اكادەميك قالتاي قارابالين اياق استنىنان اۋىرىپ قالدى. ول كوپ شاكىرت تاربيەلەگەن بەلگىلى ميكروبيولوگ ەدى. دەنە قىزۋى كوتەرىلىپ، بويى اۋىر تارتتى. تاماق جۇتۋى قيىندادى. توقسانعا كەلگەن جاسى بار.

كەمپىرى جەدەل-جاردەم شاقىردى. دارىگەرلەر كەلدى دە قالتايدىڭ ىستىعىن ولشەدى.  ىستىعى 38-دەن استى. بۇل دارىگەرلەردى اياق استىنان ابىگەرگە ءتۇسىردى. 5-10 مينۋت وتپەي توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرى دە كەلىپ جەتتى. دەزينفەكتسيا جاسالدى. ءبارىنىڭ بەتتەرىندە ماسكا بار. شۇعىل تۇردە قان الىپ، «تەرگەي» باستادى.

-ۇيگە كىم كەلدى، كىم كەتتى؟ شەتەلگە بارىپ كەلگەن ەشكىم جوق پا؟

سۇراق ۇستىنە سۇراق قويىلىپ جاتىر.

-شىراقتارىم، قورىقپاڭدار، مەنىڭ ءوزىم دە دارىگەرمىن، انگينام بار ەدى. سول عوي ىستىعىمدى كوتەرگەن، - دەدى قالتاي دارىگەر مەن توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىنە. – نەمەنەگە قارۋ اسىنىپ جۇرسىڭدەر؟ بۇل سەندەر ويلاعان كوروناۆيرۋس ەمەس...

-سوندا نە؟

-بۇل ءىرىڭدى انگينا. كەمپىردىڭ ايقايىنا قاراماي توڭازىتقىشتان الىپ ايران ءىشىپ ەدىم. وزىمە دە وبال جوق. باسقا تۇك تە ەمەس.

-جوق، اكادەميك بولساڭىز، اكادەميك شىعارسىز. ءسىزدىڭ زامانىڭىز دا، عىلىمىڭىز دا وتكەن. مىنە، ءبىزدىڭ قولىمىزدا جاڭا ىندەتتىڭ بەلگىلەرى تۋرالى اقپارات تۇر. سول بويىنشا ءسىزدىڭ ىندەت – كوروناۆيرۋس. كارانتينگە جابامىز.

- ەندى نە ىستەيىن؟ جۋىنىپ شايىناتىن زاتتارىمدى الايىن...

قالتاي ورنىنان تۇرىپ سومكەسىن ىڭعايلاي باستادى.

-ەشتەڭە المايسىزدار. ءبارى اۋرۋحانادا بەرىلەدى.

-اينالايىندار-اۋ، مەن ميكروبيولوگپىن. ەندى ايتۋگا دا بولار. باياعىدا ارالداعى «بارسا-كەلمەستە» باكتەريولوگيالىق زەرتحانانى باسقارعانمىن.

-ءبىز وندايدى بىلمەيمىز. ەستىگەن جوقپىز، - دەدى بەتى جىلت-جىلت ەتكەن، كوزىلدىرىكتى، ينەلىكتەي، قاتپا قارا جىگىت. - ءۇيىڭىز كۇزەتكە الىنادى، قورىقپاڭىز. قاقپاڭىزعا  ەشكىم ەكى مەتر دە جاقىنداي المايدى.

-اۋەلى تەكسەرىپ الىپ، اۋرۋعا دياگنوز قويمايسىڭدار ما؟ وسىلاي اپارىپ قويداي توعىتا بەرەسىڭدەر مە؟

-قاتال بولماساق ەشكىم باعىنباي جاتىر. ىندەت تاراپ كەتسە، حالقىمىز وپاتقا ۇشىرايدى. وسىنى دا بىلمەيسىز بە؟

-بىلەم عوي، سودان سوڭ ايتىپ جاتىرمىن.  شۇعىل اناليز جاسامايسىڭدار ما؟ سوندا ءبارى بەلگىلى بولىپ شىعا كەلەدى.

-ونداي جەدەل-زەرتتەۋ قۇرالدارى جوق بولىپ تۇر.

كەمپىر مەن شال جەدەل-جاردەمگە وتىرعىزىلدى. ەكەۋىن قالا سىرتىنداعى جەدەل جاساقتالعان اۋرحاناعا الدى دا كەتتى.

