باقتىباي اينابەكوۆ. وسى جۇرت المەرەكتى بىلە مە ەكەن؟
الماتى وبلىسى اكىمنىڭ نازارىنا
بيسميللاھير يراحمانير راحيم
وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن الماتى شاھارىنىڭ شىعىسىندا «اي-سەل» قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى سەرىك سۇلتانعاليەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن، الىستان قاراساڭ قاس باتىردىڭ جاۋگەرشىلىكتە باسىنا كيەر ۇشكىر دۋلىعاسىنداي كوك جۇزىمەن تۇستەس كورىكتى كوك كەسەنە بوي كوتەرىپ، سونىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسقانىمىز بار. بۇل كەسەنە - كەزىندە قازاقتىڭ ءبىر تۋار اسىل ازاماتى د.ا. قوناەۆ كورسەتىپ كەتكەن، البان تايپاسىنىڭ كوسەمى المەرەك ابىزدىڭ مۇردەسى ۇستىنە كوتەرىلگەن بەلگى بولاتىن. سول جيىندا المەرەكتىڭ اۋليەلىگى جايلى از كەم ەل اۋزىنداعى قۇلاققا جاعىمدى اڭىز اڭگىمەلەر ەستىگەنبىز.
ەستىگەن سول اڭگىمەلەردىڭ ىقپالى ما، الدە قازاقتىڭ «اۋليە اتتاعان وڭبايدى» دەگەن ناقىلىن ەرتەرەك بويعا سىڭىرگەندىكتەن بە، ءوزىم تۇراتىن مەكەنگە ەڭ جاقىن ورنالاسقان وسى اۋليە باسىنا كوبىرەك زيارات جاساپ، ەلى ەرەكشە قۇرمەت تۇتار قاسيەتى مول ابىز جايلى ءبىر شاما دەرەكتەر مەن اقپاراتتتار جيناقتاۋمەن قاتار، عايىپتىق ءتىل تاسىلدەرىمەن ءبىراز ناقتىلى جۇمىستار دا جاسادىم. وسى جۇمىستار قورىتىندىسىمەن باسىما «وسى جۇرت المەرەكتى بىلە مە ەكەن؟» دەگەن ەلگە تاستار وي كەلدى...
الماتى وبلىسى اكىمنىڭ نازارىنا
بيسميللاھير يراحمانير راحيم
وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن الماتى شاھارىنىڭ شىعىسىندا «اي-سەل» قۇرىلىس كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى سەرىك سۇلتانعاليەۆتىڭ دەمەۋشىلىگىمەن، الىستان قاراساڭ قاس باتىردىڭ جاۋگەرشىلىكتە باسىنا كيەر ۇشكىر دۋلىعاسىنداي كوك جۇزىمەن تۇستەس كورىكتى كوك كەسەنە بوي كوتەرىپ، سونىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىسقانىمىز بار. بۇل كەسەنە - كەزىندە قازاقتىڭ ءبىر تۋار اسىل ازاماتى د.ا. قوناەۆ كورسەتىپ كەتكەن، البان تايپاسىنىڭ كوسەمى المەرەك ابىزدىڭ مۇردەسى ۇستىنە كوتەرىلگەن بەلگى بولاتىن. سول جيىندا المەرەكتىڭ اۋليەلىگى جايلى از كەم ەل اۋزىنداعى قۇلاققا جاعىمدى اڭىز اڭگىمەلەر ەستىگەنبىز.
ەستىگەن سول اڭگىمەلەردىڭ ىقپالى ما، الدە قازاقتىڭ «اۋليە اتتاعان وڭبايدى» دەگەن ناقىلىن ەرتەرەك بويعا سىڭىرگەندىكتەن بە، ءوزىم تۇراتىن مەكەنگە ەڭ جاقىن ورنالاسقان وسى اۋليە باسىنا كوبىرەك زيارات جاساپ، ەلى ەرەكشە قۇرمەت تۇتار قاسيەتى مول ابىز جايلى ءبىر شاما دەرەكتەر مەن اقپاراتتتار جيناقتاۋمەن قاتار، عايىپتىق ءتىل تاسىلدەرىمەن ءبىراز ناقتىلى جۇمىستار دا جاسادىم. وسى جۇمىستار قورىتىندىسىمەن باسىما «وسى جۇرت المەرەكتى بىلە مە ەكەن؟» دەگەن ەلگە تاستار وي كەلدى...
