سۇمىراي حان
(ەرتەگى)
ەرتەدە ءبىر حان بولىپتى. حاننىڭ اتى سۇمىراي ەكەن. ول: «ەلدە جوق زات وزىمدە بار بولسا ەكەن، مەندە بار زات ەشبىر ادامدا بولماسا ەكەن»، دەپ ويلاپتى. وسى ماقساتىن ءىس جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن سۇمىراي حان كىمنىڭ جاقسى اتى، اسىل جيھازى، قىمبات مۇلكى بولسا، بارلىعىن دا تارتىپ الىپ، ءوز قازىناسىنا سالا بەرىپتى، سالا بەرىپتى. سوندا دا كوزى تويىپ، كوڭىلى تولماپتى.
ول ءبىر كۇنى جالعىز وتىرىپ:
- وسى مەن مال، جيھاز، قازىنانى قانشا السام دا حالىقتىڭ مالى، جيھازى، قازىناسى ءبىر بىتپەي قويدى. قۇلاق ەستىگەن جەردەگى جاقسى ات، اسىل كىلەم، قىران بۇركىت، جۇيرىك تازى، اسىل جيھازدىڭ ءبارىن دە جيناپ الدىم. ەندى مۇنداي اسىل قازىنا تەك جالعىز مەندە عانا شىعار دەپ تالاي رەت ويلادىم. بىراق جاقسى ات تا، اسىل زات تا ءبىر تاۋسىلار ەمەس. مەندە بار زات حالىقتا دا بار بولىپ شىعا كەلەدى. مەن قۇرالايدى قۇرىقپەن ۇستايتىن بايگە اتىن الىپ قويسام، ونىڭ ورنىنا تاعى سونداي ءبىر قاراپايىم ادام ۇشقان قۇستى قۇتقارمايتىن تۇلپار ءوسىرىپ مىنەدى. قىسقا كۇندە قىرىق ۇيرەك ىلگەن سۇڭقاردى تارتىپ السام، ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر قاراپايىم ادام قىسقا كۇندە قىرىق ەمەس، ءجۇز ۇيرەك ىلەتىن قارشىعا باۋلىپ سالادى، مەن التىنىن تارتىپ السام، گاۋھارى شىعادى. قىسقاسى، مەن ءالى دە كەدەيمىن. مەندە باردىڭ ءبارى دە حالىقتا بار.
حان ءوز ويىنىڭ تاپ وسى ءبىر كەزەڭىنە كەلگەندە ونىڭ ىزالانعانى سونشالىق وكىرىپ-باقىرىپ، ءوز شاشىن ءوزى جۇلا-جۇلا الدىنداعى التىن تۇعىرعا ماڭدايىنىڭ قالاي سارت ەتىپ تيگەنىن دە اڭعارماپتى.
(ەرتەگى)
ەرتەدە ءبىر حان بولىپتى. حاننىڭ اتى سۇمىراي ەكەن. ول: «ەلدە جوق زات وزىمدە بار بولسا ەكەن، مەندە بار زات ەشبىر ادامدا بولماسا ەكەن»، دەپ ويلاپتى. وسى ماقساتىن ءىس جۇزىنە اسىرۋ ءۇشىن سۇمىراي حان كىمنىڭ جاقسى اتى، اسىل جيھازى، قىمبات مۇلكى بولسا، بارلىعىن دا تارتىپ الىپ، ءوز قازىناسىنا سالا بەرىپتى، سالا بەرىپتى. سوندا دا كوزى تويىپ، كوڭىلى تولماپتى.
ول ءبىر كۇنى جالعىز وتىرىپ:
- وسى مەن مال، جيھاز، قازىنانى قانشا السام دا حالىقتىڭ مالى، جيھازى، قازىناسى ءبىر بىتپەي قويدى. قۇلاق ەستىگەن جەردەگى جاقسى ات، اسىل كىلەم، قىران بۇركىت، جۇيرىك تازى، اسىل جيھازدىڭ ءبارىن دە جيناپ الدىم. ەندى مۇنداي اسىل قازىنا تەك جالعىز مەندە عانا شىعار دەپ تالاي رەت ويلادىم. بىراق جاقسى ات تا، اسىل زات تا ءبىر تاۋسىلار ەمەس. مەندە بار زات حالىقتا دا بار بولىپ شىعا كەلەدى. مەن قۇرالايدى قۇرىقپەن ۇستايتىن بايگە اتىن الىپ قويسام، ونىڭ ورنىنا تاعى سونداي ءبىر قاراپايىم ادام ۇشقان قۇستى قۇتقارمايتىن تۇلپار ءوسىرىپ مىنەدى. قىسقا كۇندە قىرىق ۇيرەك ىلگەن سۇڭقاردى تارتىپ السام، ونىڭ ورنىنا تاعى ءبىر قاراپايىم ادام قىسقا كۇندە قىرىق ەمەس، ءجۇز ۇيرەك ىلەتىن قارشىعا باۋلىپ سالادى، مەن التىنىن تارتىپ السام، گاۋھارى شىعادى. قىسقاسى، مەن ءالى دە كەدەيمىن. مەندە باردىڭ ءبارى دە حالىقتا بار.