«ايدالادا اق وتاۋ، اۋزى مۇرنى جوق وتاۋ» دەگەندەي وقشاۋ جەردەگى ەسكى بالا باقشا ءۇيى اۋرۋحانا ەكەن. گۇلجاحان كەمپىرى ەكەۋى ءبىر بولمەدە بولارمىز دەپ ويلاعان. بىراق ولاي بولمادى.

-ءتارتىپتىڭ اتى  - ءتارتىپ، - دەدى دارىگەر. – بولەك-بولەك جاتاسىزدار.

-كەمپىرىمسىز...

-وعان قام جەمەڭىز، ارنايى كيىمى بار مەدبيكە بولادى.

جۇپىنى اۋرۋحانا بولعانىمەن جاعدايى ويلاستىرىلعان ەكەن. تاماق تا، سۋسىن دا بەرىلىپ جاتىر. ەندى تەك شىدام كەرەك.

ەرتەسىنە ءتۇس اۋا تەست قورىتىندىسى شىعارىلدى. قانى تازا، كەمپىرى دە ءدىن امان.

ەكپە جاسالىپ، تاڭقۇراي سالىنعان ءشاي ىشكەننەن كەيىن قالتايدىڭ جاعدايى كۇرت تۇزەلدى. قينالعانى كەمپىرىنسىز ۋاقىت وتپەيدى. تەلەديدارعا شۇقشيىپ،كۇنى بويى اقپارات كورەدى دە وتىرادى، اراسىندا كونتسەرت تىڭدايدى.

-تەستىلەرىڭ ءساتتى بولدى، ەندى ۇيگە اپارمايسىڭدار ما؟ تىم بولماسا ماسقا تاعىپ ءۇيىمنىڭ اۋلاسىندا جۇرەمىن عوي.

-قالتاي قارابالينوۆيچ، - دەدى قاتپا قارا جىگىت. – ءجون سۇراسپاپپىز دا. اتى ءجونىم – نۇرلان قايراتۇلى. – ءبارى سىزدەر ءۇشىن جاسالىپ جاتىر عوي. جاسى كەلگەن ادامدارعا وتە قاۋىپتى كورىنەدى. اتاقتى ادام ەكەنسىز، تۇسىنەرسىز. ەشقانداي كومەك جاساي المايمىز.

-نەگە؟

-ءتارتىپ بويىنشا، كارانتين جاريالانعان كەزدە ءسىزدى ۇيىڭىزگە قايتارا المايمىز. نەدە بولسا ون ءتورت كۇن كارانتيندە بولاسىز. ءۇش كۇن سايىن تەست تاپسىراسىز. ءبارى دۇرىس بولسا ۇيلەرىڭىزگە جەتكىزىپ سالامىز.

اكادەميك قالتاي قارابالين بۇل جاعدايدى تۇسىنەدى. سوندىقتان دا العاشقىداي رەنىش تانىتپايدى. ونىڭ ۇستىنە تەلەديداردان پرەزيدەنتتىڭ ءسوزىن تىڭدادى. جاسالىپ جاتقان شارالارعا كوڭىلى تولدى. «ەسىمى الەمگە تانىلعان ساياساتكەر عوي. ىندەتتىڭ الدىن الىپ جاتىر. كوپ جۇرت تۇسىنبەگەندىكتەن پەندەشىلىك ءسوز ايتادى. ايتپەسە حالىق قويداي قىرىلماي ما؟ ءار زاماننىڭ ءوز اۋرۋى بولادى. جولى بولسىن ازاماتتىڭ. باياعىدا اكەسىن تانۋشى ەدىم. ورنىقتى، تاۋ قوزعالسا قوزعالمايتىن مىنەزى بار، سالماقتى، ساليقالى جىگىت ەدى. بۇل دا اكەسىنە تارتا تۋىپتى. وزا دا تۇعان. ويتپەسە حالىق قولداپ داۋىس بەرەر مە ەدى؟!».

وسىنداي ويلارمەن جاتقاندا تاعى دا اللانىڭ ءبىر كۇنى اتتى. جاقسى ۇيىقتادى، تىنىعىپ تۇردى. ءتۇس الەتىندە دارىگەرمەن بىرگە نۇرلان قايراتۇلى كەلدى. ەكەۋى دە سكافاندر كيگەندەي. دەزينفەكتسيا كيىمدەرى، ۇلكەن كوزىلدىرىكتەرى بار. ولار الدەبىر عارىشتان كەلگەن ادام سەكىلدى كورىنەدى.

قالتاي ەكەۋىنە قاراپ جىميا كۇلدى.

-ماعان دا وسىنداي كومبينەزون كيگىزىپ قويمايسىڭدار ما؟ سوندا باپ كەلىسەتىن ەدىك.