قازاقتا «قوس ارۋاقتىڭ ىنتىماعى» دەگەن بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ نازارعا ىلە بەرمەيتىن پىكىر بار. وسى پىكىردى وزىنشە سۋىرتپاقتاپ كەيبىر بايۋدى مۇرات تۇتقان شالاعاي قازاقتار «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەپ بەرىلگەن قۇدايى اس ۇستىندە وزدەرىنشە سوعىپ تا قالىپ ءجۇر. دۇرىسى، «ءولىنىڭ رۋحى رازى بولماي، ءتىرىنىڭ تىرشىلىگى العا باسپايدى» بولۋى كەرەك. «قوس ارۋاقتىڭ ىنتىماعى» پىكىرى دە وسىدان كەلىپ شىعادى. ول قوس ارۋاعىمىز: ءولى ارۋاق جانە ءتىرى ارۋاق. ءولى ارۋاق ومىردەن وتكەندەر، ءتىرى ارۋاق سولاردىڭ ۇرپاعى، يىعىندا تىرشىلىكتە اتقارار جۇگى مول مىنا بىزدەر. وسى جەردە «ارۋاق دۇعا دامەتەدى»، «ارۋاق سوقتى»، «ارۋاق قونعان ادام» دەگەن پىكىرلەرگە دە ءوز ويىمىز بەن كورگەن-بىلگەنىمىزدى ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. ادام بالاسى تىرشىلىككە كەلگەن سوڭ، تابيعي زاڭدىلىق، سوڭىنا ۇرپاق قالدىرۋعا ۇمتىلادى. سونداعى ءۇمىتى - ءوز ۇرپاعىن جالعاسىتىرۋ مەن قاتار سول ۇرپاعىنىڭ ءوزى ومىردەن وتكەن سوڭ ارتىنان جامانات ارقالاماۋى، ودان دۇعا دامەتۋى. ۇرپاقتارى ارنايى اتىن اتاپ، دۇعا باعىشتالار وتباسىنا ومىردەن وتكەن ارۋاقتىڭ رۋحى ارقاشان ريزاشىلىقتا بولادى. سول ريزاشىلىقپەن ول دا جاراتۋشىدان ۇرپاعىنىڭ تىرشىلىگىنە جاقسىلىق تىلەيدى. وسى سياقتى سوڭىندا قالعان ۇرپاعىنىڭ وتباسىنان دۇعا دامەتىپ كەلىپ، ءوزى كۇتكەن قايىر دۇعا بولماعان جاعدايدا، اشۋ-ىزا مەن نالا بوپ، بوساعادان قايتىپ بارا جاتقان ارۋاقتىڭ، قارسى ۇشىراسىپ قالعان جاندى قاعىپ كەتۋى دە ۇشىراسادى. «سىرقات سوقسا ەمى تابىلار، ارۋاق سوقسا ەمى تابىلماس» دەگەن ناقىل وسىندايدان قالعان. ارۋاق سوققاننىڭ ەمى جوق. ويتكەنى، ارۋاقتىڭ نالاسى - اتىلعان وق! بۇل ماسەلەگە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، بولمىسىنان ەرەكشە قاسيەتى بار ارامىزدا جۇرگەن تازا «ارۋاق قونعان» ادامداردىڭ قايىرىمىن پايدالانا ءبىلۋىمىز قاجەت. مۇنداي ارۋاق قونعان اسىل ازاماتتار قوس ارۋاقتىڭ اراسىن بايلانىستىرۋشى ەرەكشە قاسيەت يەلەرى. مۇنى، كوزى اشىق ادامدار مويىندايدى، ال مويىندامايتىن جاندارعا مويىنداتامىن دەپ قينالۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. بۇل - وڭاي كوز جەتە قوياتىن شارۋا ەمەس...
جالپى، المەرەك ابىز تۋرالى ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز بارشىلىق بولعانىمەن، تاسپاعا تۇسكەن ناقتىلى دەرەكتەر تىم تاپشى. ارعى كەڭەس زامانىنا بارماي، ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاننان كەيىنگى قولدا بار ناقتىلى دەرەك مىناۋ عانا. "المەرەك ابىز (شامامەن 16 ع-دىڭ باس كەزى، قازىرگى جامبىل وبل. - 18 ع-دىڭ باسى) - باتىر، شەشەن، كورىپكەل اۋليە. ات جالىن تارتىپ مىنگەن كەزىنەن باستاپ قازاق جاستارىنان جوڭعارلارعا قارسى جاساق ۇيىمداستىردى. ساربازداردىڭ قاتارى كوبەيىپ، سوعىستىڭ ءادىس ايلاسىن مەڭگەرگەننەن كەيىن جوڭعارلارعا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، سىلەتى تاۋى، تاعى باسقا جەرلەردە ولارعا سوققى بەرگەن. قازاق حالقىنىڭ جادىندا المەرەك ابىزدىڭ ەسىمى كورىپكەل اۋليە رەتىندە كوبىرەك ساقتالعان. ودان حانگەلدى، باقاي، مالاي، رايىمبەك باتىرلار باتا العان. توقساننىڭ ۇستىنە شىققان شاعىندا ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەگى جانە قازاقتىڭ بىرلىگىن قورعاۋداعى قايراتكەرلىك قاسيەتىنە ريزا بولعان حالقى وعان ابىز دەگەن اتاق قويعان.
المەرەك ابىزدان بەس بالا بولعان، جانىبەك، بابا، قۇرمان، توقان، قاراكىسى. ۇرپاقتارىنىڭ ىشىنەن ەلىن قورعاعان قايسار باتىرلار، كورىپكەلدەر، شەشەندەر شىققان. جانىبەك بالاسى بايسەيىت جوڭعاردىڭ مىڭباسى شەبەكتىنى جەكپە-جەكتە قولعا ءتۇسىرىپ، مۇسىلمان جاساعان. جەتىسۋ وڭىرىندەگى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارى ۇزاق باتىر قاراماننىڭ تۇقىمى المەرەك ابىزدىڭ ەكىنشى بالاسى بابادان ەلگە تانىمال قاشاعان، تۇرىسبەكتەر تارايدى. توقساننان جوڭعار شاپقىنشىلىعىندا ەرلىگىمەن ەل ەسىندە قالعان بارجىق باتىر، ادىر شەشەن، ءباتجان، تاعى باسقالار بولدى. ابىزدىڭ قارا شاڭراعىندا قالعان كەنجەسى قاراكىسىدەن قورام باتىر، ءارى اۋليە، ءارى باتىر بەكباۋ تاراعان. المەرەك ابىز ۇرپاقتارى قىتايدا، مونعوليادا، وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا دا تۇرادى. حالىقتىڭ بۇتىندىگى مەن بىرلىگىن قورعاعان المەرەك ابىز جايىندا ول ايتتى دەگەن دانالىق سوزدەر، قارا ولەڭ شۋماقتارى ساقتالعان. «قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى». 1 توم، الماتى، 1998, 672- بەت).
