مەنەن جاۋاپتى قالادان كەلگەن گپۋ قىزمەتكەرى الدى، ول اق پەن قارانى اجىراتا الاتىن، ادامدى تاني بىلەتىن، شىن مەن جالعاندى ايىرا بىلەتىن بايىپتى ادام ەكەن». ول 73 جاسقا كەلگەن قازاقتىڭ اق جۇرەك اقساقالىنىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرگەنىنە قاناعاتتانىپ، تۇتقىننان بوساتىپ قويا بەردى.
1925 جىلى قۇلكە ەسىمدى ەلگە ابىرويلى ءبىر ازامات قايتىس بولىپ، جانازاسىن شاكارىم قاجى شىعارعان. قۇلكەنى قابىرگە ءتۇسىرىپ جاتقاندا شاكارىم: «ەي، قۇلكە، سەنىڭ بۇل اق ءولىمىڭ بىزگە بۇيىرار ما ەكەن؟!» دەپتى. جۇرت قاجى سوزىنە تاڭدانىپ قالىپتى. «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا بۇل ءسوزدى جيرەنشەنىڭ ءىنىسى جومارتۇلى توققارا ايتقان دەلىنەدى. شاكارىمنىڭ وسى ايتقانى ءدوپ كەلىپ، ول وتىز جىلداي اق ءولىم بۇيىرماي ايدالادا قۇدىق ىشىندە قالدى.
ول ءوزى تۋرالى: «ومىرگە جوق قوي قۇمارىم دا، جەتپىس ءۇش جاسقا شىعارىمدا، اينالدى-اۋ ءومىر ارباداي» دەگەن ەدى. سونىسى ءدال كەلىپ، وسى سوزدەردى جازعاننان از-اق ۋاقىت وتكەندە كەڭەستىك شولاق بەلسەندىلەردىڭ باقىلاۋىندا قالدى. شاكارىم ايتادى: «ءبىر كۇنى قايتىپ كەلسەم، ءوزىم جوقتا بىرەۋلەر قۇلىپتاۋلى ەسىگىمدى اشىپ، تاماعىمدى جەپ كەتىپتى. كەلگەن اڭشىلار ما، كىم ەكەنىن بىلەيىن دەپ جەر شولىپ جۇرگەنىمدە گپۋ-دىڭ ەكى سولداتى ۇستاپ باقاناسقا الىپ كەتتى. مەنەن جاۋاپتى قالادان كەلگەن گپۋ قىزمەتكەرى الدى، ول اق پەن قارانى اجىراتا الاتىن، ادامدى تاني بىلەتىن، شىن مەن جالعاندى ايىرا بىلەتىن بايىپتى ادام ەكەن». ول 73 جاسقا كەلگەن قازاقتىڭ اق جۇرەك اقساقالىنىڭ ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتىپ بەرگەنىنە قاناعاتتانىپ، تۇتقىننان بوساتىپ قويا بەردى.
شاكارىم ءولىمى جايلى اركىمنىڭ بەرگەن تۇسىنىكتەرىنەن قۇرالعان زەرتتەۋلەردى تالداپ قاراعاندا ولاردىڭ سوزدەرىندە الالىق بار، اركىم ءارتۇرلى ايتادى. ولاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ سوزدەرى مىناعان سايادى. جەرگىلىكتى گپۋ باستىعى ابزال قاراسارتوۆ شاش ال دەسە، باس الاتىن، اقىلى تاياز تاسىردىڭ ءوزى بولىپ شىعادى. ول شاكارىمدى باي، جۋان، كەزىندە بولىس بولعان، سونى كوكسەۋمەن جۇرگەن، قاجىعا بارعان، ياعني ۇكىمەتتىڭ جاۋى دەپ قانا بىلگەن. ونىڭ ەلدەن تىس، جاپادان-جالعىز جۇرگەنىنىڭ وزىنە كۇدىكپەن قاراعان. ونىڭ ۇستىنە سول جىلى ەلدى قورلىقپەن ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى وزبىرلىققا شىداي الماعان، مال مۇلكىنەن اجىراپ، اشتىققا ۇشىراعان حالىق باس كوتەرىپ، ولاردى قورعاپ ءار جەردە ءسوز ايتىپ جۇرگەن شاكارىمدى سول كوتەرىلىستىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى دەپ تانىعان. اۋدانعا بارىپ، ءوز تالاپ-تىلەكتەرىن قويماق بولعان شارۋالاردى قىرىپ-جويىپ، ولاردىڭ جەتەكشىلەرىن ۇستاپ، جازالاۋعا اۋداننان سول ابزال باستاعان وترياد شىققان. اۋدانعا بەت الىپ كەلە جاتقان شاكارىم ولارعا قارسى جولىعىپ قالادى. توپ جەتەكشىسى شاكارىمدى كورە سالا مىلتىعىن كەزەنىپ، اتىپ سالادى. ولار ونىڭ اتىن دا، ءتىپتى ساقالىن دا سىيلامايدى. وق ءتيىپ جارالى بولعان اقىن: «مەنى اۋدانعا اپارىڭدار» دەي بەرگەندە قاراسارتوۆتىڭ ورىنباسارى حاليتوۆ دەگەن باشقۇرت تاعى دا اتادى. وقيعا وسىلاي بولعان دەسكەن دەرەك كوبىرەك ايتىلادى. كەيبىر دەرەكتەردە ەكى وقتى دا حاليتوۆ اتتى دەلىنەدى.
قازاقتىڭ ايتۋلى پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەۆنەي بۋكەتوۆ شاكارىمدى اتقان ابزال قاراسارتوۆتان تاسپاعا جازىپ، سۇحبات العان. بۇل سۇحباتتىڭ جازباشا نۇسقاسىن 1979 جىلى مۇحتار ماعاۋينگە جولداپ: «پايدالانۋ ءۇشىن ەمەس، تەك قانا وقىپ تانىسۋ ءۇشىن جىبەردىم» دەپ، وقىپ قايتارىپ بەرۋىن ءوتىنىپتى. ونى ماعاۋين تەك 2000 جىلى قاراشا ايىندا عانا، شاكارىم تولىق اقتالعاننان كەيىن 12 جىلدان كەيىن «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالايدى.
سۇحباتتاعى ا.قاراسارتوۆتىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ جەرلەرىنەن ماعىناسى بۇزىلماعان ءۇزىندى كەلتىرەلىك.
ابزال: «1931 جىلى مەنى بەسقاراعاي اۋدانىندا ميليتسيانىڭ رايوتدەلى بولىپ ىستەپ تۇرعانىمدا سەمەيگە وبلوتدەلگە شاقىرىپ: «ءسىزدى شىڭعىستاۋ اۋدانىنا جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن. وندا جاعداي جاقسى ەمەس. وندا ەل تولقىپ تۇر. باندىلار شىعىپ، ءار جەردەن سوعان ەلەڭدەپ، ەلدىڭ كوتەرىلىسكە ىڭعايلاناتىن ءتۇرى بار. ءسىزدى حالىقپەنەن قويان-قولتىق سويلەسىپ، سول ەلدىڭ ءتۇزۋ باعىت الۋىنا جول بەرەدى دەپ جىبەرەيىن دەپ وتىرمىن. ول ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى قۇدايبەرگەنوۆ شاكارىمنىڭ تۇرعان جەرى. ول كىسى تەك قانا قازاقستانعا ەمەس، بۇكىل جەر جۇزىنە اتاعى شىققان ادام دەۋگە بولادى. شاكارىمنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن جەرگە ەشكىم تاستامايدى. سول شاكارىمدى ۇستاي بىلسەڭ، ءتىلىن تاۋىپ، بابىن تاۋىپ، سوعان جاعداي تۋعىزساڭ حالىقتى ۇستاعانىڭ. سەنى جىبەرگەندەگى ماقسات بارعاننان كەيىن سول كىسىنى تاۋىپ الىپ، اڭگىمەلەسۋ كەرەك، پىكىرىن ءبىلۋ كەرەك، جاعداي تۋعىزۋ كەرەك، ونىڭ ءالى بىزگە كەلەشەگى كەرەك» - دەدى پانوۆ دەگەن باستىق.
...شاكارىمنىڭ بۇرىننان اتىنا قانىقپىن. ول كىسىنىڭ ولەڭدەرىن ءبىز بالا كەزىمىزدە دومبىراعا سالىپ، ءان سالاتىنبىز جانە مەن ءوزىم سول ادەبيەت جاعىنا بەيىم اداممىن بالا كەزىمنەن.
...ءبىز شىڭعىستاۋدى باۋىرلاپ، قابىرعالاپ كەلە جاتقاندا، ول اتتى كىسى سول تاۋعا بەت قويىپ جالعىز كەلە جاتىر. قاسىمدا شاراباەۆ ءابدىرايىم دەگەن بار. سول انادايدان: «ويباي، مىناۋ شاكارىم عوي» دەدى. مەن اتتان ءتۇستىم دە، ول كىسى دە ءتۇستى اتتان، سالەم بەرىپ، قولىن الىپ امانداستىم. سوسىن ءسىزدى ءبىر كورۋگە قۇمار ەدىم، ىزدەپ بارا الماي جاتىرمىن، قىزمەتكە كەلگەنىمە كوپ بولعان جوق دەدىم. ءسىزدىڭ بۇرىنعى اتاعىڭىزدى مەن جاقسى بىلەمىن، سىيلايمىن، مەن كىسى جىبەرەيىن، ءسىز سەسكەنبەي، بوي تارتپاي كەلىڭىز، كەڭىنەن اڭگىمەلەسەيىك دەدىم. مەنەن كومەك بولماسا، باسقا جاعداي بولمايدى، وسىعان سەنسەڭىز بولادى دەدىم. سوسىن ول «جاقسى» دەدى. بىراق، قاراعىم، شىراعىم دەپ لىپىلداپ تۇرمايدى. ول كىسى وتىرىك ايتسا دا، قاراعىم، شىراعىم دەۋگە بولادى عوي. جوق، ويىن بىرقالىپتى ۇستايدى ول كىسى. بۇل ءبىرىنشى كورۋىم.
سونىمەنەن ءبىرتالاي ۋاقىت وتكەن سوڭ مەن كىسى جىبەرىپ شاقىرتتىم ونى. يناباتتى، ءتاۋىر ادامدى جىبەردىم.
