ادام جان مەن تاننەن جاراتىلعان جاراتىلىس. ءتاننىڭ قالاۋى حاكىم ابايشا: «ىشسەم، جەسەم، قۇشسام» دەگەن قالاۋدان تۇرادى. دانىشپان ءتاندى ەشقاشان تويمايتىن جاراتىلىس دەيدى. حوش دەلىك. ءتاننىڭ شارۋاسىن وسىمەن تامامداساق. بۇگىنگى الەمدى ۇلارداي ۇلىتىپ وتىرعان پسەۆدوسالافيلەر ءبىرىنشى سوققىنى ادامنىڭ جانىنا جۇمسايدى. ياعني، پەندەنىڭ ەڭ ءالسىز جاندىق بولمىسىنان ۇرادى. مۇنداي ادام جانىنىڭ نازىك تۇسى ءاردايىم قۇلاق ءتۇرىپ تۇرادى. قازاق مۇندايدى «بۋىنسىز جەرگە پىشاق ۇرۋ» دەگەن.

بىراق ءبىر قىزىعى ادام جانىنا ءناپسى، ياعني ءتان قاجەتتىلىكتەرى دە اسەر ەتەدى. سەبەبى ادام مىنا ەكى قۇبىلىستى ۇنەمى قالاپ تۇرادى: جان مەن ءتان ازىعى. انتيك زامانىنىڭ ويشىلى سوكرات: «ادام قۇبىلىس» دەگەن. ياعني بەيىمدەلگىش. پسەۆدوسالافيلەردىڭ ۇيىمشىلدىعى ادامدى سول ورتاعا بەيىمدەيدى. پسەۆدوسالافيلەردىڭ ەركىندىك بەرۋ جاعدايى مەن ورتاق توپقا پسيحولوگيالىق بايلاۋى، ولاردىڭ مۇشەلەرىنىڭ ىدىراماۋىنا اسەر ەتىپ وتىر. سونىمەن قاتار ولار وزدەرىن ءدىني ازشىلىق رەتىندە ءوز ورتالارىندا كورسەتۋ مەن ءدىني وپپوزيزاتسيا ساناۋى، ولاردىڭ ءوز ورتالارىندا ءبىر-بىرىنە تارتىلۋىنا اسەر ەتۋدە. ال سودان كەيىن ءوز ورتالارىندا ۇلتتىق مادەنيەتكە شابۋىلى جۇيەلى تۇردە جالعاسادى.

عىلىمدا «نيگيليزم» دەگەن تەرمين بار. ول: يدەالداردى، قۇندىلىقتاردى جوققا شىعارۋ ۇعىمى. ۋاحابيلىك تەندەنتسياعا ۇرىنعان ادام، اللاعا دەگەن قاتە تۇسىنىگىمەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساناسىنان بىرتىندەپ وشىرەدى. ول ءۇشىن تاريحي جادىلىق قۇندىلىقتار قۇنسىز بولىپ قالادى. تاريحي قۇندىلىقتارىن كوز الدىندا كۇيرەتكەننەن كەيىن، ەندى وعان باسقا قۇندىلىقتار قاجەت. سەبەبى ادام تاريحي تىزبەكتە ءومىر سۇرەتىن جالعىز جاراتىلىس ء(بىر جانۋاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ قۇندىلىعىن ىزدەپ جۇرگەنىن كورمەيسىڭ). نەگىزگى تاريحي تىزبەكتەگى قۇندىلىقتارىنان ايىرىلعان ادام جاڭا تاريحي قۇندىلىقتاردى ىزدەي باستايدى. مىنە سول كەزدە پسەۆدوسالافيلەر ادامعا تازا تاريحي قۇندىلىق دەپ، 7-8 عاسىرلارداعى ءپانارابيزمدى (اراب مادەنيەتىن) ناسيحاتتايدى. ياعني، ادامنىڭ ساناسىن سول عاسىرلارعا الىپ بارىپ، ورتاعاسىرلىق تۇسىنىككە جەتەلەيدى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى كەيبىر جات مادەني ماسەلەلەر وسىدان تۋىنداپ جاتىر. وسىلايشا ورتا عاسىرلارداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ قۇنىن جويادى. سالافيلەردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتاعا مۇرنىن ءشۇيىرىپ قارايتىن سەبەبى وسىدان كەلىپ تۋىندايدى. تاريحي- مادەني سانا جويىلسا، وتانشىلدىق سەزىم جويىلادى. سەبەبى ادامنىڭ ءدىني سەنىمى مەكەنىمەن (وتانىمەن) بايلانىستا بولماسا، ءدىندار ادام مادەنيەتتى باسقا ورتالاردان ىزدەي باستايدى.