بۇدان التى جىل كەيىن جارىق كورگەن "جەتىسۋ ەنتسيكلوپەدياسى" وسى دەرەكتى از-كەم ناقتىلاندىرعان سياقتى.
"المەرەك جانشىقۇلى - (1658 جىلى اۋليەاتا ماڭىندا تۋىلىپ، 1754 جىلدار شاماسىندا الماتى وزەنى جاعاسىنا، قازىرگى المەرەك اۋىلىنا قويىلعان) باتىر، شەشەن، كورىپكەل. قازاق جاستارىنان جاساق ۇيىمداستىرىپ، جوڭعار باسقىنشىلارىنا سىلەتى تاعى باسقا جەرلەردە سوققى بەرگەن. قازاق حالقىنىڭ جادىندا المەرەكتىڭ ەسىمى كورىپكەل اۋليە رەتىندە كوبىرەك ساقتالعان. ودان حانكەلدى، باقاي، مالاي، رايىمبەك باتىرلار باتا العان. المەرەكتەن بەس بالا بولعان. بابا، جانىبەك، قۇرمان، قاراكىسى، توقان. ۇرپاقتارىنىڭ ىشىنەن ەلگە سىيلى باتىرلار، بي-شەشەندەر شىققان. جەتىسۋ وڭىرىندەگى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى ۇزاق باتىر، اتاقتى كۇيشى قوجەكە نازارۇلى، كلاسسيك جازۋشى بەردىبەك سوقپاقباەۆ قۇرماننان تاراسا، ال قالماققا قارسى كۇرەسكەن بايسەيت باتىر، پۇسىرمان بي، ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى تۇرعان تازابەك، جاقىپبەردى، اۋباكىر سياقتى تۇلعالار المەرەكتىڭ ۇلكەن ۇلى جانىبەكتىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. المەرەكتىڭ ەكىنشى بالاسى بابادان - قاشاعان، تۇرىسبەك، توقاننان بارجىق باتىر، ادىر شەشەن، كەنجەسى قاراكىسىدەن قورام مەن بەكباۋ سياقتى باتىرلار شىققان. المەرەك ۇرپاقتارى قىتايدا، مونعوليادا، وزبەكستان مەن قىرعىزستاندا دا تۇرادى. حالىقتىڭ جادىندا المەرەكتىڭ شىعارعان سوزدەرى، قارا ولەڭ شۋماقتارى ساقتالعان. تالعار اۋدانىنداعى گاگارين سەلوسى 2000 جىلدان بەرى المەرەكتىڭ ەسىمىمەن اتالادى. قازىر مۇندا كەشەندى كەسەنە، مەشىت، مەيمانحانا جۇمىس ىستەپ تۇر."("جەتىسۋ ەنتسيكلوپەدياسى",162 بەت،«ارىس» باسپاسى،الماتى،2004 جىل).
ابىز بابا تۋرالى ءالى دە بولسا تولىق ناقتىلانباعان قولداعى بار تاريحي دەرەك وسى عانا. ناقتىلانباعان دەپ وتىرعانىمىز، قوس ەنتسيكلوپەدياعا ەنگەن بۇل ەكى ماقالا دا تولىق زەرتتەلمەي، اتۇستىلەۋ دايىندالعاندىعى. وعان دالەل المەرەك بابامىزدىڭ شاپىراشتى قاراساي باتىردىڭ نەمەرە قىزى زاۋرەدەن تۋعان بەس ۇلىمەن بىرگە، تاعى دا ءوز كەمەرىنەن شىققان ءۇش ۇلى بولعان. بابامىزدىڭ كىشى ايەلدەرى، توقالدارى دۋلاتتىڭ قىزى كۇلان مەن كىشى ءجۇزدىڭ قىزى ىرىستىدان تۋعان جۇمىق، ەدىل، جايىق اتتى بالالارىن قالاي ۇمىت قالدىرامىز؟ ونى ءبىز ايتپاعانمەن ارۋاق بابامىزدىڭ ءوزى دە، ودان قالسا، بۇگىنگى تاڭدا ءۇش بابادان ءوسىپ ءونىپ وتىرعان قالعان ۇرپاقتارى دا كەشپەيدى عوي. قازىر وسى سەگىز بالادان وربىگەن ۇرپاقتارى سەگىز رۋلى ەل بولىپ وتىر. وسى جايتتى كورە بىلە وتىرىپ، كەيبىر قالامداس باۋىرلارىمىز، المەرەكتىڭ سوڭعى ءۇش بالاسىن قاساقانا شەتتەتىپ، اڭگىمە ەتكەندى ۇناتاتىن سياقتى. بۇل ورايدا المەرەك بابامىزدىڭ ناعىز جاناشىرلارىنىڭ ءبىرى بولىپ جۇرگەن وراز قاۋعابايدىڭ "المەرەكتىڭ بەس بالاسى جانە ەدىل-جايىق" اتتى "قازاقپارات" باسپاسىنان جارىق كورگەن تاريحي تانىمدىق كىتابىن سوزىمىزگە مىسال ەتسەك، اۆتور وعان رەنجي قويماس. كىتاپ نەگە «المەرەكتىڭ بەس بالاسى اتالادى»؟ قازاق ءوز كىندىگىنەن شىققان بالاسى تۇگىلى، اسىراپ العان بالاسىن دا، بالالارىنان ءبولىپ، شەتتەتكەن ەمەس قوي. المەرەكتىڭ ابرويىن بالالارى ارقىلى كوتەرەمىز دەسەك سەگىز بالاسى، ودان وربىگەن ۇرپاقتارى مەن ولاردان شىققان جەكە تۇلعالاردى ايتۋمەن بىرگە، ولاردىڭ ءورىستى ىنتىماعى تۋرالى دا جاراسىمدى اڭگىمەلەر ايتا ءبىلۋىمىز قاجەت ەمەس پە؟..