سوسىن ءبىر كۇنى كەزەكشىم كەلىپ: «شاكارىم دەگەن كىسى كەلىپ تۇر دەپ ايت» دەپ ءبىر كىسى كەلىپ تۇر، كىر دەسەم كىرمەيدى» دەدى. جۇگىرىپ شىعىپ ادەپپەنەن سالەم بەردىم. مەنىڭ ۇيىمە ءجۇرىڭىز دەپ الىپ كەتتىم، ەكەۋمىز ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن سويلەستىك. سوندا مەنىڭ بەتىمە تۋرا قاراپ ءبىر سويلەمەدى عوي. تۋرا ءوزىنىڭ بەتىنە قاراي سويلەيدى، ال ەندى ماعان قاراسا كۇللى دەنەسىمەن بۇرىلىپ قاسقىرشا قارايدى دا، قايتادان قالپىنا وتىرىپ سويلەيدى. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن وتىرعاندا ەزۋ تارتىپ ءبىر كۇلمەدى. ...ماعان تەك «ءسىز» دەپ سويلەدى. قاراعىم-شىراعىم دەگەن ءسوزدى دالادا دا، ۇيىمدە دە ەش جەردە ەستىگەم جوق. ابەكە دە دەمەدى، ابزال دا دەمەدى.
...سوسىن، ءوزىنىڭ وتىرىس، ءجۇرىس-تۇرىسىمەن ونداي ادامدى سيرەك كورگەن نارسەم. سوسىن ءوزى ول كىسى ءبىر عالىم سياقتى ەدى.
...كۇز باستالاردا مەن باندىلار قولىنان جارالانىپ ون بەس كۇندەي جاتىپ قالدىم. حالىق كوتەرىلىپ باراتقان سوڭ، سەمەيدەن ۆوورۋجەننىي وترياد شىعىپ اتقا ءمىنىپ ءبىر اي قۋدى، ءتىپتى تابا العان جوق. شاكەڭ ولاردىڭ جۇرگەن جەرىن كورىپ وتىرادى دا، ءوزىنىڭ بىلەتىن جەرى - مىنا جاعى شىڭعىستىڭ قىر بەتى، شىڭعىستىڭ تاۋى، وسىنىڭ ءبارىن بىلەدى. كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرادى دا، بۇلار شاقپاققا كەلسە، ولار شىڭعىس تاۋعا بارادى، ال كوكپەك تاسقا كەلسە، ولار قارامۇرىنعا بارادى. مىنە سولاي اۋرە قىلىپ قويعان. سەمەيدەن بۇيرىق كەلدى، قاراسارتوۆتىڭ ءوزى شىقسىن، وترياد ۇيىمداستىرسىن، شاكارىمدى ۇستاسىن دەپ.
...شاكارىمدى ۇستا دەگەندە تاپسىرما سول ءتىرى الۋ عوي. وعان بولمادى عوي.
...اناۋ بيىكتىڭ ار جاعىنداعى سايعا ءتۇسىپ جاتىر دەگەن حابار كەلدى. سونسوڭ مەن الگى تاۋعا تايانا بەرگەنىمدە سايعا ورلەپ تارتتىق. ...قاشىپ كەلگەندە كەرەگەتاستىڭ ەكى جاعىن قورشاپ ءبىزدىڭ كىسىلەر جايىلىپ كەتتى. ولاردىڭ سانى قىرىققا تولمايدى، مەن ورتادا قالىپ، قالعانىن ءبولىپ، شىڭعىستىڭ مىنا جاعىنان بىرەۋى، انا جاعىنان بىرەۋى شىقسىن دەپ جىبەرگەم. ...سونسوڭ تارتىپ بەرگەن قارامويىلعا قاراي، شاقپاقتى باۋىرلاپ، مىنا تاۋ عوي، الدىندا ءبىزدىڭ كىسى باردى عوي.
...اتىس باستالدى دا كەتتى. سودان ولار ۇيىتقىپ قايتا تاۋدىڭ باۋرايىنا قاراي سالعان. بىلاي دا كەتە المادى، بىلاي دا كەتە المادى. ءسويتىپ جۇرگەندە، استىندا تور جورعا ات، شاكارىمگە وق تيگەن. وق وڭ جاق جاۋىرىنان تيگەن. اتقا دا وق تيگەن.
...مەنىڭ كوزىمە ىلىككەنى - شاكارىم كەلە جاتتى. كۇن جاڭا شىعىپ كەلە جاتقان. جەر اپپاق قار. تور جورعا اتتىڭ شاپشىپ تۇرعان قانى، جاڭبىرشا جاۋىپ كەلەدى. تەڭسەلىپ كەلە جاتىر، تەڭسەلىپ تاۋدى ورمەلەپ كەلدى دە، اتتان قۇلادى. كىمنىڭ وعى تيگەنى بەلگىسىز.ول قارسى كەلە جاتقاندا اتپاعان، قاشىپ بارا جاتقاندا وق تيگەن.
...مىنە بار بىتكەنى وسى. مەن ولاردى تاستادىم دا اناۋ قاشقان باندىنى قۋىپ كەتتىم. ءبىر-ەكى ساعاتتان كەيىن سول جاقتان ورالىپ كەلسەم، تور ات تا ءولىپتى، شاكارىم دە ءولىپتى. كۇن باتۋعا تومەندەپ كەتكەن. سونسوڭ اناۋ شانانى الدىرىپ، تەكەمەتتى جايعىزىپ، كيىمىن، بارلىعىن جوندەپ.
...سونسوڭ باقاناسقا كىسى جىبەردىم. شاكارىم قايتىس بولدى، ولىگىن الىپ كەلە جاتىرمىن دەدىم.
...سوسىن ەرتەڭىنە بايقوشقار حالقىن جيناپ، شاكارىمنىڭ ولىگىن ورتاعا ساكى تاقتاي ورناتىپ، سونىڭ ۇستىنە كولدەنەڭ سالىپ، سونسوڭ ايتتىم مەن: حالىق، كەشەگى قۇدايعا قولىن سوزعان، مەكە-مادينەگە بارعان قاجى، حالىقتىڭ قادىر تۇتار اقساقالى، اقىنى، ەڭلىك-كەبەكتى جازعان شاكارىم بۇل كۇندە وسىنداي حالگە جەتتى. اجال جەتتى، اتىستا قايتىس بولدى. ۇكىمەتىنە قارسى قارۋ كوتەرىپ، وسىنداي قانشاما حالىقتىڭ وبالىنا قالىپ، سۇيتكەن شاكارىم، مىنە دەپ حالىققا كورسەتتىم. كورسەتپەسەڭىز نانبايدى، شاكارىم ءوز اجالىنان ءوزى ولەدى دەپ. ...وعان وق تيەدى دەپ تە ويلامايدى. سونسوڭ سول جەرگە قويعىزدىم.
مەن ونى قۇدىققا تاستاپ كەتىپ، ونىڭ ىشىنەن بالالارى شىعارىپ الىپتى، سوسىن جوندەپ قويىپتى دەيدى. ونىسى بەكەر. ولاردىڭ قايدا قويعانىن بىلمەيمىن. مەن ءوزىم اپارىپ قويعام جوق پالەن جەر دەپ ايتۋعا. ءوزىم بارىپ جەرلەتتىم. بىراق جەرلەگەن جەرىنە بارعام جوق. ...مەن اڭعا شىعىپ كەتتىم.
...مۇحتار كوپ ادام ەمەس، تولكوۆىي ءبىر ادام جىبەرىپ، نە بولماسا وزىنە شاقىرتىپ وزىممەن اڭگىمەلەسۋى كەرەك ەدى عوي. سوندا ءبىز مۇحاڭنىڭ بارىندا كىرىسكەندە بۇل كىسىنىڭ ەڭبەگى باياعىدا شىعۋشى ەدى، مەن بيتتەي قارسى ەمەسپىن، قازىر شىعارسا دا.
...مەنىڭ ماقساتىم ءتىرى الۋ ەدى عوي. ءتىرى العاندا مەن ماقتاۋ دا، وردەن دە الاتىن ەدىم ورگاننان، وعان جەتە المادىم عوي».
بەلگىلى جازۋشى بەيبىت ساپارالى ءوزىنىڭ «قاس قايسى، قازا قايسى، تازا قايسى...» دەگەن «راببىمىز ءبىر - كۇنشىعىس، كۇنباتىستا» دەگەن كىتابىندا جاريالانعان، كەيىننەن «شاكارىمتانۋ ماسەلەلەرى» عىلىمي-زەرتتەۋ جيناعىنىڭ 3-تومىندا باسىلعان زەرتتەۋىندە بىلاي دەيدى: «ءبىز بۇل ارادا شاكارىم ولىمىنە، دالىرەك ايتساق، قاساقانا ولتىرىلۋىنە بايلانىستى دەرەكناما ماتەريالداردى كوپتەپ تىزە بەرسەك، 1962 جىلى سەمەي وبلىسى، اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتى جانىنان قۇرىلىپ، ءتورت اي بويىنا تىڭعىلىقتاپ جۇمىس ىستەگەن كوميسسياعا شاكارىم ءومىرى مەن ولىمىنە بايلانىستى كۋالىك مول ماعلۇمات بەرگەن 300 شىڭعىستاۋلىق ازاماتتىڭ ايعاقتارىن كوتەرگەن بولار ەدىك. نەمەسە 1931 جىلى اۋداندىق گپۋ باستىعىنىڭ، ياعني ابزال قاراسارتوۆتىڭ ورىنباسارى بولعان زەينوللا وسپانوۆتىڭ، كومەكشىسى ايتمىرزا تۇڭلىكباەۆتىڭ، گپۋ قىزمەتكەرى ءماۋىتحان بايمىشەۆتىڭ، 1928 جىلدان كپسس مۇشەسى بالتاقاي تولعانباەۆتىڭ، نيازبەك الداجاروۆتىڭ، بۇگىندە كوزى ءتىرى كونە كوزدەردىڭ، سۇمدىق وقيعانى تاراتىپ بىلگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ بۇلتارتپاس دالەل سوزدەرىن كولدەنەڭ تارتار ما ەدىك» دەيدى.