فيلوسوفتار مادەنيەتتى 18 بولىكتەن تۇرادى جانە سول بارلىق بولىكتەرگە ءدىننىڭ ىقپالى زور دەگەن (د.كەنجەتاي، ت.ب.). ونىڭ قازاق مادەنيەتىندە يسلامنىڭ ءرولىنىڭ جوعارى ەكەنىنەن بايقاۋعا بولادى. ياعني، ءدىني تانىم قالاي قالىپتاسسا، مادەنيەتتەردى دە سولاي تۇسىنىگىنە ىڭعايلاپ الادى نەمەسە جوققا شىعارادى. مىسالى قازاق مادەنيەتىندەگى كەلىننىڭ بەتىن اشۋ ءداستۇرىن دۇرىس ەمەس دەيتىن پسەۆدوسالافيلەردىڭ تانىمى سەكىلدى. مىنە پسەۆدوسالافيلىك تانىمنىڭ قاۋىپتىلىگى وسىندا.

ادام پسەۆدوسالافيلەردىڭ ىقپالىمەن مادەني تاريحىمىزدان، قۇندىلىقتارىمىزدان، يدەالداردان جۇرداي ەتكەندە، كەۋدەلەرىندە بوس كەڭىستىك پايدا بولادى. جالعان اعىم ول بوس كەۋدەنى وزدەرىنىڭ جالعان قۇندىلىقتارىمەن تولتىرادى. ادامدى قاشاندا تۇسىنىگى بيلەيدى. يسلام فيلوسوفى عازالي: «ادام نە ويلاسا، سونىڭ تۇتقىنى. نەنى تانىسا، سونى سۇيەدى» دەگەن.

سوندىقتان پسەۆدوسالافيلەرمەن جۇمىس جاساۋ بارىسىندا ولاردىڭ ءدىني تانىمىنا ىقپال ەتۋمەن قاتار، مادەني قۇندىلىقتارىنا شابۋىل جاساۋ كەرەك. تاريحي سانانى (گەنەولوگيا),  مادەني قاباتتى قوزعاۋدى قوسا ۇعىندىرۋ كەرەك. قۇندىلىعى اۋماسقان اداسۋشىلاردىڭ ءدىني تانىمى وزگەرۋگە شاق تۇرادى. بۇل الەمدىك پسيحولوگتاردىڭ تۇجىرىمى (كارنەگي، ۆ.فرانكل).

ال، بەلگىلى ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي ءسالافيزم ۇعىمىنا توقتالا كەلە، ونىڭ كەڭەستىك يدەولوگيادان دا قاۋىپتى ەكەنىن ايتادى. ءدىنتانۋشىنىڭ پىكىرىنشە، “يزم” بولعان جەردە بىرنەشە قايشىلىقتار بولادى. ماسەلەن، ءبىز عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءدىني تاجىريبەسى بار، قاتپارلى تاريحى بار مەملەكەتپىز. مىنە، ءسالافيزم وسىنىڭ بارىنە قارسى شىعادى.