ەندى، اڭگىمە باسىندا ايتىلعان «قوس ارۋاق»، «ارۋاق قونعان جانعا» ورالايىق. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم سوڭعى ون-ونبەس جىل كولەمىندە مەنىڭ وسى «جۇمباق» ماسەلەنى دە زەردەلەپ زەرتتەپ جۇرگەنىمدى، ءبىراز زيالى جاندار جاقسى بىلەدى. بۇل ورايدا ءتورت-بەس كىتابىم دا جارىق كوردى. ءبىز شەتەلدىڭ كورىپكەلدەرى مەن ارۋاقتى كىسىلەرى نوسترادامۋس، ۆانگا... ت.ب. تۋرالى باق بەتتەرىندە تاڭداي قاعىپ جازۋعا شەبەرمىز دە، ءال فارابيدەن... ءماشھر ءجۇسىپ كوپەيگە دەيىنگى اللادان ايان العان الەم مويىنداعان ءوز كورەگەندەرىمىز بەن كورىپكەلدەرىمىز، ارۋاقتى اۋليەلەرىمىز، عۇلامالارىمىز بەن ولادىڭ مۇعجيزا الۋ قاسيەتتەرى تۋرالى تەرەڭىرەك ءسوز قوزعاۋدان قاشقاقتايمىز، ۇركە قارايمىز بۇل سالاعا دەن قويعىمىز كەلمەيدى. نەگە؟ وسى ورايدا «ءفالسافا - اللانىڭ ايان ءىلىمى» («قازاقپارات» باسپاسى، 2009 جىل) اتتى سوڭعى جيناعىمدا مەن فيلوسوفيا مەن ءفالسافا ءىلىمىنىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ بەرۋمەن بىرگە، وسى ءبىر تىلسىم ماسەلەگە ەلباسى مەن فيلوسوف عالىمدارىمىزدىڭ نازارىن اۋداردىم. ناقتىلى دالەلمەن جازىلعان وسى ەڭبەككە ازىرشە ەشكىم ءۇن قاتپاي وتىر. وسى ۇردىسپەن جازىلعان سوڭعى ولەڭدەر جيناعىم «المەرەكتىڭ ورالۋى» («قازاقپارات» باسپاسى،2008ج.) جارىق كورگەن سوڭ، المەرەك ابىزدىڭ باسىنا زيارات جاساپ بارىپ، وزىنە ارناعان مىنا ولەڭىمدى وقىدىم،
بيسميللاھير يراحمانير راحيم
ابىز بابام، المەرەك،
سىزگە كەلدىم "ارما!"- دەپ
ءوزىڭ جايلى باس قاتتى
بىزگە جەتپەي بار دەرەك.
بىرەۋ جاتىر ابىز دەپ
بىرەۋ; باتىر ناعىز دەپ.
بىرەۋ بارعا يلانسا،
بىرەۋ دەرەك تاعى ىزدەپ.
بىرەۋ سەنى بي دەدى،
بىرەۋ باسىن يمەيدى.
بىرەۋ ءتۇيىن تۇيگەنمەن
بىرەۋ ءتۇيىن تۇيمەيدى.
بىرەۋ ساناپ باتاگوي،
ايتىپ جاتسا اتالى وي.
ءبارىن ماقۇل كورەمىز
دەيتىن جان جوق
"قاتا عوي"...
ءبارى جامان دەمەيدى،
بىلگىش جاندار كوبەيدى.
بىراق ناقتى شىندىققا
ەشتەڭە تەڭ كەمەيدى.
ايتىپ بەرەر شىندىقتى،
تابىلماي ءجۇر ءبىر مىقتى.
اينالايىن، المەرەك
ۇعاسىز عوي، قۇلدىقتى
ايتشى ءوزىڭ، شىندىقتى؟...
العان العاشقى جاۋابىم;
-قالقام، كىم ايتات ءوزىن-ءوزى مەن باتىرمىن دەپ، كىم ايتات مەن بىلگىشپىن دەپ. ەشكىم دە ايتپايدى. تىرشىلىگىمدە جاراتۋشىدان «ءتانىم توپىراق بولماسىن» دەپ تىلەۋشى ەدىم. تىلەگىمدى بەرگەنىن كورىپ وتىرمىن. قانشاما جان ومىرگە كەلدى، ءتانى توپىراققا اينالىپ ءىز ءتۇزسىز جوق بولىپ جاتىر. مەنى ەلىم مەن جەرىم ۇمىتقان ەمەس. ءتانىمنىڭ توپىراققا اينالماعانى وسى ەمەس پە. ءوزىم ولسەم دە اتىم ولگەن جوق. اللاعا شۇكىرشىلىك ەتەمىن...
جازعانىڭدا ءومىرىمدى تولىق بايانداماساڭ دا، جالعان جاماۋ قوسپاپسىڭ. مەنى ۇمىتىپ جۇرگەن ۇرپاقتارىما وي سالىپسىڭ. وسى جازعانىڭا اللا رازى بولسىن. بىراق... شالا جازعانسىڭ. تاعى دا جازاسىڭ. تالقىعا تۇسەسىڭ... تەرەڭ ويلان... قوس ارۋاقتىڭ ىنتىماعىن تىلەيىك... تىلدەسەمىز ءالى دە...
