ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەسمي ساپارمەن شەتەل مەملەكەتىنە بارعاندا، سول ەلدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولاتىنى بەلگىلى. پرەزيدەنتتىك سىي-قۇرمەتكە ساي تانىستىرىلۋ كەزىندە كوك بايراعىمىزدى كوتەرىپ، ءانۇرانىمىزدى ورىنداعاندا، بۇكىل دۇنيەجۇزىندە جاساۋشى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ كوكىرەگىندە قادىرلى دە، قىمبات قازاق جەرىنە دەگەن ساعىنىش رۋحى قالىقتاسا كەرەك دەپ ويلايمىن.ال شەتەلدىكتەر قازاق حالقىنىڭ وزىندىك باستاۋ قاينارى، ءتۇپ توركىنى قايدان شىققانى تۋرالى بىلگىسى كەلەتىنى انىق. وسى ورايدا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ اتاتەگىمىزدىڭ، رۋحاني بولمىسىمىزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىقتاي اشا الدىق دەپ ايتا الامىز با؟ سول سەبەپتى اتاتەگىمىزدىڭ ەجەلگى زامانىنا نازار سالىپ كورەلىك.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەسمي ساپارمەن شەتەل مەملەكەتىنە بارعاندا، سول ەلدىڭ قۇرمەتتى قوناعى بولاتىنى بەلگىلى. پرەزيدەنتتىك سىي-قۇرمەتكە ساي تانىستىرىلۋ كەزىندە كوك بايراعىمىزدى كوتەرىپ، ءانۇرانىمىزدى ورىنداعاندا، بۇكىل دۇنيەجۇزىندە جاساۋشى قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ كوكىرەگىندە قادىرلى دە، قىمبات قازاق جەرىنە دەگەن ساعىنىش رۋحى قالىقتاسا كەرەك دەپ ويلايمىن.ال شەتەلدىكتەر قازاق حالقىنىڭ وزىندىك باستاۋ قاينارى، ءتۇپ توركىنى قايدان شىققانى تۋرالى بىلگىسى كەلەتىنى انىق. وسى ورايدا، ءبىز ءوزىمىزدىڭ اتاتەگىمىزدىڭ، رۋحاني بولمىسىمىزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تولىقتاي اشا الدىق دەپ ايتا الامىز با؟ سول سەبەپتى اتاتەگىمىزدىڭ ەجەلگى زامانىنا نازار سالىپ كورەلىك.

ەلباسى ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى كىتابىندا: «ءبىزدىڭ كىندىگىمىز جەتى اتامىزدان عانا جالعاسىپ جاتقان جوق، ودان دا ارعى ءۇندى مەن ءنىل، ەدىل مەن دون جاعالاۋلارىنا قازاق دالاسىنىڭ رۋحىن جەتكىزگەن بابالارىمىزبەن دە جالعاسىپ جاتىر. وسىناۋ قاناتىن كەڭگە جايىپ، جانارىن الىسقا سالاتىن قازاق رۋحى ازىرشە ءوز دەڭگەيىندە پاراقتالماي كەلەدى» دەيدى. بۇدان ەلباسىنىڭ قازاق حالقىن، قازاق تاريحىن بۇكىلالەمدىك دەڭگەيدە تانىتۋ ماقساتىن كورەمىز. بۇل جايت، ماعان تەرەڭ وي-پىكىرلەردىڭ ارقاۋى بولىپ، تاريحي دە­رەكتى اڭگىمەلەردى ىزدەنۋىمە ۇلكەن اسەرىن بەردى.
تاريحتىڭ تۇڭعيىق تەرەڭىنە كوز سالعانىمىزدا، ارعى تەگىمىزدىڭ كوشپەندى حالىق تايپالارىنان شىققاندىعىن بىلەمىز. وسى ورايدا، كوشپەندى حالىق­تاردىڭ رۋحاني تۇرمىس الەمى تۋرالى ەجەلگى زاماننان بەرى كىتاپ بولىپ جازىلىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن ەڭ ارعىسى تاۋراتتاعى جازۋدى (بيبليا), ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ جازعان تاريحي دەرەكتى اڭگىمەلەرىندەگى، ەجەلگى قىتاي قولجازبالارىنداعى جانە شىعىستانۋشى عالىمداردىڭ جازعان ەڭبەكتەرىندەگى، ەرەكشە جازىلعان دەرەكتى اڭگىمەلەردى نازارلارىڭىزعا ۇسىنعالى وتىرمىز.