شاكارىمنىڭ كەنجە قىزى گۇللاردان تۋعان بالاسى فاتيح ناسيبوللاۇلى بىلاي دەيدى: قاراسارتوۆ جونىندەگى ماسەلەنى ەڭ العاش بولىپ اشىق قويعان - بەلگىلى جازۋشى مۇحتار ماعاۋين بولاتىن. 1987 جىلى ماي ايىندا، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ ۇلكەن ءبىر ماجىلىسىندە، قازاقستاندىق پارتيا ۇيىمىنىڭ باسشى قىزمەتكەرلەرى قاتىناسىپ وتىرعاندا، م.ماعاۋين ءسوز سويلەپ، شاكارىم مۇرالارىن جارىققا شىعارۋدى شەشىمدىلىكپەن، بىلگىرلىكپەن تالداپ ايتىپ، قاراسارتوۆتىڭ شاكارىمدى ولتىرگەن سوڭ، جارتى عاسىر بويىنا قالايشا قاستاندىق جاساپ كەلگەندىگىن ناقتى دالەلەۋلەرمەن تاراتا بايان ەتكەن-ءدى. 1979 جىلى قاراسارتوۆ قايتىس بولعان سوڭ، ونىڭ ۇرپاقتارى قابىر باسىندا «ءىسىڭدى جالعاستىرامىز!» دەپ انت بەرىسكەنىن دە، وسى كۇنگە شەيىن قالايشا ارەكەتتەنىپ جاتقانىن ءسوز ەتكەندە، قالىڭ تىڭداۋشى جۇرت قايران قالىسقان. مەنىڭشە، وسى ءبىر شەشىمدى وي بولىسۋدەن سوڭ، شاكارىم مۇراسىن قايتا قاراپ، حالىققا ۇسىنۋ ءىسى جاندانىپ جۇرە بەرگەندەي كورىنەدى...
مەرەكە زياتوۆ: ...شاكارىم اتامىزدىڭ ەڭ كەنجە ۇلى زياتتى قاراسارتوۆ قايتا-قايتا اۋزىنا الىپ وتىرادى. وكىنىشپەن، قىتايعا جىبەرىپ العانىنا قانداي دا ءبىر قاپامەن اڭگىمە ەتەدى. زياتتان ەكەۋ ەدىك. اعام جاستاي شەتىنەپتى. مەن 1937 جىلى دۇنيەگە كەلىپپىن. ال اكەم سول 1937 جىلى قىتايدان جيىرما شاقتى قايراتكەرلەرمەن بىرگە الدىرىلىپ، اتىپ ولتىرىلگەن. اتامىزدىڭ زيات اكەتكەن قولجازبالارى وسى كۇنگە دەيىن قىتايدا باسىلىم كورىپ جاتىر دەپ ەستيمىن.
...شاكارىم زياتتى قىتاي اسىرىپ جىبەرۋگە مويىن ۇسىنعان. قىتاي ەلىندە زيات قايراتكەرلىگىمەن، ايتۋلى اقىندىعىمەن كوزگە تۇسكەن. قازاق تىلىندە العاش گازەت شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. تاڭجارىق اقىنمەن بىرگە تۇرمەدە دە جاتقان. وسىنداي ەندى بوي كوتەرىپ كەلە جاتقان ءىرى تۇلعانى قاراسارتوۆتىڭ جالا جازبالارى بويىنشا، كەيىندە ءبىزدىڭ ەلگە الدىرىپ، «حالىق جاۋىنىڭ بالاسى»، «ءوزى دە حالىق جاۋى» رەتىندە ولتىرتكەن.
1928 جىلى شىڭعىستاۋدان 17 باي تاركىلەندى، ارتىنشا وعان تاعى ءۇش ادام قوسىلدى، ولار تۇراعۇل ابايۇلى، حالەل عابباسوۆ، مۇساتاي مولداباەۆتار، سولارمەن 20 بولدى. 29-30 جىلدارى ولاردان كىشىرەك بايلاردىڭ مالدارى الىندى. بايدىڭ مالىن باعىپ كۇن كەشىپ وتىرعان جۇرت اشىقتى. 1931 جىلعا قاراي جۋا تەرۋ، يت پەن مىسىق جەۋ باستالىپ، بارا-بارا ادام ادامدى جەۋگە اينالدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە «اشتان ولگەنشە، وقتان ولەيىك» دەگەن وي تۋدى ەرجۇرەك قازاق بالاسىنا. ولار تاۋەكەلگە ءمىنىپ، اتقا قوندى. ولاردىڭ اتىن وكىمەت «باندى» قويدى.
اباي اۋىلىندا تۋىپ-وسكەن، 1939-1950 جىلدارى اۋداندىق نكۆد-دا قىزمەت اتقارعان تاڭىربەرگەن قىرقىمباەۆ بىلاي دەيدى: «...وتىز ءبىرىنشى جىلدىڭ باستاپقى ايلارىندا اۋقاتتى، جارتىلاي ءالدى، قالتاڭ-قۇلتاڭ تىرلىكتەگى اۋلەتتەردىڭ قولىنان ءىرىلى-ۇساقتى مالدارى كۇشپەن تارتىلىپ الىندى. وسىلايشا قولدان جاسالعان اشارشىلىق كەزەڭدە شىڭعىستاۋ ءوڭىرى جۇرتشىلىعى ايرىقشا قىرعىنعا، بوسقىنعا، ايداۋعا، توناۋعا ۇشىرادى. كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىنگى بەس بولىس توبىقتىنىڭ وتىز ەكى مىڭ حالقىنان قىرقىنشى جىلدارعا نەبارى ءۇش جارىم مىڭى عانا ءىلىنىپ-سالىنۋمەن ارەڭ دەگەندە امان ءىلىنىپتى. ەندەشە، بۇل زوبالاڭ قاراپايىم حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن، بىرلەسىپ باس كوتەرۋلەرىن تۋعىزباي قايتسىن. 1931 جىلى 500 ادام تىزە قوسىپ كوتەرىلگەن قارسىلىق قالاي ويراندالعانى كوز الدىمنان كەتپەس. قاراسارتوۆشا ايتساق، «كەڭەس وكىمەتىن ورناتقان كوممۋنيستەردى» تۇتقىنداعان قارسىلىق كورسەتۋشىلەردىڭ قولىندا بار قارۋى ونى-مۇنى عانا، اۋدان ورتالىعىنا جاقىنداي بەرە جيىرما-وتىز شاقتى گپۋ قىزمەتكەرلەرىنىڭ ساقاداي ساي قارۋلاردان وق بوراتۋلارىنان باۋداي قىرقىلىپ ءتۇسىپ، استىنا مىنگەن ات-تۇيەلەرىنىڭ باسىن كەيىن قاراي بۇرا قاشقان ەدى. سول قۋعىندا گپۋ جانالعىشتارى جول بويىنا اتىپ ءولتىرىپ قالدىرا بەرگەن جازىقسىز جانداردىڭ سانى شەكسىز. قاراسارتوۆ وتريادىنىڭ بەلدى مۇشەسى، شاكارىمدى قانقۇيلىلىقپەن اتقانداردىڭ ءبىرى، ۇمىتپاسام، اۋداندىق جەم-ءشوپ دايىنداۋ ستانتسياسىنىڭ مەحانيگى راحمەتوللا حاليتوۆ دەگەن جانالعىش بەلسەندى بولاتىن. ول شىڭعىس ولكەسىنە جيىرما بەس مىڭدىقتاردىڭ قاتارىندا كەلگەن ەدى جانە شاكارىمدى مۇلدە بىلمەيتىن. ۇلى اقىن قازاسى ول ءۇشىن قاتارداعى ءبىر ولىمدەي، قاجەت دەسەڭىز، كەڭەس وكىمەتى قاس جاۋلارىنىڭ ءبىرىنىڭ كوزىن قۇرتقانداي اسەر ەتكەنى كامىل.
قاراسارتوۆ جورتا بىلمەگەنسيدى، ر.حاليتوۆتى «سونسوڭ حالىقوۆ دەگەن تاتار بار» دەيدى. ءابدىرايىم ءشارىپجانوۆتى بىرنەشە جەردە شاراباەۆ دەپ وتىرۋدان تانبايدى. قاراسارتوۆتىڭ قاندىقول سەرىگى، شىڭعىستاۋ اۋدانىندا گپۋ قىزمەتكەرى بولىپ تالاي جازىقسىز جانداردى ەش سوتسىز اتىپ تاستاپ وتىرعان ءابدىرايىم ءشارىپجانوۆتى مەن بىرنەشە رەت كورگەن اداممىن. بويشاڭ، مۇرتتى، دەنەلى، سەرىسىماق اڭشى بولاتىن. شاكارىم ءولىمى، بىرنەشە ونداعان ادامنىڭ جازىقسىز جاپا شەگۋىنە قاتىسى ءۇشىن، 1931 جىلى سوتتالىپ، قازاقستاننىڭ 15 جىلدىعىنا وراي، 1935 جىلى تۇرمەدەن بوساتىلىپ، كۇلمەن، قۇندىزدى اۋىلدارىندا اۋىلسوۆەت قىزمەتىن اتقارعانىن بىلەمىن».
حافيز تولەۋقاسىموۆ: شاكارىم قۇدايبەردىۇلى مۇراسىنا قاتىستى قۇرىلعان ارناۋلى كوميسسيانىڭ قۇرامىندا مەن دە بار ەدىم. سول جىلى «قىزىل تۋ» كولحوزىندا تۇرعان سيراقباي دوسماعامبەتوۆ دەگەن قارت ۇلى اقىن تۋرالى بىلاي دەپ اڭگىمەلەگەن بولاتىن:
- 1931 جىلى باقاناسقا اڭ اۋلاي كەلگەن شاكارىم ءبىزدىڭ ۇيدە اكەمە امانداسىپ، قىمىز ءىشىپ وتىرعاندا، ۇيگە سۋىت ءجۇرىستى 3-4 ادام ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلدى. اكەمنىڭ مىنىسكە تاپتىرمايتىن جاراۋ اتى بار ەدى، سونى سۇراپ كەلگەن ەكەن. سوندا قاجى وتىرىپ:
- ءاي جىگىتتەر! ەكى ءجۇز اداممەن اۋدانعا شاۋىپ، ونىڭ كىرپىشىن قۇلاتقانمەن، سوۆەت وكىمەتى قۇلامايدى، جوندەرىڭە جۇرىڭدەر، تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىك سالماڭدار! - دەپ اشىنا كەڭەس بەردى. مىنىسكە ات بەرگىزبەي قويدى. حالىقتىڭ ەرتەڭگى بولاشاعىنا زور سەنىممەن قاراعان اق ادال ادامنىڭ كەڭەسكە قارسى بولدى، «بانديتتەر» جينادى دەگەنى ەش اقىلعا سىيمايتىن باز بىرەۋلەردىڭ ساندىراعى، - دەگەنى بار ەدى.