حان ءوز ويىنىڭ تاپ وسى ءبىر كەزەڭىنە كەلگەندە ونىڭ ىزالانعانى سونشالىق وكىرىپ-باقىرىپ، ءوز شاشىن ءوزى جۇلا-جۇلا الدىنداعى التىن تۇعىرعا ماڭدايىنىڭ قالاي سارت ەتىپ تيگەنىن دە اڭعارماپتى.
حان سول جاتقاننان مول جاتتى. ساراي ماڭىنا، حاننىڭ الدىنا ەشبىر پەندە اياق باسىپ جاقىن كەلە الماپتى. حاننىڭ قىرىق ءۋازىرى - حان ويلانىپ جاتىر، ساراي ماڭىنا جان بالاسى جولاماسىن، - دەپ حابار سالادى. بۇل حاباردى ەستىگەندە كەيبىرەۋلەر:
-قورقار قۇدايىنان،
قايتار رايىنان،
زورلىق-زومبلىعىن قويار،
ءبىر جاقسىلىق بولار، - دەپ ءۇمىت ەتسە، حالىقتىڭ كوپشىلىگى:
«حاننان لاق دامەتكەنشە،
قاسقىردان قۇلاق دامەت»،
«ەل جىلاماي، حان كۇلمەس»،
«حان قۇلاماي ەل كۇلمەس»،
«قۇستا ءسۇت جوق،
جىلقىدا ءوت جوق،
حاندا قايعى جوق،» - دەگەن ەكەن.
حاننىڭ وڭاشا ويلانۋىنان جاقسىلىق جوق. تاعى قانداي قانىشەرلىك لاڭ بولار ەكەن، - دەپ شۋلاسىپتى.
وتىز كۇن ويلانىپ، قىرىق كۇن تولعانعان حان، اقىرى ءبىر كۇنى وي تۇبىنە دە جەتىپتى.
قان ساسىعان قاراعاش،
حان جارلىعى دار اعاش،
كىسى ولتىرگىش جەندەتتەر،
باس شاباتىن دوڭبەكتەر، - بارلىعى دا مايدان باسىنا ءازىر بولدى. حالىقتى جيناپ، حان جارلىعىن جاريالادى:
-كوكتە قۇداي بۇيىرىعى،
جەردە حان بۇيرىعى، - دەپ باستادى حان جارلىعىن وقىعان باس ءۋازىر: - جەر بەتىندەگى بارلىق تەڭىزدەر، كولدەر، وزەندەر، قۇدىقتار مەن بۇلاقتار - ۇلى دارەجەلى ريزىق يەسى سۇمىراي حاننىڭ مەنشىگى. كىمدە- كىم حاننىڭ رۇقساتىنسىز ءبىر تامشى سۋ الاتىن بولسا، باسى شابىلادى.
حان جارلىعى ەكى ەمەس. سۋسىزدىقتان ادام دا، مال دا، ءۇي قۇستارى دا قىرىلا باستادى. ءولىپ بارا جاتقان سابيىنە ءبىر توستاعان سۋ الىپ ىشكىزگەن تالاي انا سابيىمەن بىرگە دارعا تارتىلدى، تالاي ەر بالتامەن شابىلدى، قارا اعان قان ساسىدى، داردىڭ تۇبىندە ولگەن ادامداردىڭ دەنەسىنەن ونداعان مايالار تۇردى.
جەر بەتىنەن سۋ تاتۋعا ەركى بولماعان حالىق، مال سويىپ، قۇربان شالىپ كوكتەگى «قۇدايدان» جاڭبىر سۇرادى. قارايعان حالىق، قىبىرلاعان جان قانشا جىلاپ، زار تىلەنسە دە كوك «تاڭىرىنەن» جاردەم الا المادى.