باسقا اعىم وكىلدەرى ءبىزدىڭ وزىمىزگە ءتا ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى، ءدىني تانىمىمىزدى، بۇكىل تامىرلى تاريحىمىزدى جوققا شىعارىپ وتىر. ءسويتىپ ولار قازاق حالقىن يسلامدى ەندى عانا قابىلداعان ۇلت رەتىندە كورسەتكىسى كەلەدى. ەڭ وكىنىشتىسى، قازىرگى جاستاردى ولار بابالارى ءجۇرىپ وتكەن جولىنا كۇدىكپەن قاراۋعا ۇندەيدى. ءسويتىپ، ولار “شيرك” ياعني، اللاعا سەرىك قوسۋ مەن “مۇشريك” – اللاعا سەرىك قوسقان ادام دەگەن ەكى ماسەلەنى العا تارتىپ وتىر دەيدى ءدىنتانۋشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، كەڭەستىك كەزەڭدە “ۇلتىزداندىرۋ يدەولوگياسى” دەگەن ۇلكەن ساياسي جوبا بولعان. ال، ءسالافيزمنىڭ ۇستانىمى ودن دا قاۋىپتى بولىپ وتىر. ويتكەنى ولار ەكى ماسەلەگە دەن قويادى. ءبىرىنشى ادامنىڭ بولمىسىن جويۋ، ەكىنشىسى مىنەزىن جويۋ. مۇندا مىنەز – ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىز بولسا، بولمىس – سول ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ قاتپارلارى. مىنە، ءسالافيزم سونىڭ بارلىعىنا قارسى تۇرىپ،  ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جويۋعا كۇش سالىپ جاتىر. بۇل بەلگىلى ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتايدىڭ پىكىرى.

بۇگىندە جاھاندىق ۇدەرىستەگى ءدىني-راديكالدى، ەسترەميستىك جانە تەرروريستىك جىكشىل ۇيىمعا، مۇسىلماندار اراسىندا فيتنا (اراب ءسوزى – حاوس، ىلاڭ) تۋدىراتىن نەگىزگى اعىمعا اينالىپ ۇلگەردى. قازىرگى تاڭدا ءسالافيزم قازاقستاندا وزدەرىنشە يدەولوگيالىق، اسىرەسە، ميسسيونەرلىك پلاتفورماسىن دايىنداپ جاتىر. ولار وزدەرىن سۋريتتەر، ماكفاليتتەر مەن تاكفيريتتەر دەپ ءۇش كاتەگورياعا ءبولىپ تاستاعان. بۇل – وتە قاتە، ساياسي سپەكۋلياتيۆتىك، عىلىمي تانىمعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن انىقتاما. بىراق، وكىنىشكە قاراي، وسى انىقتامالاردى، وسى جالعان عىلىمي كونتسەپتسيالاردى ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى، ۇكىمەت مويىنداپ، قابىلداپ قويعان. ەندى شەگىنەتىن جەرى جوق، ءالى كۇنگە دەيىن وسى كونتسەپتسيامەن ءجۇر.

قورىتا ايتقاندا، ادام ساناسى قۇبىلمالى جاراتىلىس. ول سانادا اقپاراتتىڭ اسەرى مول. سوندىقتان ونى ءبىر سيپاتتا كورۋ قيىن. ياعني، قاي مادەنيەت قانشالىقتى تارتىمدى ناسيحاتتالسا، سونشالىقتى ادامدى وزىنە قۇمار ەتەدى. بۇل تۇجىرىمداردان تۇيەتىنىمىز، ءبىز قازاق مادەنيەتىن ورتاعاسىرلارعا سۇيرەمەي، جاڭا زامانعا بەيىمدەپ، كوركەمدىلىكپەن قۇندى ناسيحاتتالۋىمىز قاجەت. ءار تانىم كوركەمدىلىگىمەن جاۋلايدى، ماعىنالىعىمەن ەستە قالادى. سەبەبى ادام جانىنىڭ سۇرانىسى ەشقاشان وزگەرمەيدى، تەك قۇبىلادى. جان ءاردايىم دانالىققا قۇشتار. دانالى ءسوز - جاننىڭ ازىعى. ازىرەتى ءالي: "تاپقىر سوزدەرمەن رۋحتارىڭدى دەمالدىرىڭدار. ويتكەنى ءتانىڭ شارشايتىنى سەكىلدى، رۋحتاردا شارشايدى" دەگەن. ءدىني تانىمنىڭ مادەنيەتپەن ۇشتاسقاندا، ونىڭ جاننىڭ ازىعى بولارىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋىمىز قاجەت.

جاراس احان

Abai.kz