حالىق جازۋشىسى حاميت ەرعاليەۆ تە بۇل ماسەلەگە ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن:
1959 جىلى شاكارىم قۇدايبەرديەۆ اقتالىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ونىڭ بىرنەشە ولەڭى جاريالاندى. ا.قاراسارتوۆتىڭ اقىنعا قانشالىقتى «جانى اشيتىنىن» ءبىز سوندا كورگەنبىز. ول جوعارعى ورىنداردان كىرمەگەن ەسىك قالدىرماي، ايعايىن سالا ءجۇرىپ، اقىننىڭ ولگەننەن كەيىنگى ءومىرىن تاعى دا ءوشىرتىپ تاستاعان. قاراسارتوۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا دا كەلگەن. «باندى باستىعىن اقتاماقشى ادامداردىڭ وزدەرىن جاۋاپقا تارتۋ كەرەك!» دەپ ستولدى سوعا داۋرىققانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، ءوز كوزىممەن كورگەنىم دە بار.
1963 جىلى يدەولوگيا سەكرەتارى ن.جانديلدين مەنى شاقىرىپ الىپ، شاكارىم ماسەلەسىن ەگجەي-تەگجەيلى تەكسەرىپ، سودان قورىتىندى شىعارۋ ءۇشىن ون ەكى ادامنان كوميسسيا قۇرىلعانىن، پرەدسەداتەلدىگىنە مەنىڭ تاعايىندالعانىمدى ايتتى. كوميسسيانىڭ قۇرامىندا تايىر جاروكوۆ، ءسادۋ ماشاقوۆ، جەكەن جۇماحانوۆ، اكادەميانىڭ ءبىر-ەكى تاريحشىسى جانە سەمەيلىك جولداستار ەنگىزىلگەن.
...سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سەكرەتارى ءا.كاكىمجانوۆ، اباي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى ك.نۇرباەۆ، عالىم-جازۋشى ق.مۇحامەدحانوۆ، جازۋشى ك.ورازالين وزدەرى جانە وزدەرى قۇرعان كوميسسياسى ارقىلى ولشەۋسىز كوپ كومەك كورسەتكەنىن ايرىقشا بولە ايتۋ كەرەك. بۇلار شاكارىمدى كوزىمەن كورگەن ءۇش جۇزگە جۋىق اداممەن اۋىزەكى اڭگىمەلەسىپ، ايتقاندارىن قاعازعا تۇسىرگەن. وعان قوسا اقىن ولىمىنەن حاباردار جەتپىستەي ادامنىڭ جازبا تۇردەگى ماعلۇماتتارىن دا وسى جولداستار جيناستىرىپ بەردى.
اۋىزەكى ايتۋشىلار اقىننىڭ جوعارى مادەنيەتىن، بىلىمدارلىعى مەن قايىرىمدىلىعىن، كىسى ولتىرمەك تۇگىلى بىرەۋگە تۇرپايى سويلەۋدى بىلمەيتىن سىپايىلىعىن سىر ەتىپ شەرتەدى. ال جاڭاعى كورگەن-بىلگەندەرىن ءوز قولىنان جازىپ بەرگەندەر اقىننىڭ قاراۋىل وقيعاسىنا ەشقانداي قاتىسى بولماعانىن ءبىراۋىزدان قۋاتتايدى. ءارى كەتكەندە ايتارى «شاكەڭ زامان بەتىن جەتە تۇسىنە الماي ورتادان وقشاۋلاندى» دەگەنگە عانا سايادى. ...بۇل، ارينە، قىتاي ءوتۋدى نەمەسە بۇلىنشىلىككە قاتىسۋدى نيەت قىلعان ادامنىڭ ءىسى بولماسا كەرەك.
ءبىز ...ەكى باسپا تاباق كولەمىندە قورىتىندى جازىپ، وندا اقىننىڭ باندى ارەكەتىنە ەشقانداي قاتىسى بولماعانىن دالەلدەدىك. بىراق، نەگە ەكەنىن بەلگىسىز، ءبىزدىڭ سول قورىتىندىمىز ول كەزدە ءىستىڭ بەتىن وڭعا باستىرا المادى.
قاراسارتوۆتىڭ شاكارىم قاراۋىل ۇستىندەگى اتىس كەزىندە ءولدى دەۋى شىندىق ەمەس. ونىڭ ءولىمى بۇل وقيعادان ءبىر اي كەيىن مۇلدە باسقا جاعدايدا، باسقا جەردە، اتاپ ايتقاندا، كەرەگەتاستا بولعان ءىس. ونىڭ سۇيەگى باقاناس بويىنداعى قاراقۇدىققا سول جەردەن اپارىلعان. بۇل كىسىنىڭ «بىلمەدىم شاكارىمدى كىم اتقانىن» دەۋى دە شىندىق ەمەس. بىلگەن. ونى دالەلدەۋشىلەر كوپ.
قاراسارتوۆتىڭ قاراۋىندا چەكيست بولىپ ىستەگەن ا.تۇڭلىكباەۆتىڭ ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەن سوزدەرى مىناداي: باندىلار قاراۋىلدى شاۋىپ، ولجابايدى ءولتىرىپ كەتكەن سوڭ، اراعا ءۇش كۇن سالىپ شاكارىم اعا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى، قاتتى اۋىرىپ جاتقان توقسانداعى اكەمنىڭ كوڭىلىن سۇرادى. سوندا ول: «قاراۋىلدىڭ بالشىق ءۇيىن قيراتىپ، كىسى ولتىرگەندە، جەكسۇرىن كورىنگەننەن باسقا نە شىعادى؟... وڭشەڭ اقىماقتاردىڭ ءىسى بۇل!» دەپ بۇلىنشىلىككە قاتىسقانداردى قاتتى جازعىرىپ وتىردى. سوندا بۇنىڭ باندى بولعانى قايسى؟... اقىن قازاسىنا كەلسەك، ول بىلاي بولعان: «تاڭ مەزگىلى. كۇزدىڭ ءبىر بۇلىڭعىر كۇنى ەدى. جەردى قىربىق قىراۋ باسقان بوقىراۋ شاعى. كۇزەتتە تۇرعان باشقۇرت حاليتوۆ انادايدان مۇنارتىپ كورىنگەن ءبىر توپ اتتىلاردىڭ بىزگە قاراي بەتتەگەنىن كورگەن. وسى حابار قۇلاعىنا تيىسىمەن، ولاردى باندى دەپ ويلاعان قاراسارتوۆ بىزگە بىردەن-اق «اتىڭدار!» دەپ بۇيىردى. ودان-بۇدان مىلتىق اتىلا باستاعان سوڭ، انالار ىركىلىپ قالدى. سول كەزدە ىركىلگەن توپتان بىرەۋ ءۇزىلىپ شىعىپ، اتىنىڭ جورعاسىن توگىلدىرە بىزگە قاراي بەتتەدى جانە دە قايتا-قايتا قول كوتەرىپ، زالالسىز ادامبىز دەگەندەي بەلگى بەردى. جاقىنداعاندا، شاكارىم ەكەنىن ءبارىمىز-اق تانىدىق. بىراق «اتىستى توقتاتىڭدار!» دەگەن بۇيرىق بولماعان سوڭ، باشقۇرت حاليتوۆ ونى ءبىر ەمەس، ەكى دۇركىن اتتى. شاكارىم اتىنىڭ جالىن قۇشا بەرىپ، جەرگە قۇلاپ ءتۇستى. بىزگە بىردەڭە دەۋگە دە شاماسى كەلمەدى. ات، تۇيە مىنگەن قالپىمىز، ءبىز ونى قورشاپ ءبىراز ۋاقىت ءۇنسىز تۇردىق. بۇل كەزدە شاكەڭ سەرىكتەرى زىم-زيا جوق بولىپ كەتتى.
قاپەلىمدە جان ءتاسىلىم قىلا الماي قينالىپ جاتقان قارتتىڭ قارۋىن، ۇستىندەگى كيىمىن بۇيرىق بويىنشا جۇرت ۇلەسىپ الا باستادى. قاسقىر ىشىك، تىماق، ساپتاما ەتىك، سىرما بەشپەنت، شالبار دەگەندەرىڭىز ءبىر-بىردەن الىنىپ بولعان سوڭ، اق قىراۋدىڭ ۇستىندە اق جەيدە، اق دامبالىمەن قان-جوسا بوپ اق ساقالدى شال جاتتى. سوندا ناچالنيك ماعان:
- ءاي توبىقتى، سەن نەگە المادىڭ؟... دەپ زەكىدى.
- مەن الاتىن نەسى قالدى؟... دەگەندى مەن ىزاعا بۋلىعىپ ايتتىم.
- ءوزىن ال! باقاناسقا جەتكىز! - دەپ بۇيرىق بەردى. مەن تۇيەمدى شەگەردىم دە، استىمداعى ورە كيىزدى جايىپ جىبەرىپ، سوعان ولىكتى ۇزىن كۇيىندە وراپ، ەكى جەردەن ارقانمەن بۋناپ، تۇيەنىڭ ءبىر جاعىنا ەكى وركەشىنە ءىلدىم. ءوزىم تۇيەنى جايداق ءمىنىپ، باقاناسقا دا جەتكىزدىم. ماعان باسقا ءبىر جولداس بولىسقاندا دا، قالىڭ توڭدى تۇگەل اۋدارىپ جارىتا المادىق. ءبىزدىڭ اسا قيىندىقپەن ويعان جەرىمىزگە قارتتىڭ ۇزىن دەنەسى سىيماعان سوڭ، سوعان وتىرعىزدىق تا ءجۇزىن جاسىردىق.