كوزى ارشىلماعان بۇلاق، ءتۇبى تازارتىلماعان قۇدىق، بالىعى تۋلاپ، باتپاعى شايقالماعان كول، داريالاردىڭ كوزى بىتەلىپ، قۇرىپ كەتتى. جان-جانۋار قىرعىنعا ۇشىرادى، جەر بەتى توزاڭعا تولدى، وسىمدىكتەردىڭ تامىرى كۇيدى. «سۇمىراي كەلسە، سۋ قۇريدى» دەگەن ماقال وسى قاسىرەتتىڭ قايعىلى ىزاسىنان قالىپتى.
تارتىلعان كولدىڭ جاعاسىندا،
تارىققان ەلدىڭ اراسىندا،
سۇلۋلىعى اي مەن كۇندەي،
ادامگەرشىلگى - بارشاعا بىردەي،
ون بەسكە كەلگەن جاسى بار،
ون بۇرىم ورگەن شاشى بار،
ءارى شەشەن، ءارى شەبەر،
رايحان دەگەن قىز بار ەكەن.
-سۇمىراي حانعا بارايىن،
بار ونەردى سالايىن،
ون ساۋساقتى ويناتىپ،
ءتىل سەمسەرىن بويلاتىپ،
كەرەگىنە ءولىمنىڭ
قۇربانى بولىپ جارايىن، - دەپتى دە رايحان سۇمىراي حاننىڭ ورداسىنا كەلىپتى. كەلگەندە بوس كەلمەپتى، جىبەك جىپپەن كەستەلەپ، اسىل تاسپەن تۇيمەلەپ، اتلاسپەن ادىپتەپ، قۇندىزبەنەن جۇرىنداپ، تاماشا ءبىر قامقا تون تىگىپ اكەلىپتى دە حاننىڭ يىعىنا جاۋىپتى.
دۇنيە قۇمار، وزبىر حان سۇلۋ قىز مەن قامقا توندى كورگەندە ەسىنەن تانا قۋانىپ، جاس بالاشا جۇبانىپتى.
- بۇل ونەرىڭ ءۇشىن قانداي تىلەگىڭ بولسا دا ورىندايمىن. بىراق الدىمەن مەنىڭ ۇش ءتۇرلى سۇراعىم بار، سوعان جاۋاپ بەرەسىڭ،- دەپتى حان.
رايحان: «الديار تاقسىر، بىراق سۇراق-جاۋاپ بولعان سوڭ، سىن بولعانى عوي، سىنعا تۇسەر بولعان سوڭ، شىن بولعانى عوي. ءسىز بەن ەكەۋمىزدىڭ سىنىمىز بەن شىنىمىزدى تىڭداپ وتىراتىن ءبىر قاريا ادام وتىرسىن»، دەيدى قىز. مۇنى ءجون كورگەن پاتشا سول ەلدە ەكى ءجۇز ەلۋ جاسقا كەلگەن ءبىر قاريا بار ەدى، سونى العىزىپتى دا سۇراقتارىن قويا باستاپتى.
- اكەم ايتۋشى ەدى، «ادامنىڭ الدىنان قارا مىسىق جول كەسىپ وتسە، جامان ىرىم»، - دەپ، كەشە داردان قايتىپ كەلە جاتقانىمدى، ءبىر قارا مىسىق جولىمدى كەسىپ ءوتتى، بۇل قانداي ىرىم بولادى؟
- تاقسىر، مىسىقتىڭ الدىنان وتكەنى، نە ارتىنان وتكەنى ادام ءۇشىن ەشبىر ىرىم ەمەس، بىراق قاپتەسەر مەن تاراق قۇيرىق ءۇشىن جامان-اق ىرىم ەكەن.
- ءوزىڭ تىگىنشى ەكەنسىڭ. مەنىڭ دەنەمنىڭ اۋىر، ەتىمنىڭ سەمىز ەكەنىن كورىپ تە وتىرسىڭ. ماعان قانداي ءتۇستى كيىم ۇنايدى دەپ بىلەسىڭ؟
- مىسالى، قويانعا اق، تۇلكىگە قىزىل، قۇندىزعا كۇرەڭ جاراسادى. سەمىزدە شوشقا سەمىز، ولاردىڭ قاراسى دا، اعى دا، الا-قۇلا تەڭبىلى دە وزدەرىنە جاراسىپ تۇرادى عوي. «بايعا تاي مىنسە دە جاراسادى»، دەگەندەي، تاقسىر، سىزگە قانداي ءتۇستى كيىم كيسەڭىز دە حاندىعىڭىزعا ۇناسىپ تۇرادى دەپ ايتار ەدىم.