وسىدان سوڭ ويدان وي تۋىپ، ءبىراز تىڭ دەركتەر تابىلىپ «زامان قازاقستان» جانە «انا ءتىلى» گازەتتەرى بەتتەرىندە «ۇيعىر اۋدانى ابىز المەرەكتىڭ اتىمەن اتالۋى ءتيىس»، «جوڭعاردىڭ شامالعانىنان قازاقتىڭ ناۋرىزبايىنىڭ قاي جەرى كەم؟»، «ابىز المەرەكتىڭ اتى سۇرانىپ تۇرعان جوق پا؟» دەگەن ماقالالار جازدىم. سول ماقالالارىمدى الىپ الماتى وبلىسى اكىمى س.ۇمبەتوۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ماقالالارىمدى كورسەتىپ ەدىم، مەنىڭ كوتەرگەن ۇسىنىسىمدى ماقۇلداي قويمادى. بۇل ماسەلەگە وراي ءوز پىكىرىن شەگەلەپ، تۇيىندەپ قويعان كورىنەدى.
رەتى كەلگەندە بابانىڭ زيراتىنا قايتا سوقتىم. قاسيەتىڭنەن اينالايىن، ابىز-بابام، اكىممەن بولعان اراداعى اڭگىمەمىزدى مەن ايتپاي جاتىپ-اق سو قالپىندا الدىما تارتتى.
- شىراعىم، سەن بارعان ول اكىمىڭ ءدال قازىر ءبىر اياعىمەن جەردى، ەكىنشى اياعىمەن كوكتى تىرەپ تۇرعانداي بولىپ جۇرگەن جوق پا. اۋداننىڭ اتىن وزگەرتۋ تۋرالى ۇسىنىستىڭ نوبايى جوعارى ورىندارعا جەتكىزىلىپ قويعانى راس. بىراق، ءوزىڭ العاش كوتەرگەندەي «اۋدانعا المەرەكتىڭ اتى بەرىلسىن» دەگەن اڭگىمە وندا ايتىلماعان. نەگىزى اۋدانعا مەنىڭ اتىم بەرىلىپ جاتسا، ەلگە پايدالى. اۋليە ادامنىڭ اتى بەرىلدى دەپ، ارىداعى قارا قىتاي دا، بەرگى جاعىنداعى سارتتار دا اياعىن تارتار ەدى. بىراق «تۇرىمتاي تۇسىمەن بولىپ جاتقان» مىنا زاماندا، ءدال قازىر تەرەڭىرەك ويلاپ-ءپىشىپ جاتقان كىم بار دەيسىڭ؟...
مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، كىم كەلىپ، كىم كەتپەگەن مىنا جالعان ومىرگە... ادام ءومىرى قانشا قىسقا بولعانىمەن، سول ارالىقتا ارتىنا ۇرپاق قالدىرىپ، مىنا تىرشىلىكتى ودان ءارى جالعاستىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتقان جوق پا. ۇلى بولماسا قۇل بولادى، قىزى بولماسا تۇل بولادى. ۇلىڭ ۇزاق جالعاسقان ءومىرىڭ، قىزىڭ قىزعالتاق قىزىعىڭ... ءوشىپ، ءولىپ قالماۋ وسى ءبىر تابيعي تىرشىلىكتىڭ ارقاسى...
قالقام، كورىپ تە جۇرگەن شىعارسىڭ، قازىر اۋعاندىق تورعاي دەگەن قارا تورعاي بار. تۇمسىعى ۇزىن. سول تورعاي الدىنداعىنى دا جەپ قويادى، ارتىنداعىنى دا جەپ قويادى. تىپىرلاتپاي قىرىپ سالادى. قازاققا ساباق ەمەس پە؟ ۇيعىرلار ءدال قازىر تاپ سول قۇستاي ىزالى... ونىڭ ۇستىنە قارا قىتاي قاپتاپ كەلە جاتىر عوي، بىلمەيمىن...
- ءبىر دەرەكتى ناقتىلاپ الساق، جوڭعار باتىرى قوردايدى ءوزى شاقىرعان جەكپە-جەكتە ءسىزدىڭ ولتىرگەنىڭىز راس پا؟
- قالقام، ەلىم مەن جەرىمدى قورعاي ءجۇرىپ مەن كىمدى ولتىرمەدىم...
- ءبىز ول زاماندا تىرلىك كەشكەن جوقپىز عوي، ناقتىلى شىندىقتى -وزىڭىزدەن بىلسەك دەپ ەدىك؟
- ءوزىڭ جازعانداي قوردايدى دا، شونجىنى دا جەكپە-جەكتە مەن ءولتىردىم. ىزدەسەڭدەر تاباسىڭدار، تاۋكە حاننىڭ جانىندا سىيلى سەرى بوپ جۇرگەن ساتقىندى دا كەزىندە مەن ولتىرگەنمىن. قارقارانى باسىپ العان جوڭعاردىڭ ەڭ ۇلكەن شونجارىن دا مەن ولتىرگەنمىن. اتى - العاباس. العاباس دەگەن باتىر بولعان. جوڭعارلاردىڭ العاباس دەگەن شونجارى. اقاناس دەگەن ول دا قالماقتىڭ باتىرى. ونى دا ولتىرتكەن مەن. ءوزىم ولتىرگەن جوقپىن، ءولتىرتتىم...