«مەن الاتىن نەسى قالدى؟» دەگەندى ىزالانىپ، جاسقا بۋلىعىپ ايتقانىم ءۇشىن، قاراسارتوۆ ماعان سەنىمسىزدىك كورسەتىپ، مەنى ون بەس تاۋلىك بويى گاۋپۆاحتادا ۇستادى. سول ۋاقىت ىشىندە ول ءوزىنىڭ قورقىتىپ جازدىرعان ادامدارىنىڭ بارىنە «شاكارىم باندىنى ۇيىمداستىرۋشى بولدى» دەگىزىپ ۇلگەرگەن. گاۋپۆاحتادان شىققاننان كەيىن، مەن دە سول سارىندا جازۋعا ءماجبۇر بولدىم. ال، حاليتوۆتى دەرەۋ باسقا جاققا شىعارىپ جىبەردى».
شاكارىم توبىندا بولعان بەردەش ازىمباەۆ بىلاي دەيدى: «ءبىز ءوز تۋىستارىمىزدان ءتورت-بەس ادام جينالىپ، شاكارىم اعانىڭ جاي-كۇيىن بىلگەلى شاقپاقتاعى سايات-مەكەنىنە بارعانبىز. اعانىڭ ءبىر اۋىق اڭ اۋلاپ، سەندەرمەن بىرگە كوڭىل سەرگىتەيىن دەگەن تىلەگى بويىنشا شىققان بەتىمىز سول ەدى. تاڭ مەزگىلى. كۇن بۇلىڭعىر بولاتىن. شاكارىم اعا بۇل جولى ءوزىنىڭ اباي سىيلاعان ماۋزەرىمەن شىققان-دى. ءبىر جازىقتا اتتىلى، تۇيەلى ادامداردىڭ شوعىرى مۇنارتىپ كورىندى. سولاي قاراي بەتتەي بەرگەنىمىزدە، نەشە مارتە اتىلعان وقتان سەكەم الدىق تا، ىركىلىپ قالدىق. شاكەڭ: «تەگىندە، بۇلار انەۋگى باندىنى قۋىپ جۇرگەن وترياد شىعار، مەن سولارعا جولىعىپ ءجونىمىزدى بىلگىزەيىن، سەندەر وسى ارادا ايالداي تۇرىڭدار»، - دەدى دە، ءجۇرىپ كەتتى. بارعان بەتىندە ەكى دۇركىن مىلتىق اتىلدى. بۇلىنشىلىكتىڭ بارلىق پالەسىن ءبىزدىڭ تۇقىمعا تەلىگىسى كەلەدى دەگەندى دە ەستۋشى ەدىك. شاكەڭدى اتىپ ولتىرگەنىن بىردەن سەزدىك. بۇلار كىم بولعاندا دا ونى ولتىرگەن سوڭ، ءبىزدى ءسىرا دا اياماس دەدىك تە، سول بەتىمىزبەن قىتاي ءوتىپ كەتتىك».
ب.يساباەۆ «شاكارىم» ەنتسيكلوپەدياسىندا وقيعانى وسى سوڭعى ايتىلعانعا ۇقساس ەتىپ كەلتىرەدى.
«شىڭعىستاۋلىق تولقىعان جۇرتتىڭ باسشى ازاماتتارى اقىلداسۋعا شاكارىم قاجىعا كەلەدى. قاجى ولارعا: «قاراۋىلدى باسىپ الىپ، ونداعى سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتامىز دەگەنگە بۇتىندەي قارسىمىن. بۇل وكىمەت ازىرگە تامىرىن تەرەڭگە تارتقان وكىمەت، قاراۋىل قۇلاعانمەن كىندىك وكىمەت قۇلامايدى. ول قۇلاماعان سوڭ سوڭدارىڭنان ەرگەن حالىق قىرعىن تابادى. سەندەر مۇنى ماعان ايتقان جوقسىڭدار، مەن ەستىگەنىم جوق. ەندى قايتىپ كەلسەڭدەر گپۋ-گە ءوزىم ۇستاپ بەرەمىن» دەپ الدىنان ايداپ تاستايدى.
... شاكارىمنەن اقىل سۇراۋعا بارعان تاڭىربەرگەننىڭ نەمەرەسى بەردەش (فيردوۋسي), قاجىنىڭ ءوز بالاسى زيات، اباي قىزى كۇلباداننان تۋعان ءدۇتبايۇلى مۇحتار، قاسىمبەك سولتابايۇلى قاشىپ قولعا تۇسپەي جۇرەدى. بۇل ادامداردىڭ شاكارىمگە بارعان ىشىندەگى جانسىزدارى ارقىلى ەستىدى مە، جوق، قولعا تۇسكەندەردىڭ ءبىرى سوققىعا شىداماي اتتى ما، شىڭعىستاۋ باسشىلارى كوتەرىلىس يەسى، باتا بەرىپ، اتتاندىرۋشىسى شاكارىم قاجى ەكەن دەپ دابىلداتادى. شىڭعىستاۋ سىرتىندا، شاقپاقتاعى سايات قوراسىندا جالعىز جاتقان شاكارىمگە بۇل حابار جەتەدى. قاجى سول كەزدە گپۋ قولىنا تۇسسە، نەگە ۇشىرايتىنىن، اقتىق، ادالدىقتى تىڭداماسىن بىلەدى. قاشقىنعا اينالعان زيات پەن تۋىستارى قاجىعا قىتاي اسىپ، جان ساقتاۋدى ۇسىنادى. اقىرى قاجى وقيعانىڭ قىزۋى باسىلىپ، ساباسىنا تۇسكەنشە، گپۋ-ءدىڭ قولىنا تۇسپەۋدى ۇيعارىپ، تاسالانىپ، جاسىرىنادى. قاجىنىڭ سايات قوراسىنا بارعان گپۋ توبى شاكارىمدى تابا الماي، قاشقىندارعا قوسىلدى دەپ جاريالاپ، حالىققا دا، رەسمي ورىندارعا دا كوتەرىلىستى شاكارىم كوتەرىلىسى دەپ اتاپ جاتادى. اي وتەدى. قاسىمبەك، بەردەش، زياتتارعا نە قولعا ءتۇسىپ، گپۋ ازابىنان ءولۋ، نە شەكارا اسىپ، قىتاي قازاقتارى اراسىنا بارۋدان باسقا جول قالمايدى. قاجى «شىڭعىستاۋدىڭ ءبىر شالى قىتايعا قاڭعىپ كەپ ءولدى دەگىزبەيمىن» دەپ ولارعا ەرۋدەن مۇلدە باس تارتادى. بىراق شەكارادان قالاي ءوتۋدى تۇسىندىرەدى: «باقتى ارقىلى اسساڭدار، الدارىڭنان اسكەر كۇتىپ الۋى مۇمكىن. سوندىقتان جەتىسۋ، ىلە ارقىلى وتىڭدەر» - دەپ قالاي ءوتۋ كەرەكتىگىن سول ماڭداعى سوقپاقتارعا دەيىن كارتا تۇرىندە بەلگىلەپ، قاعازعا ءتۇسىرىپ بەرەدى. ...ۇلى زياتپەن، وزگە تۋىستارىمەن قوشتاسىپ، نەسىنە بولسىن شىداي، اۋداننىڭ گپۋ-نە، باسقا باسشىلىعىنا كەزدەسۋگە بەتتەيدى. كۇن تاڭەرتەڭىندە سوقىر تۇمان باسادى. تۇمان سەيىلە بەرگەندە، قاراسارتوۆتار وزدەرىنە قاراي سۋىت كەلە جاتقان جالعىز اتتى شاكارىمدى كورەدى. بۇلار مىلتىق اتادى. شاكارىم: «اتپاڭدار، مەن شاكارىممىن!» - دەپ داۋىستاپ، تۋرا جۇرە بەرەدى. جاقىنداعانى سونشا كوزدەپ اتۋعا كەلەدى. كەلەسى وق قاجىعا دا، تورى جورعا اتقا دا تيەدى. شاكارىم (وق وڭ قولىنىڭ ورتان جىلىگىن ۇزگەن) اتتان قۇلاپ تۇسكەنمەن، مالداس قۇرىپ: «اتپاڭدار، مەن كەرەك اداممىن» دەپتى. بىراق، قاسىنا كەپ، قورشاپ تۇرا قالعاننىڭ ءبىرى (باشقۇرت حاليتوۆ سابىر دەگەن) جۇرەكتەن ءبىر-اق باسادى. قاجى توپ قانىپەزەردىڭ قورشاۋىندا شاھيت ولىممەن جان تاپسىرادى. قاجىنىڭ اتىلعانىن مىلتىق داۋسىنان بىلگەن بەردەش، زياتتار سول بەتىندە قىتاي وتەدى».
جۋرناليست قورعانبەك امانجول «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2008 جىلعى 10 قىركۇيەكتەگى سانىنداعى «ۇلىدان ۇرپاق قالسا يگى...» دەگەن ماقالاسىندا ءبىز بۇرىن شاكارىمگە قاتىستى زەرتتەپ-زەردەلەگەن ادەبيەتتەردىڭ ەشبىرىندە كەزدەسپەگەن ءبىر تۇجىرىم ايتادى: «ءوزى قازاعا ۇشىرار الدىندا، قىركۇيەك ايىندا شاكارىم كەنجە ۇلى زياتتى يدايات دەگەن اۋىل ادامىنا قوسىپ، شەكارادان وتەتىن ادامدارمەن بىرگە قىتاي اسىرىپ جىبەرىپ ۇلگەرەدى. قوشتاسقانداعى اقىرعى لەپەسى: «مەنىڭ ولىگىمدى سەن كورمە، سەنىڭ ولىگىڭدى مەن كورمەيىن» دەگەن سوزدەر بولادى. احاتتان ءۇش جاسى كىشى زياتتىڭ سوندا 28-دەگى كەزى ەكەن». ءبىز بۇل جەردە كەيبىر سايكەسسىزدىكتەردى كورەمىز. بەيبىت قويشىباەۆتىڭ جازۋى بويىنشا شاكارىم زياتتاردى قىتايعا شىعارىپ سالۋعا بارا جاتقان جولىندا بايقالىپ قالىپ، توپتان ءبولىنىپ اتىلعان. زيات بەردەشپەن بىرگە مىلتىق داۋىس ەستىلگەن سوڭ قاشىپ، قىتايعا ءوتىپ كەتكەن. مۇنى زياتپەن بىرگە بولعان، تۇسىنىك بەرگەن بەردەش ازىمباەۆ تا دۇرىستايدى: «ءبىز قاجىنى اتىپ ولتىرگەنىن بىردەن سەزدىك. ونى ولتىرگەن سوڭ، ءبىزدى ءسىرا دا اياماس دەدىك تە، سول بەتىمىزبەن قىتاي ءوتىپ كەتتىك» دەيدى. شاكارىم ءولىمى 3 قازان كۇنى بولعان. ال قورعانبەك امانجولدىڭ جازۋىنشا شاكارىم زياتتاردى قىركۇيەك ايىندا قىتايعا شىعارىپ سالىپ ۇلگەرگەن، سودان سوڭ اتىلعان.