- اكەمنىڭ تاعى ءبىر ءسوزى ەسىمە ءتۇستى، «ەر ادامنىڭ الدىنان بوس شەلەك ۇستاعان ايەل كەزدەسسە، جامان ىرىم» دەۋشى ەدى و كىسى. ءبىرازدان بەرى قايدا بارسام دا الدىمنان بوس شەلەك ۇستاعان ايەلدەر كەزدەسە بەرەتىن بولدى، ول قانداي ىرىم؟
-مەنىڭ اكەم: «جامان ادام ىرىمشىل بولار، جامان جىلقى ارىنشىل بولار»، - دەۋشى ەدى. بىراق قازىرگى جاعدايدا ءسىزدىڭ اكەڭىز بىلگىر ادام ەكەن، تاقسىر! ول شەلەكتەردى كەپتىرگەن ءوزىڭىز عوي.
ءدال وسى اراعا كەلگەندە، مانادان بەرى ۇندەمەي تىڭداپ وتىرعان قاريا كۇلىپ جىبەرىپتى. بۇعان اشۋلانعان حان: «سەن، قاقباس، نەگە كۇلەسىڭ؟ ءسوزىم مازاق پا، ءوزىم مازاق پا ساعان!»، - دەپ اقىرىپتى.
سوندا قاريا:
- سەن حان بولساڭ، مەن - قاريامىن. سەن زىندان بولساڭ، مەن - داريامىن. «جۇيەلى ءسوز جۇيەسىن تابادى، جۇيەسىز ءسوز يەسىن تابادى» دەگەن ەكەن اتا-بابالارىمىز. ءوزىڭ بەرگەن سۇراق تا، قىزىم قايتارعان جاۋاپ تا قايىرىمسىز، قانىشەر حاندى تەز قۇرتۋدىڭ ىرىم-نىشانى ەكەن. مەن سوعان قۋانىپ كۇلدىم. بۇل دا جاقسى ىرىم. كوپ ۇزاماي كوزىڭدى جوعالتىپ، حالقىم كۇلكىگە بولەنەدى ەكەن، - دەپتى.
قاتتى اشۋلانعان حان قاريانىڭ باسىن الىپتى دا، رايحاننىڭ وڭ جاق قولىن بىلەگىنەن شاۋىپ تاستاپتى.
***
قاريانىڭ ونەر ىزدەپ جولاۋشى كەتكەن ءجۇز قىزى، ولاردان وربىگەن نەمەرە، شوبەرەلەرى، جيەندەرى بار ەكەن. حالقىنىڭ قايعىلى حابارىن ەستىپ، حان سارايىنا كەلىپ تۇسسە، قان-جوسا قىرعىنشىلىقتى كورەدى. قاريانىڭ ۇرپاقتارى حاندى ءولتىرىپ، سارايىن ورتەدى دە وزدەرى بارىپ بىتەلىپ قالعان بۇلاق، قۇلاپ قالعان قۇدىق، باتپاق باسىپ تارتىلىپ قالعان وزەن، كولدەردى ارشىپ، كوزدەرىن تازارتىپتى.
ەل دە، جەر دە، مالدار مەن اڭدار دا جاۋىز حاننان قۇتىلىپ، سۋعا تويىپ قۇلپىرا ءتۇسىپتى.
سوندا جەر-انامىز اسىل قىزىنىڭ حالىق ءۇشىن شابىلعان بەس ساۋساعىن جەر بەتىنە بەس جاپىراقتى گۇل قىلىپ ءوسىرىپتى.
جەر-انا مۇنداي ميراس بەلگى جاساعاندا، ەل-انامىز دا بوس قالماپتى. ول جاۋىز حانعا قارسى سۋ الۋ ءۇشىن بولعان قىرعىندى ريزىق ءۇشىن قىرعىن دەپ اتاپ، حالىقتىڭ ويۋ-ورنەك، اشەكەي ونەرىن دە «سۋ» دەگەن ورنەكپەن ماڭگى قالدىرىپتى.
قاپتاعان سۋ، قاۋلاعان وسىمدىكتەن نەشە ءتۇرلى ءدارۋ جاساپ، باسى الىنعان قاريانى ءتىرىلتىپ، رايحاننىڭ شابىلعان قولىن ورنىنا سالىپ، حالىق مۇراتىنا جەتىپتى.
(«قاڭباق شال»، تۇرمىس-سالت ەرتەگىلەرى، الماتى، «جالىن»، 1983 جىل)
«اباي-اقپارات»