- بىلمەگەن سوڭ سۇراعانىمىزدىڭ ايىبى بولماس، شارىن دەگەن نە؟ قازاقتىڭ ءسوزى مە، الدە جوڭعاردىڭ ءسوزى مە؟
- ونىڭ باسىندا قازاقتىڭ شار انا دەگەن اتى اڭىزعا اينالعان ۇلكەن اياۋلى كىسىسى جايلاۋ ەتىپ وتىرعان. ارنالى ۇلكەن وزەن كەزىندە سول كىسىنىڭ اتىمەن اتالدى. كەيىن سول شار انا شارىن اتالىپ كەتتى. شارانا - شالا تۋعان بالا دەگەننەن شىققان ءسوز . ول كىسى شالا تۋىلعان بولۋى كەرەك. وزەن ىلەگە كەلىپ قۇيىپ، قاپشاعايعا جەتەدى.ءبىر جاعى قىتايدان ، ەكىنشى جاعى قىرعىزدىڭ ءيىرىمسۋىنان باستاۋ الادى. قارقارانىڭ بويىمەن بۇل سۋ جۇرگەندە كوكتەمدە، جازدا تۇسكەن ادامداردى كوبىرەك تۇبىنە تارتىپ جاتادى. وزەننىڭ سونداي قاسيەتى بار. بۇل - سۋدىڭ استىندا ورنالاسقان اللا عانا بىلەتىن ۇلكەن جۇمباق كۇش. مۇنداعى جەر استى تارتۋ كۇشى ەرەسەن. سول تارتىپ كەتەدى. «رايىمبەكتىڭ باستاۋى» دەگەن باستاۋ بار، سوعان شىقساڭ ءبارىن كورەسىڭ، سەزىنەسىڭ عوي...
مىنە، المەرەك ابىز رۋحىمەن ارادا بولعان ءبىزدىڭ بۇل عايىپتىق تىلدەگى پىكىرلەسۋدەن كەلتىرىلگەن ءۇزىندى زيالىلار عانا ۇعاتىن اڭگىمە. مەن ارۋاق قونعان ادامدار ارقىلى وسى اڭگىمەنىڭ كۋاگەرى بولدىم. اڭگىمەنى دىبىس تاسپاسىنا تولىق جازىپ الىپ، ماقالا ەتىپ جازىپ، باسپاعا ازىرلەپ تە قويدىم.
بۇل اڭگىمەنى العا تارتىپ وتىرعانىم - قانشاما ءبىز بىلە بەرمەيتىن دەرەك ارۋاق رۋحىنىڭ ءوز اۋزىنان ايتىلىپ وتىر عوي. بۇعان نازار اۋدارماساق، «ارۋاق نالاسى» دەگەن تاعى ءبىر جۇمباق ءجايت ويعا ورالادى. وسى اڭگىمەلەردەن سوڭ، «المەرەكتىڭ قولىنان قاندى جەكپە-جەكتە قازا تاپقان، ەل باسقىنشىلارى، جوڭعار باتىرلارى شونجى، العاباس پەن قوردايعا اۋدان، مەكتەپ، جەر اتىن بەرۋدە قينالماي، ەلىمىزدى، جەرىمىزدى ساقتاپ قالعان المەرەك سياقتى قاسيەتتى بابالارىمىزعا كەلگەندە نەگە دارمەنسىزدىك تانىتامىز؟» دەگەن جاۋابى جوق ساۋال الدىمىزدى وراعىتادى.
راس، قازىر بەلگىلى عالىم، اكادەميك، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازەۋ-ءتىڭ رەكتورى نۇرعالي مامىروۆ مىرزا جەتەكشىلىك ەتەتىن "المەرەك" مادەني تاريحي قوعامدىق قورى جۇمىس جاساپ تۇر. وسى قوردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كەزىندە بابانىڭ مۇردەسى قولعا الىنىپ، كەسەنەسى كوتەرىلدى. رايىمبەك اۋدانىندا سالىنعان مەشىتكە بابانىڭ اتى بەرىلدى. جازۋشى تولەن قاۋپىنبايۇلىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «باتىر بابا المەرەك» اتتى سىرت پوشىمى ءتاپ-ءتاۋىر جيناق تا شىقتى. بۇلاي ايتىپ وتىرعانىمىز، بۇل جيناق المەرەكتىڭ ءوز ومىرىنەن گورى، بابادان وربىگەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءومىر جولدارىن كوبىرەك قامتىعان سياقتى. المەرەكتىڭ ابىزدىعى، اۋليەلىگى، دۋالى اۋىز باتاگويلىگى تۋرالى ماردىمدى ەشتەڭە جازىلا قويماعان. بالكىم، كىتاپتى جەدەل شىعارۋ قاجەتتىلىگىنەن دەرەكتەر جيناقتالىپ ۇلگەرمەگەن بولار...
قاداپ ايتار نارسە، وسى قور سوڭعى ۋاقىتتا ءوز جۇمىسىن سايابىرسىتىپ الدى. سول سايابىرسۋدان، ورنى تولماس وكىنىش، وتكەن جىلى ابىز اتا المەرەكتىڭ 350 جىلدىعى اتاۋسىز قالدى. قايىرىمدىلىق قورى قۇرىلعان كەزدە قوردىڭ باسقارۋ القاسى قۇرامىندا ەلدىڭ ءبىرسىپىرا ءسوز سويلەر، بەلگىلى اقساقالدارى بولىپ ەدى. سولاردىڭ ءبىر-جارى سوڭعى جىلدارى ومىردەن ءوتتى. قور جۇمىسىنىڭ سايابىرسىپ قالۋى الدە سول اۋزى دۋالى ەل اعالارىنىڭ جوقتىعىنان بولىپ وتىر ما؟ ايتپەسە، ابىز اتا المەرەكتىڭ 350 جىلدىعى قارساڭىنداعى ۇگىت-ناسيحات جانە قاجەتتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن، بىزدەن دە بۇرىن، ەڭ الدىمەن وسى قوعامدىق ۇيىم جۇگىرىپ ءجۇرىپ ۇيىمداستىرۋى كەرەك ەدى عوي. كەيىنگى كەزدە جاپپاي قالىپتاسىپ كەتكەن جامان ادەت، ەلدەن جىلۋ جيناعانشا، اكىمدىكتەن دە بۇرىن ۇكىمەت الدىنا وسى قوعامدىق ۇيىم شىعىپ، نەگە مەملەكەتتەن قارجىلاي كومەك سۇراماسقا؟! وسى شاباندىقتىڭ سالدارىنان ابىزىمىزدىڭ يۋبيلەيى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى دايىنداعان رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە اتالىپ وتەتىن اتاۋلى كۇندەر تىزبەسىنە دە ىلىنبەي قالىپ وتىر. بۇل كىمدى دە بولسا ويلاندىراتىن ماسەلە ەمەس پە؟.. جالپى - ءبىزدىڭ بۇل اڭگىمەمىز، ىستەلگەن جۇمىستاردى جوققا شىعارۋ ءۇشىن ەمەس، الداعى ۋاقىتتا قامتىلۋعا ءتيىستى ىستەرگە قوزعاۋ سالۋ ءۇشىن ايتىلىپ وتىر.