ايتۋشىلاردىڭ سوزىنە قاراعاندا، قاراسارتوۆتىڭ ءوزى، تۋىستارى مەن ۇرپاعى بەرىرەككە دەيىن شاكارىمدى حالىق جاۋى دەپ اتاپ، ول تۋرالى تەرىس پىكىر تاراتۋدان تانباعان. 1958 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ پروكۋراتۋراسى شاكارىمدى اقتاۋ جونىندە شەشىم شىعارعانىنا قاراماستان ونى اقتاۋعا بارىنشا كەدەرگى جاساعان.
بەيبىت ساپارالى ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭىنداعى حرۋششەۆ اكەلگەن جىلىمىقتىڭ ناتيجەسىندە شاكارىمدى اقتاپ الۋ مۇمكىن بولعاندا، ونى بولدىرماي تاستاعان جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن ابزال قاراسارتوۆتىڭ ءوزى ەكەنىن باسا ايتادى: «ستاليندىك قاندى قىرعىننىڭ بەلدى جانالعىشى وتكەن ىسكە وپىنىپ، قالىڭ قاسىرەتكە بولەنۋ ورنىنا، اقتالار، اق ءادىل جولعا تۇسىرەر باعدار ۇستانۋ ورنىنا، تاپانشاسىن وڭتايلى سويىلعا الماستىرىپ، تاعى دا ادەبيەت مايدانىنىڭ تورىنە شىعا كەلەدى. ءادىل ساراپتى وي-تىلەكتەگى «ادەبيەتتانۋشى»، ءتول ادەبيەتىمىزدەگى «حالىق جاۋلارىنان» كىرپىك قاقپاي قورۋشى كەيپىنە ەنگەن قاراسارتوۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ» سول ۋاقتاعى رەداكتورى، بەلگىلى اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆقا ءبىر كۇن بۇرىن تەلەفون شالىپ، «الاشورداشىلاردىڭ» شىعارمالارىن باسپاۋىن قاتاڭ ەسكەرتىپ، شاكارىم ولەڭدەرى جارىققا شىعىپ كەتكەن سوڭ، رەداكتوردىڭ قىزمەتىنەن بوسانۋىنا قول جەتكىزەدى. مۇنداي «قۇپيا» كۇشتەن ۇرەيلەنگەن وزگە باسىلىم باسشىلارى اقىننىڭ مۇرالارىن جاريالاۋدان باس تارتا باستايدى».
ءابدىلدا تاجىباەۆ شاكارىم ولەڭدەرىن جاريالاعانى جانە وعان العىسوزدى ءوزى جازعانى ءۇشىن باس رەداكتورلىق قىزمەتىمەن قوش ايتىستى.
رەسپۋبليكانىڭ يدەولوگيا سالاسىن ءار جىلدارى باسقارعان ن.ءجاندىلدين مەن س.يماشەۆ شاكارىم مۇراسىنا قاتىستى اباي ەلىنىڭ، سەمەي جۇرتشىلىعىنىڭ، رەسپۋبليكا زيالى قاۋىمىنىڭ الدەنەشە ۇسىنىس-تىلەكتەرىن اياقسىز قالدىرىپ، جاۋىپ تاستاپ وتىرعان. بۇل جونىندە سول كەزدەرى ورتالىق كوميتەت اپپاراتىندا قىزمەت اتقارعان جازۋشى وتەباي قاناحين مەن عالىم ءابىلماجىن جۇماباەۆتار ايتىپ بەرگەن.
1963 جىلى اباي اۋدانىنىڭ حالقى وبلىس باسشىلارىنا شاكارىم ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشىپ بەرۋدى ۇسىنىپ حات جولداعان، ول بويىنشا كوميسسيا قۇرىلىپ، 19 بەتتەن تۇراتىن قورىتىندى ازىرلەنگەن. بىراق ونى بيۋرودا قاراۋدى ن.ءجاندىلدين بولدىرماي تاستاعان.
1968 جىلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بولعان ستۋدەنتتەر مەن زيالى قاۋىمنىڭ قاتىسۋىمەن بولعان قىزۋ پىكىرتالاس كەزىندە ماعجاننىڭ اتى اتالىپ كەتۋىنەن سەكەم العان ساتتار يماشەۆ بۇل ارداقتاردىڭ ءبارىنىڭ شىعارمالارىنا قارا قۇلىپ سالىپ، ارحيۆ قويماسىنا وتكىزىپ جىبەرگەن.
شاكارىمنىڭ اقتالۋىن قالامايتىندار رەسپۋبليكا باسشىسى د.قوناەۆقا دا بىرنەشە رەت دومالاق ارىز جولداعان. ونىڭ بىرىندە: «...ءبىز سوۆەت ۇكىمەتىن ورناتۋشىلاردىڭ العاشقىلارىنىڭ ءبىرىمىز. ءبىز سول كەزدە كىم ەل، كىم جاۋ بولعانىن بىلەمىز.
شاكارىمنىڭ بي، بولىس، قاجى بولعانىن دا بىلەمىز. الاش تۋىن كوتەرۋشىلەردىڭ ءبىرى بولعانىن، قازي دەگەن اق وفيتسەر ولگەندە 2000 ادام جيناپ ميتينگ اشقانىن، سوۆەت ۇكىمەتىن قارالاپ، الاش پارتياسىنا بەرىلە ەگىلىپ، ولەڭمەن جوقتاعانىن دا بىلەمىز. ...بولشەۆيكتەرگە قارسى تۋ ۇستاۋشى بولعانىن دا بۇكىل ەل بىلەدى.
شەجىرە جازىپ، بار قازاقتىڭ ارعى تەگى اراب، پايعامباردىڭ تۋىسى دەپ كوكىگەنىن، حالىقتى ءدىن-اپيىنمەن ۋلاندىرعانىن بىلەمىز.
شاكارىم اقىندىعى تەك ءوزى ءۇشىن، ءوز اتاعىن شىعارۋ ءۇشىن عانا بىردەمە.
مۇحتار اۋەزوۆ تە شاكارىمگە ءومىر بويى جيىركەنە قاراپ وتكەن» دەپ جازىلعان. بۇل حاتتىڭ تولىق ءماتىنى «اراي» جۋرنالىنىڭ 1988 جىلعى 11 نومىرىندە جاريالانعان.
سول جىلدارى مۇنداي قورقىتىپ-ۇركىتكەن حاتتار جازۋشىلار مۇحتار ماعاۋين، شەرحان مۇرتازا جانە جايىق بەكتۇروۆتىڭ اتىنا دا كوپتەپ كەلگەن. مۇنداي حات قاراعاندى وبلىسىندا مادەني-الەۋمەتتىك سالانى باسقارىپ وتىرعان قۋانىش سۇلتانوۆقا دا جولدانعان. ج.بەكتۇروۆقا كەلگەن حات قاراسارتوۆ ءماز دەگەن ابزالدىڭ ىنىسىنەن كەلگەن. وندا: «شاكارىمدى جارىققا شىعارۋ دەگەن ءسوز - رەۆوليۋتسيا جەڭىسى ءۇشىن قانىن توككەن ارداگەرلەردىڭ رۋحىن قورلاۋ دەگەن ءسوز» دەلىنگەن. ءمازدىڭ ۇلى مەيرام قاراعاندىدا اقىندار ايتىسى ءجۇرىپ جاتقان زالدا ايتىستىڭ جيۋري مۇشەسى ج.بەكتۇروۆقا: «سەن الاشورداشىلسىڭ، حالىق جاۋىسىڭ، كوشەدە اتىپ ءولتىرىپ كەتەمىن» دەپ باسسالعان. وعان مەيرامنىڭ ايتىسقا دايىندىق كەزىندە ساحنادان: «مەنىڭ اتام ابزال قاراسارتوۆ - سوۆەت وكىمەتىن ورناتقان اياۋلى ازامات، تاماشا قايراتكەر، بۇكىل حالىق باسىنا تۋ ەتىپ ۇستايتىن ادام ەدى» دەگەنىنەن سوڭ وڭاشا شاقىرىپ الىپ: «جىگىتىم، ايتىسقا قاتىسساڭ، اتاڭدى ايتپاي-اق، اۋدانىڭنىڭ اتىنان سويلەگەيسىڭ» دەگەن ەسكەرتپەسى سەبەپ بولعان.
سونىمەن، زامانا اعىمىنا سايكەس، شاكارىم 1931 جىلى 2 قازاندا ەلدەگى شولاق بەلسەندىلەردىڭ ورىنسىز جالاسىمەن جانە قاتىگەزدىگىمەن ءولىم قۇشىپ، ءمايىتى قۇدىق تۇبىنە تاستالدى. ونىڭ باي كىتاپحاناسى ورتەلدى. ءوزى ءىز-ءتۇزسىز جوعالدىعا سانالدى.
شاكارىمنىڭ سۇيەگى وتىز جىل بويى قۇدىقتا جاتتى. تەك 1961 جىلى عانا اقىننىڭ بالاسى احات اكەسىنىڭ سۇيەگىن قازىپ الىپ، جيدەبايداعى اباي زيراتىنىڭ جانىنا جەرلەدى.
شاكارىم شىعارماشىلىعىن تەرەڭدەپ زەرتتەگەن، «دانىشپان شاكارىم» اتتى كولەمدى كىتاپتىڭ اۆتورى، فيلوسوف-عالىم عاريفوللا ەسىمنىڭ سول كىتابىندا «اكە مەن بالا» اتتى شاعىن عانا دەرەكتى اڭگىمەسى بار. وندا شاكارىمنىڭ ءتانىن قۇر قۇدىقتان ارشىپ، الدىنا الىپ، سۇيەكتەرىن تۇگەلدەپ وتىرعان كەزدە اكە ەلەسىمەن سويلەسۋ ءساتى اڭگىمەلەنەدى. قىسقاشا مازمۇنى بىلاي.
«ويلايمىن، تەگى اقيقاتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەڭىستىگى اڭىز با ەكەن دەپ!