ماسەلەن، ءتاۋراتتا (بيبليا) بىلاي جازىلعان: «يەرەميا پايعامبار كوشپەندىلەردى (سكيفتەردى) قۇدايدىڭ جىبەرگەن جازاسى دەپ ەسەپتەيدى». (تاك گوۆوريت گوسپود: ۆوت يدەت نارود وت سترانى سەۆەرنوي، ي نارود ۆەليكي پودنيماەتسيا وت كراەۆ زەملي; دەرجات ۆ رۋكاح لۋك ي كوپە; وني جەستوكي ي نەميلوسەردنى، گولوس يح شۋميت ، كاك مورە، ي نەسۋتسيا نا كونياح، ۆىستروەنى، كاك ودين چەلوۆەك، چتوبى سرازيتسيا س توبويۋ (كنيگا سۆياششەننوگو پيسانيا ك پروروكۋ يەرەمي، گلاۆا 6).
ال ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV عاسىردا ءومىر سۇرگەن «تاريحتىڭ اتاسى» دەپ ۇلى اتاققا يە بولعان ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودوتتىڭ جازعاندارىندا: «بىزگە بەلگىلى حالىقتاردىڭ ىشىندە تەك قانا سكيفتەرگە ءتان ءبىر قاسيەت بار، ول بىرەۋدە بولسا ادامزات بالاسىنىڭ ءومىرى ءۇشىن ەڭ ءماندى قاسيەت سول. ەلىنە شابۋىل جاساعان دۇشپانىنىڭ بىردە-ءبىرىن سكيفتەر قۇتقارىپ كورگەن ەمەس، ەگەر وزدەرى تىزگىنىن تەجەمەسە، ولاردى قۋىپ تا جەتە المايسىڭ» دەگەن دەرەك بار. گەرودوتتىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى IV-III عاسىرداعى جازعان قولجازبالارىنداعى سكيفتەر مەن كوشپەلى قازاقتار اراسىنداعى سايكەستىككە نازار اۋدارىپ كورەيىكشى. ماسەلەن، قولجازبادا ايتىلعانداي سكيفتەردىڭ كيىز ۇيدە تۇراتىنىن; قىمىزدى مول اشىتاتىنىن; ەتتى قارىنعا سالىپ كومبە جاساپ جەيتىنىن; باستارىنا كيىزساي شوشاق تىماق كيەتىنىن; جاۋعا اتتانعان باتىردى، كەلىن بولىپ تۇسكەن قىزدى، بەسىككە بولەيتىن بالانى، ءمايىتتى سالاتىن مۇردەنى، جاڭا قونىستى وتپەن الاستايتىنىن; كۇلدى كيەلى ساناپ باسپايتىنىن، ايەل-انانى قاتتى قادىرلەيتىنىن، ولگەن ادامنىڭ ۇيىنەن قارالى تۋ كوتەرەتىنىن، جاقىنى ولگەن ايەلدىڭ بەتىن جىرتىپ، شاشىن جايىپ جىلايتىنىن، ولگەن ادامنىڭ اتىن تۇلداپ جىبەرەتىنىن، ولگەن ادامعا جىل تولعاندا اس بەرىپ، ەسكە تۇسىرەتىنىن جانە باسقا دا وسى سياقتى دەرەكتەرىن وقىعاندا، بۇگىنگى قازاقتار سياقتى كوشپەلى بولعان ەلدەر تۋرالى جازىپ وتىرعانداي اسەر بەرەدى.
كوشپەلىلەردەن مۇرا بولىپ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن جەتكەن تاريحي قولونەردىڭ كيەلى تۋىندىلارى جونىندە، تاريحىمىز بەن ءداستۇرىمىزدى تەرەڭ زەرتتەگەن مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «سونار» اتتى كىتابىندا: «ادام بالاسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ كونە ونەر تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى، قولونەر­دىڭ جوعا­رى ساپالى وقشاۋ ءتۇرىن تاريحشى، عالىم­دار، سكيفتەردىڭ جانۋارلار ءستيلى دەپ اتايدى. جاسالعان ماتەريالدارى التىن، كۇمىس، قولا، قالايى، اعاش، جەز، بىلعارى، كيىز، ءمۇيىز بولىپ كەزدەسەدى. جانۋارلار ستيلىندەگى ونەر تۋىندىلارىنىڭ العاش قولعا ءتۇسىرىپ، عىلىمي پىكىرلەردىڭ ايتىلا باستالعانىنا ەكى عاسىرداي عانا ۋاقىت بولدى.