ەندىگى اڭگىمە المەرەكتىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى. المەرەك جاس كەزىندە - كوزسىز باتىر، وردا بۇزار وتىز جاسىندا - بي، كەمەل جاسىندا - اۋزى دۋالى باتاگوي ابىز بولعان جان. مۇنىڭ قاباتىندا كورىپكەلدىگى مەن اۋليەلىك قاسيەتىن تاعى دا جوققا شىعارا المايمىز. كىشى ءجۇزدىڭ ايگىلى ايتەكە ءبيى ءوزىنىڭ جان سەرىك دوسى، ءوز كەزىندە «جەتى ادامعا جان بەرگەن» اتانعان ءاز ءمۇسىرالى پىرمەن بىرگە قوناقجاي قارقاراعا كەلىپ، ايلاپ جاتىپ، اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ كەتۋى دە المەرەكتىڭ وسى قاسيەتتەرىن مويىنداۋىنان. سوندا ءبىر باسىنا ءۇيىلىپ توگىلگەن وسىنشاما قاسيەتتى جيناي بىلگەن ابىزدىڭ حالىق ءۇشىن كىم بولعاندىعىن تارازىلاي بەرىڭىز. زەرتتەيتىن عالىم، زەردەلەيتىن پايىم بولسا قازاق تاريحىنىڭ بۇگىنگە دەيىن جابۋلى جاتقان جاراسىمدى ءبىر بەتى ەمەس پە؟..
سوسىنعى ءبىر ماسەلە، المەرەكتىڭ ءومىر تاريحىنا بايلانىستى. المەرەكتىڭ مۇردەسى الماتىنىڭ ماڭى الاتاۋدىڭ باۋرايىندا جاتقانىمەن، تۋىلعان جەرى قاراتاۋدا. بابالارى سىر بويى مەن قاراتاۋدىڭ ارالىعىن مەكەن ەتكەن. مۇنىڭ ناقتىلى دالەلى، ءارى تۋىسى، ءارى وزىنەن كەيىن البان تايپاسىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان حانكەلدىنىڭ اكەسى سىرىمبەت ابىز سۇيەگىنىڭ شيەلىنىڭ ماڭىنا قويىلۋى. قازىر باسىنا ۇلكەن كۇمبەز كوتەرىلگەن. كەنجە ەكى بالاسى ەدىل مەن جايىق كىشى ءجۇزدىڭ قىزى ىرىستى انامىزدان. بالالارىنا ات قويۋدا توركىن جۇرتىن ەسكە العان ايانشىل انامىزدىڭ ۇسىنىسى قۇب الىنعان سياقتى. ايتىلىپ جۇرگەن تاعى ءبىر اڭىز - ىرىستىنىڭ دومالاق انا اتانعان نۇريلا انامىز سياقتى، ەرەكشە قاسيەتكە يە بولعاندىعى، ەكىنشى ءبىر اڭىز، ول كىسىنىڭ پەرىنىڭ قىزى بولۋى. "باتىر بابا المەرەك" كىتابىندا وسى اڭىزدى بابانىڭ بالاسى جانىبەكتىڭ ايەلىنە اپارىپ تەليدى. دۇرىسى، پەرىنىڭ قىزى ءار ۋاقىت ءتانىن تازا ۇستايتىن، دارەتى ۇزىلمەيتىن، تىلسىم قاسيەتكە يە اۋليە ادامنىڭ عانا قولى جەتەر باقىت.بۇل جاعىنان قاراعاندا جول المەرەكتىڭ وزىنە تۇسەدى...
بۇنى ايتىپ وتىرعانىم وراز قاۋعاباي باۋىرىم ءوز كىتابىندا «ەدىل -جايىق» تولعاۋىنان دەپ مىناداي شۋماق كەلتىرىپتى.
...شەشەمىز جايىق جاقتان كەلىپتى عوي،
بابانىڭ قۇشاعىنا ەنىپتى عوي.
تىلەگىن انامىزدىڭ قابىل قىلىپ
جاراتقان ەكى بالا بەرىپتى عوي».
بۇل ەندى كەلىسە بەرمەيتىن شۋماق جانە ىرىستى انامىزعا ابروي دا اپەرە قويمايدى. ءبىز ەستىگەن اڭىزدا بۇل شۋماق بىلاي بولاتىن.
ىرىستى كىشى جۇزدەن كەلگەن ەدى،
ايان بوپ تۇسىنە ابىز ەنگەن ەدى.
بايبىشە بەس بالاسىن كورسەتكەندە،
جاس ارۋ المەرەكتى ءجون كورەدى.