دۇنيەدەن وزعانداردىڭ ءبارى اڭىزعا اينالا بەرمەيدى. اڭىز ادام تاڭدايدى.
ول زاماندا دا ىردۋ-دىردۋ، ۇرانداۋ، ايعايلاۋ كوپ بولدى. ءمانىسىن ءبىلىپ بولمايتىن، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا دەگەندەي، ايتەۋىر تاۋسىلمايتىن ءبىر ناۋقانشىلدىق.
ول كەزدە شاكارىمنىڭ مۇراسى تۇتقىندا جاتقان ەدى. قازىر ويلاساق، تۇتقىندا جاتقان شاكارىم تۆورچەستۆوسى ەمەس، ءبىزدىڭ سانا-سەزىمىمىز، تۇسىنىگىمىز ەكەن، شاكارىم تىلىمەن ايتساق، ويىمىز «نوقتالى» بولاتىن. بىراق ونى كوبىمىز كەزىندە سەزگەن جوقپىز، كەۋدەمىز دوعاداي ءيىلىپ، وزىمىزشە بالپاڭ-بالپاڭ باسىپ كۇن كەشىپ جاتتىق. ...قۇلدىقتى ءبىز اياق-قولعا سىلدىراتىپ سالىناتىن بۇعاۋ دەپ تۇسىنگەنبىز. ويلاۋعا، ساناعا تۇسكەن بۇعاۋدى ءوڭىن تەرىس اينالدىرىپ يدەولوگيا دەپ داۋرىقتىق. وسىنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ سانامىزدا شاكارىمگە ورىن بولمادى. ول ءوز زامانىن توسىپ جاتا بەردى.
كۇندەردىڭ كۇنىندە ادامدار ساناداعى قۇلدىقتان قۇتىلۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرە باستادى. بۇل - ەلدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنا ءتۇسۋىنىڭ نىشانى ەدى. ۇلتتىڭ ويانۋ ءداۋىرى باستالدى.
احات: اسسالاۋماعالەيكۇم، اكە! الدىڭا باسىن ءيىپ بالاڭ كەلىپ تۇر. ويان اكە!
شاكارىم: جان بالام، نەگە ارۋاق شاقىردىڭ، ماعان كەلگەن تىقىر ساعان دا جەتتى مە؟
احات: اكە، دۇربەلەڭ كۇندەر ءوتتى. ەل تانىنە، جانىنا تۇسكەن جاراسىن ەمدەۋدە، ينشاللا قازىرگى كۇندەرگە شۇكىرشىلىك ەتۋدەمىز.
شاكارىم: ءيا، ءسات! ءفاني دۇنيەدە نە ءسوز بار، بايلىق، بيلىك كىمنىڭ قولىندا، ەل، جەر ورنىندا ما؟
احات: ...دوسپامبەت جىراۋ ايتقانداي، دۇنيەنىڭ باسى - سايران، ءتۇبى - ويران. ايتەۋىر بۇگىن تىنىشتالعان ىسپەتتى. قانشاعا بارارىن كىم ءبىلسىن!
شاكارىم: ...ارتىمدا ءسوز قالدىرعان ەلىم، ۇرپاعىم بار ەدى، نەلىكتەن قۇدىق تۇبىندە دۇعاسىز كوپ جىل شوگىپ قالدىم؟ مەنىڭ ءسوزىم ەلىمە جەتتى مە، جوق پا؟
احات: ءسىزدى مەرت ەتكەندەر ءسىزدى «حالىق جاۋى» دەپ جاريا ەتتى.
شاكارىم: سولاي بولاتىنىن بىلگەم، ال ەلىم، قالىڭ قازاعىم نە دەدى؟
احات: ...ءسىزدىڭ مۇراگەرلەرىڭىز ماعجان، احمەت، ءىلياس، بەيىمبەت، جۇسىپبەكتەر، تاعى باسقا كوپتەگەن ەل زيالىلارى «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلدى.
شاكارىم: قاتەلەسكەن ەكەم، شىعىن مەنىمەن ءبىتسىن دەپ دۇنيەدەن وتەردە دۇعا وقىپ ەم؟
احات: ء(ۇنسىز).
شاكارىم: ...قۇلاعىما شۋ كەلەدى، بۇل نە شۋ؟
احات: اكە، ءسىز جونىندە ۇلكەن اڭگىمە بولعالى جاتىر. ...ارتتا ءوزىڭدى اڭساعان قالىڭ ەل بار، سولاردىڭ شۋى بولماسا!
شاكارىم: ەجەلدەن قاندا بار قاسيەت، ءبىرى بەرى، ءبىرى ءارى تارتادى. مەنىڭ دە كوپكە دەيىن قۇلاعىمنان شۋ كەتپەس!
احات: ءوزىڭىز ايتقانداي، ءومىر - جىگىتتىك پەن جەندەتتىكتىڭ كۇرەسى. تىرشىلىكتە ءبارى بار، ءالى كوپتەگەن ۇرپاق ءوز ومىرىنە وكىنىپ وتەر.
شاكارىم: مەن ءومىر تۋرالى ءسوز ايتۋعا حۇقىم جوق. ايتقاندارىمدى سەندەرگە قالدىرعام. ءبارىن جيناپ، حالقىما ۇسىن! اركىمنىڭ قولىندا كەتپەسىن، ودان باسقا مەندە ءسوز جوق.
اكە بەينەسى عايىپ بولدى».
P.S. عىلىمدا ماسەلەنىڭ ءمانىن اشۋ ءۇشىن سالىستىرمالىق-قيسىندىق ءتاسىل قولدانىلادى. وسى ءتاسىلدى ەسكە تۇتىپ، جازالاۋشى جاقتىڭ دا، اقتاۋشى جاقتىڭ دا سوزدەرىن تالداپ، سارالاپ قاراساق، مىناداي ءوز قورىتىندىمىزدى جاساۋعا بولادى.
الدىمەن ايتار ءسوز - ابزال قاراسارتوۆتىڭ ءوز سوزدەرىندە ايتقانىنىڭ جانى بار: ول بىردەن شاكارىمدى جاۋ ساناماعان، وعان قۇرمەتپەن قاراعان، جوعارىدان العان تاپسىرماسى دا سولاي بولعان - شاكارىمنىڭ لاجى بولسا كەڭەس وكىمەتىنە قىزمەت قىلۋىن، تىم بولماعاندا ۇكىمەت ىستەرىنە زالال كەلتىرمەيتىندەي بولۋىن ويلاعان. احاتتىڭ ەستەلىكتەرىندە دە گپۋ قىزمەتكەرلەرى ايدالادا جاتقان شاكارىمگە بارىپ، ءۇيىن جىلىتىپ، وتىن جارىپ، ۇيگە كىرگىزىپ بەرىپ كەتكەنى ايتىلادى. قاراسارتوۆ تا شاكارىمدى جەتە تانىعان، ونىڭ ەلگە قۇرمەتتى ەكەنىن بىلگەن، ونىڭ دارىنىن مويىنداعان، ولەڭدەرىن، اندەرىن جاتتاپ وسكەن ادام. بىراق بيلىك نۇسقاۋى، ەلدەگى اشتىققا بايلانىستى ادام توزگىسىز جاعداي، بەلسەندىلەردىڭ «شاش ال دەسە، باس الاتىن» قالپى، قولىنا تيگەن از عانا بيلىكتىڭ ولاردىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، كوكىرەگىن كوتەرۋگە، ەشكىمدى مەنسىنبەۋگە اپارىپ، شاكارىمگە بايلانىستى وقيعا مۇلدەم باسقا ارناعا اۋىپ كەتكەن. قاراسارتوۆتىڭ ەۆنەي بۋكەتوۆپەن 1978 جىلى، ياعني شاكارىم ولتىرىلگەننەن كەيىن 57 جىلدان سوڭ بولعان سۇحباتىنداعى ءوز سوزىندە كەلتىرگەندەي، شاكارىمنىڭ تاۋەلسىز مىنەزى، ەشكىمدى «اكە، كوكەلەمەيتىنى»، سىرىن بەرمەيتىنى، ءسوزىن باعىپ سويلەۋى دە ونىڭ «شاكارىم بولساڭ بولارسىڭ» دەگەن ويعا كەتكەنىن كورسەتەدى.
شاكارىم ولىمىنە باستى سەبەپ - ءولىم بولعان كۇننەن تۋرا ءبىر اي بۇرىن بولعان شىڭعىستاۋداعى كوتەرىلىس. بۇل كوتەرىلىستىڭ باستاۋشىلارىنىڭ كوبى قۇنانبايدان تاراعان بالالار بولعان. ونىڭ سەبەبى دە بار، ولار باي تۇقىمى، كەڭەس ۇكىمەتى ورناعانمەن الدىندا مالى ۇزىلمەگەن، اۋقاتتى توپتىڭ وكىلدەرى. «مال اشۋى - جان اشۋى» دەگەندەي جانە بۇرىن قيىنشىلىقتى، اشتىقتى، زورلىق-زومبىلىقتىڭ مۇنداي ءتۇرىن كورمەگەن بۇلاردىڭ قياناتقا توزبەي، كوتەرىلىسكە باسشى بولۋى مۇمكىن-اق. وعان مال-مۇلكى تاركىلەنگەن تۇراعۇلدى قوسىڭىز. كوتەرىلىسشىلەر ىشىندە شاكارىم بار ما، جوق پا ماڭىزدى ەمەس. ماڭىزدىسى - كوتەرىلىس باسشىلارى شاكارىمنىڭ بالاسى جانە تۋىستارى. سوندىقتان جانە تولقۋ كەزىندە وق ءتيىپ جارالانعان، ون بەس كۇندەي جاتىپ قالعان ابزال قاراسارتوۆتىڭ شاكارىمگە وشىگۋى، قانىنىڭ قارايۋى، ونىڭ كوزىن جويۋعا دا تايىنبايتىنداي جاعدايدا بولۋى دا ابدەن قيسىندى. ول - «ءتۇپ» دەسە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي، ايتقانى بولىپ، اۋداندى پارتيا باسشىسى دا، پروكۋرور دا ەمەس، گپۋ باسشىلارى جەكە بيلەپ تۇرعان كەز. ونىڭ ۇستىنە ۇكىمەت جازالاۋشى توپتارعا مۇشە ەتىپ، اسىرەسە ولارعا باسشى ەتىپ، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ يدەياسىنا ابدەن بەرىلگەن، كەدەيلىكتى نەمەسە باسقا دا قيىنشىلىقتى كوپ كورگەن ادامداردى تاڭداعان. ولار ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا ابدەن سەنگەن. وعان قوسا بۇرىن بيلىك ءتيىپ كورمەگەن، «قۇلدان - بي» بولعان ادامداردى كىم ءوز دەگەنىنەن قايتارا السىن. ولار كۇن ساناپ قاتىگەزدەنىپ، قانىپەزەرلەنىپ، جوعارىنىڭ نۇسقاۋىن اسىرا ورىنداۋ جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنباۋعا ابدەن بەيىمدەلىپ كەتكەن ادامدار.