كوپشىلىككە بەلگىلى، 1714 جىلى I پەتر وتە سيرەك ۇشىراساتىن زاتتاردىڭ، بۇيىمداردىڭ، ونەر تۋىندىلارىنىڭ جانە تىرشىلىك قۇبىلىستارىنىڭ مۇراجايى كۋنستكامەرانى اشىپ بەردى. 1718 جىلى ارنايى جارلىق شىعارىپ، وندا: «...كىمدە-كىم جەر بەتىنەن، سۋ تۇبىنەن كونە زات تاپسا، ەرەكشە جاسالعان ەسكىلىكتى مىلتىق، ىدىس-اياق سياقتى تاڭعالدىراتىن بۇيىم­دار تاپسا، اكەلگەنى ءجون، ول ءۇشىن زات­تىڭ قۇندىلىعىنا وراي سىيلىقتار بەرىلەدى» دەپ جازدى. كەشىكپەي-اق، ءسىبىردىڭ، قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بايتاق دالاسىنداعى قورعان-توبەلەردەن الىنعان بۇيىمدار كۋنستكامەراعا اعىلىپ تۇسە باستادى. تىپتەن از ۋاقىت ىشىندە ءسىبىردىڭ، قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ اياق جەتەر جەرىندەگى قورعان-توبەلەر، كونە بەيىتتەر وڭاي ولجا ىزدەگەندەردىڭ تالاۋىنا ءتۇستى. كونە مۇردەلەردەگى ەكى-ءۇش مىڭ جىل بويى تۇياق سەرىتپەي جاتقان التىن كيىمدى مايىتتەر ءبىر-ءبىر اۋناپ ءتۇستى» دەپ جازعان دەرەكتى اڭگىمەلەرىنەن اتا-بابالارىمىزدان نەسىبەمىزگە بىتكەن قۇندى تاريحي جادىگەرلەرىمىزدىڭ اياقاس­تى بولىپ، كىم كو­رىن­گەننىڭ قولىندا كەتكەندىگى كورىنىپ تۇر.
قازاقستان مەن ورتا ازيا جەرلەرىن­دەگى كونە زاماننىڭ ەسكەركىشتەرى دەپ تاۋ-تاستاردىڭ بەتتەرىندەگى جازىلىپ قالعان سۋرەتتەردى دە ايتۋىمىزعا بولادى. اسپان استىندا تاريحي قۇندى جادىگەر بولىپ، تاۋ بەتتەرىندەگى سۋرەت­­تەردىڭ مەكەنجايلارىنىڭ ءبىرى، ءامۋدا­ريا وزەنىنىڭ سولتۇستىگىندە، سىرداريا وزەنىنىڭ تومەنگى جاعالاۋىندا «تاۋەلىباي جەرى» دەپ اتالعان قىزىلقۇم وڭىرىندەگى، بوحان تاۋلارى مەن ەرلەر اتا تاۋلارىندا ساقتالىنىپ قالعان سۋرەتتەر كوپ نارسەدەن حابار بەرەدى. ارحەولوگ-عالىمداردىڭ عىلىمي جاعىنان تەكسەرۋلەرى مەن ەسەپتەۋلەرى بويىنشا، تاۋ بەتتەرىندەگى سۋرەتتەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 3 مىڭ جىل بۇرىن كوشپەندى حالىقتاردان قالعان جادىگەرلەر دەپ دالەلدەنگەن. وسى اتالعان ايماققا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءا.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنان ارحەولوگيالىق، عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە دۇرىس بولار ەدى. تاريحي قۇندى جادىگەرلەردى، نەسىبەمىزگە بۇيىرعان كيەلى، قاسيەتتى جادىگەرلەر دەپ ساناپ، قورعاۋ - ءبىزدىڭ بورىشىمىز.
مىنە، وسىنداي تاريحي ايعاقتار مەن دەرەكتەردەن-اق ەۋرازيانىڭ كەڭ دالاسىنا قونىستانعان بابالارىمىز ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىن ءبىرتۇتاس كوشپەلىلەر يمپەرياسىن قۇرا بىلگەندىگى انىق. تەمىر بەكمامبەتوۆ، ەگور كونچالوۆسكي، ساتىپالدى نارىمبەتوۆ جانە قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ رەجيسسەرى جانار ساعاتقىزى سياقتى اتاقتى رەجيسسەرلەر بىرگە باس قوسىپ، ارنايى تاريحي قۇجاتتارعا نەگىزدەي وتىرىپ «ەجەلگى كوشپەندىلەر» اتتى كوركەم فيلمگە كينوستسەناري جازىپ،قازاق كينوسىن بۇكىلالەمدىك ەكرانعا شىعارۋىمىز كەرەك. بۇل الاش ءۇشىن ماقتان تۇتار دۇنيە بولار ەدى. سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت مينيسترلىگى كوشپەندىلەر تاريحىنداعى ەڭ كونە قولونەر «سكيفتەردىڭ جانۋارلار ستيلىندەگى» تۋىندىلارىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەت­تىك مۇراجايىنان ارنايى كورمە اشىپ، تاريحي قۇندى جادىگەرلەردى حالىققا، كەلگەن قوناق تۋريستەرگە كورسەتىپ، ناسيحاتتاۋ كەرەك.

اقىلبەك جولاي
ناۋاي وبلىسى،
وزبەكستان رەسپۋبليكاسى