بۇل ەندى باسقاشا ەمەس پە؟
ءبىز بۇل مىسالداردى نەگە كەلتىرىپ وتىرمىز، المەرەك بابامىز، ءبىر عانا جەتىسۋ ايماعىنا نەمەسە ءبىر عانا ۇلى جۇزگە عانا ەمەس، ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزگە دە ورتاق تۇلعا ەكەنىن ايتۋ. ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزدى المەرەك ايتتى دەپ بۇگىنگى كۇنى بىزگە جەتىپ وتىرعان; "قازاقتىڭ ءۇش بالاسى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ءبىر شەڭبەرگە تۇتاسىپ تۇر ەمەس پە؟! سوندىقتان قازاقتى توپقا، جىككە بولۋگە بولمايدى. وشاقتىڭ ءبىر بۇتى كەتسە، قازان توڭكەرىلەدى. جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل. جۇدىرىقتاي جۇمىلعان كۇش ءبارىن جەڭەدى"- دەگەن ءوزىنىڭ اتالى ءسوزى دە راستايدى. مۇنى اقىن اكىمحان زىكىرياۇلىنىڭ المەرەكتىڭ تولەبيدى ەمدەپ جازعاندىعى تۋرالى جازعان داستانىنداعى;
"بىلەتىن - المەرەكتىڭ قاسيەتىن،
تولە بي سونىسى ءۇشىن باس يەتىن..."-
دەگەن ولەڭ جولدارى دا ودان ءارى تولىقتىرا تۇسەدى. تولە بي ءتاۋ ەتكەن اباز - كىمدى دە بولسا وزىنە ءتاۋ ەتكىزبەيدى مە؟!.
وسىلاردان شىعاتىن قورىتىندى - وسى جۇرت كوسىلە سويلەپ كوسەمدىگىن، شەشىلە سويلەپ شەشەندىگىن تانىتقان، بەرگەن باتاسى ەل مەرەيىن بيىكتەتكەن، ەل بىرلىگىن ساقتاپ، تاتۋلىقتى تەمىرقازىق تۇتقان، باتاگوي اباز، البان تايپاسىنىڭ كوسەمى المەرەك جانشىقۇلىن شىنىمەن-اق بىلمەگەنى مە؟ بىلسە وتكەن جىلى بابانىڭ 350 جىلدىعى نەگە اتالىپ وتپەدى. ۇكىمەت قايدا قاراپ وتىر، ۇرپاقتارى نەگە ءۇنسىز؟ مەن وسى ورايدا وسىدان ءۇش جىل بۇرىن وسى ماسەلەگە وراي "رايىمبەك باتىردىڭ 300 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ جونىندەگى" ۇكىمەت جانىندا قۇرىلعان كوميسسيا جۇمىسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن، سول كەزدەگى ۆيتسە پرەمەر، بۇگىنگىالماتى قالاسىنىڭ اكىمى، ەلىنىڭ رايىمبەگى مەن ءايتي باتىرىن جوقتاي بىلگەن احمەتجان ەسىموۆ مىرزانىڭ اتىنا "زاڭ گازەتى" بەتىندە اشىق حات جازىپ، باتاگوي بابامىز المەرەك ابىزدىڭ 350 جىلدىعىن رەسپۋبليكا كولەمىندە ءوز دارەجەسىندە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن، تاعى ءبىر رەت قايراتكەرلىك قامقورلىق جاساۋىن وتىنگەن بولاتىنمىن. ىلە الماتى وبلىسىنىڭ اكىمى سەرىك ۇمبەتوۆپەن بولعان سۇبحاتىمىزدا گازەت بەتىندە كوتەرىلگەن وسى ماسەلەنى تاعى دا العا تارتىپ ەدىم، ماقالانى وقىعاندىعىن ايتا كەلىپ; "...ءبىر اتتەگەنايى - بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بەتىندە بابامىزعا بايلانىستى ناسيحات جۇمىستارى ءوز دارەجەسىندە جۇرمەي وتىرعان سياقتى. المەرەك بابامىزدىڭ تويىن ءبىز وبلىس كولەمىندە اتاپ وتەرمىز-اۋ. ەگەر وسى باعىتتا جۇمىستار جاسالىپ جاتسا، جيناقتالعان پىكىرلەر مەن ۇسىنىستاردى ۇكىمەت الدىنا قويىپ، بابامىزدىڭ تويىن رەسپۋبليكالىق دارەجەدە اتاپ وتۋگە قول جەتكىزگەن بولار ەدىك..." ("زاڭ گازەتى" №30, 2 02 2007ج).- دەگەن ءسوزى قامشى بولىپ، كوتەرگەن ماسەلەمدى قايتا ءتىرىلتىپ، بۇل ماسەلەگە، سول كەزدەگى مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ە.ەرتىسباەۆ مىرزانىڭ دا نازارىن اۋدارعان ماقالا جازعانمىن. («بولماشى سىلتاۋدى كولدەنەڭ تارتا بەرمەيىك. تاعى دا المەرەك ابىزدىڭ 350 جىلدىعى تۋرالى»، «زاڭ گازەتى»، №176, 16 ح1 2007ج.)
بىراق دەر كەزىندە كوتەرىلگەن وسى ماسەلەلەر ءتيىستى ورىنداردان قولداۋ تاپپادى. بۇعان كىم كىنالى؟ ءوز تاريحىن ءالى جەتىك بىلمەيتىن حالقىمىز با، بولماسا وسى جاعدايلاردى ۇيلەستىرىپ وتىرۋعا ءتيىستى ۇكىمەت پە، الدە بابانىڭ بوس بەلبەۋ ۇرپاقتارى ما؟..
ەشتەن دە كەش جاقسى دەمەكشى، وسى باعىتتا ويلانىپ تىرلىك جاسايىق اعايىن.