سونىمەن، شاكارىم ءوزى قىتاي ەلىنە كەتكىسى كەلگەن دە بولۋى مۇمكىن، كەتكىسى كەلمەگەن كۇندە اتىلار كۇنى بالاسى مەن تۋىستارىنا جول كورسەتىپ شىعارىپ سالماق بولعانى انىق سەكىلدى. الدارىنان قارۋلى وترياد مۇشەلەرى كەزدەسىپ قالعان سوڭ، وزگەلەردى قۇتقارىپ قالماق بولىپ، مەنى ولتىرە قويار دەيمىسىڭ دەپ توپقا قاراي شاكارىم جالعىز بەتتەۋى دە راستىققا تۋرا كەلەدى. شاكارىمدەردى اڭدىعان توپ سانى قاراسارتوۆتىڭ ايتۋىنشا قىرىق شاقتى بولىپ، ەكى قاناتقا ءبولىپ جىبەرىلىپ، ورتادا ءوزى باستاعان ادامدار قالسا، ونىڭ سانى بەس-التى ادام بولسا كەرەك. ونىڭ بىرەۋى - شىڭعىس ولكەسىنە جيىرما بەس مىڭدىقتاردىڭ قاتارىندا كەلگەن، شاكارىمدى مۇلدە بىلمەيتىن، ول ءۇشىن شاكارىم حالىقتىڭ ءسوز ۇستاعان دانا اقساقالى ەمەس، وزدەرىنىڭ ىشىندە ءسوز بولىپ جۇرگەندەي، قاجىلىعىنا قاراماستان ۇكىمەتكە قارسى شىعىپ جۇرگەن باندىلاردىڭ جەتەكشىسى عانا دەپ سانايتىن اۋداندىق جەم-ءشوپ دايىنداۋ ستانتسياسىنىڭ مەحانيگى راحمەتوللا حاليتوۆ كۇزەتتە تۇرعان بولسا، «اتىڭدار» دەگەن نۇسقاۋدى الدىمەن ورىنداعان دا حاليتوۆ بولۋى مۇمكىن. شاكارىمنىڭ ءتىرى جاتقانىن كورىپ تاعى دا اتۋى مۇمكىن. دەرەكتەرگە قاراعاندا، وتريادتىڭ باسقا مۇشەلەرى دە وق اتقان. دەمەك، شاكارىمنىڭ جانالعىشى - سول توپتىڭ مۇشەلەرىنىڭ ءبارى. اتۋ جونىندەگى نۇسقاۋدى ورىنداماۋ ول كەزدە مۇمكىن بولماعان. كىمنىڭ وعى تيسە دە، ابىز دانانىڭ قانىن توككەندەر - سول توپتىڭ ىشىندە بار ادامدار.
وسى ورايدا ايتۋعا ءتيىس ءبىر نارسە - ابزال قاراسارتوۆ ءوزى وق اتسا دا، اتپاسا دا باستى ايىپتى ادام. ويتكەنى ول كەلە جاتقان شاكارىم ەكەنىن تاني تۇرا اتۋعا نۇسقاۋ بەرگەن. «وق ارتىنان، قاشىپ بارا جاتقاندا تيگەن» دەيدى ءوز سوزىندە، الدىنان وق جاۋىپ كەتكەندە كەرى قايىرىلۋ ادامنىڭ بارىنە دە ءتان، سولاي بولسا، سولاي شىعار، ول قاراسارتوۆتىڭ كۇناسىن كەمىتپەيدى، قايتا ارتتىرادى. ويتكەنى قاشقاندا دا قويماعان، قالايدا كوزىن جويعىسى كەلگەن بولىپ شىعادى. ول شاكارىمگە ابدەن وشىككەن، ءوز ءىسىن دۇرىس ساناعان جانە شاكارىمدى ءولتىرۋ باستى ماقساتى بولعان. وعان تاعى ءبىر دالەل: شاكارىم ولگەن سوڭ، اپارىپ بەتىن جاسىرۋعا بۇيرىق بەرگەنىمەن، ونىڭ ارتىن قاداعالاماعان، وعان شاكارىم جەرلەنبەي، يت-قۇسقا جەم بولىپ كەتسە دە ءبارىبىر بولعان. ونى دالەلدەپ تۇرعان ءوز ءسوزى مىناۋ: «مەن ونى قۇدىققا تاستاپ كەتىپ، ونىڭ ىشىنەن بالالارى شىعارىپ الىپتى، سوسىن جوندەپ قويىپتى. ...ولاردىڭ قايدا قويعانىن بىلمەيمىن. مەن ءوزىم اپارىپ قويعام جوق پالەن جەر دەپ ايتۋعا. ءوزىم بارىپ جەرلەتتىم. بىراق جەرلەگەن جەرىنە بارعام جوق. ...مەن اڭعا شىعىپ كەتتىم» دەيدى. قاراپ تۇرساق، قاراسارتوۆ شاكارىم ولىمىنە تيتتەي دە وكىنبەگەن، ونىڭ ءجۇزى قالاي جاسىرىلادى دەپ ويلانۋدىڭ ورنىنا كەتىپ قالعان، ارتىن قاراستىرىپ، نە بولعانىن سۇراماعان.
شاكارىمدى جەرلەۋگە بۇيرىق العاندار سۋىق ءتۇسىپ، جەر توڭ بولىپ قالعان كەز بولعان سوڭ، قيىنسىنىپ، تۇبىندە سۋى جوق قۇدىققا تاستاپ، بەتىن ازعانا جاسىرعان دا قويعان.
وسى ورايدا شاكارىم اتىلعاندا، ابزال قاراسارتوۆ ايتقانداي، استىندا كوتەرىلىسشىلەر قولىندا قازا تاپقان ولجاباي كوممۋنيستىڭ تورى جورعا اتى بولعانى «شاكارىم كوتەرىلىسشىلەردى قولداعان» دەۋشىلەردىڭ دالەلىنىڭ قيسىنىن كەلتىرەتىندەي. ونى جوققا شىعارعىسى كەلەتىندەردىڭ كەيبىرى شاكارىمگە ول اتتى «قىتايعا بىرگە ءجۇرىڭىز» دەپ ۇگىتتەگەندەر الىپ كەلىپ بەردى دەسە، كەيبىرى شاكارىم ول اتتى قاراسارتوۆقا تاپسىرۋعا الىپ كەلە جاتىر ەدى دەيدى. بۇلار دا قيسىنعا كەلەر بالكىم. بىراق گپۋ-گە تاپسىراتىن ات جەتەكتە بولۋى ءتيىس ەدى عوي دەگەن ءبىر وي دا قوسا كەلەدى. انىعىن اللا بىلەر، بىراق شاكارىم قاجى ۇلىن ۇزاق جولعا اتتاندىرىپ تۇرىپ، ءوزىنىڭ جارامدى جانە اقىلدى قوڭىر اتىن زياتقا بەرىپ، ونىڭ استىنداعى نەمەسە جولداستارىنىڭ ءبىرىنىڭ استىنداعى ولجابايدىڭ اتىن ءوزى مىنگەن سەكىلدى. مۇمكىن «بۇلىنگەننەن الىنعان بۇلدىرگىنى» ءوز قولىمەن تاپسىرىپ، قايتاردا بارام دەگەن جەرىنە جەتكىزىپ سالۋدى وتىنبەك بولعان شىعار... بۇل كۇماننىڭ شەشىمى وسىلايشا جاسىرىن قالعانى قالعان، كەزىندە بۇل جونىندە كىم ايتسا دا ساياساتقا باعىنىپ ايتقان، ال قازىر ولاردان ءتىرى ەشكىم قالماعان.
قاراسارتوۆتىڭ ءىنىسى، بالالارى، باسقا دا اتىن جازباي ونى اقتاپ ارىزدانعاندار دا جوعارىدا كەلتىرىلگەن قيسىندارعا مويىنسۇنسا كەرەك. ولار ارىزدانعان كەزەڭ - ءالى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزى، ءوز تۋىسىن كىم جامان دەسىن، نامىستىڭ شىنى دا، جالعانى دا بولادى.
وسى ورايدا ءبىر نارسەنى ەستەن شىعارماعان ءجون: شاكارىمگە قارسى وق اتقاندار سول كەزدە رەۆوليۋتسيا ىسىنە شىنداپ سەنگەندەر، ونىڭ يدەياسىن قولداعاندار، نە ىستەسە دە وزدەرىنىڭ ءىسىن دۇرىس دەپ ساناعاندار ەكەنى اقيقات. بۇل جونىندە شاكارىمنىڭ ءوزى «سىناۋ قيىن بىرەۋدىڭ سىرىن بىلمەي، كەتپە ءومىرىن، ورتاسىن كوزىڭە ىلمەي» دەپ جازىپ كەتكەن. سونىمەن، وتكەنگە سالاۋات دەپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، كەڭەستىك جۇيەدەن شىققان قازىرگى كۇندە قاراسارتوۆتىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى وزدەرىن ايىپتى ساناي بەرمەستەن، «اركىم - ءوز ءداۋىرىنىڭ بەينەسىن كورسەتەدى» دەگەن قاعيدامەن اۋلەتكە تۇسكەن تاڭبانى سول زامان ساياساتىنىڭ ناتيجەسى دەپ ساناپ، بۇدان بىلايعى كەزدەگى ءوز قالپىن شاكارىم ناسيحاتتاپ وتكەن ارلىلىققا باعىتتاسا بولعانى.
مىرزاگەلدى كەمەل،
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى، پروفەسسور،
قازاقستان جازۋشىلار
وداعىنىڭ مۇشەسى.
«اباي-اقپارات»