-قالتاي اعا، كۇلكى ءومىر ءۆيتامينى دەسەدى. بۇعان قۋانباساق رەنجىمەيمىز. ءبارى ساقتىق شارالارى. سىزگە ءوتىنىش ايتا كەلدىك. حالىقتىڭ ءبىرازى بۇل ىندەتتىڭ اۋىرلىعىن ءالى دە سەزىنبەي وتىر. «قايتەر دەيسىڭ، ۇيرەنگەن تۇماۋ ەمەس پە» دەپ، بەيجاي قارايدى. ءسىز سەكىلدى اۋزى دۋالى ادامداردىڭ ءسوزى كەرەك-اق.

قالام مەن قاعاز اكەلىپ بەرەمىز. حالىققا توقتاۋ ءسوز ايتۋىڭىزدى سۇرايمىز. گازەتكە جاريالايمىز. الەۋمەتتىك جەلىگە قويامىز.

بۇل سوزدەردى اكادەميك جىلى قابىلدادى. ءتارتىپ بولماسا ىندەت ىندەپ كەتەدى. حالىققا ونىڭ زارداپتارى جونىندە مامان رەتىندە، اقساقال اعا رەتىندە ءسوز ارناعانى دۇرىس تا  بولار.

قالام مەن قاعازعا ءبىراز شۇقشيىپ، ءسوزىن نەدەن باستارىن بىلمەي وتىردى. «ءبيسميللاھ»، دەپ باستادى. سونان سوڭ، اق قاعازعا ءوز ويىن مارجانداي ەتىپ جازدى. جاس كەزىندە مەكتەپتە «كوركەم جازۋ» دەگەن ساباق بولعان. سوندىقتان دا جازۋى كالليگرافيالىق دەڭگەيدە، ءارى ارىپتەرى مارجانداي ءتىزىلىپ جازىلىپ جاتتى.

«ءومىر سۇرگىم كەلەدى»  دەپ باستادى اكادەميك. - ادامزات، ادامزات بولعالى ۇزاق ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندى ىزدەدى.

ادام اتا مەن حاۋا انادان جارالعان ۇرپاقتار بارىنە دە قول جەتكىزدى. عىلىم مەن تەحنيكانى دامىتتى.

ءومىر جاقسارعان سايىن ادامنىڭ نيەتى وزگەردى، الەمدى جاۋلاپ الۋدى اڭسادى. ادامزاتقا ۇستەمدىك قۇرعىسى كەلدى. بىراق، سوعىستىڭ ءوز زاڭى بار، ءومىردىڭ دە ءوز زاڭى بار.

ادامزات سوناۋ كونە داۋىرلەردەن بەرى قانشا ما قىرعىندى كوردى، «وبا»، «سۇزەك»، «تىرىسقاق» تارادى. حالىق قىرىلىپ جاتتى. ءبىزدىڭ  حالقىمىز دا، سول قىرعىننان ءوتتى، تاريحتان كوشىپ كەتە جازدادى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ادامزاتتى ويسىراتتى، فاشيزم وبادان دا اۋىر ىندەت ەكەن. جيىرما ميلليون ادام وپات بولدى. بۇل قازىرگى قازاقستاننىڭ حالقىنان دا كوپ. تۇتاس ءبىر ەل جوعالدى دەي بەر. ويلانىڭىزدار...

جاپونيانىڭ حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا يادرولىق بومبا تاستالدى. وراسان، عالامات كۇش ادام ءۇشىن ەمەس، ادامزاتتى قۇرتۋ ءۇشىن جاسالدى.

يادرولىق اتوم بومباسىنىڭ استىندا قالعان ەكى قالانى دا كوردىم. تاس بالقىعان، ادامنىڭ دەنەسى تاسقا سۇرەت بولىپ ءتۇسىپ قالعانىن كوردىم.

سادوكا دەگەن قىز بالا تۋرالى اڭگىمە ەستىدىم. ول يادرولىق سىناققا قارسى ۇندەۋ ايتىپ، وزەنگە قاعازدان قايىق جاساپ جىبەرىپتى. وندا «يادرولىق سىناقتى توقتاتىڭىزدار» دەگەن جازۋلار بولعان. بىراق قارشاداي قىزدىڭ جۇرەك ءلۇپىلىن ادام ەستىمەدى.

مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى. كەڭەستەر وداعى تۇسىندا سەمەيىمىز يادرولىق سىناق الاڭىنا اينالدى. ءتىرى تابيعات، ءتىرى قازاق سىناق نىشانى بولدى.

بۇل ناۋبەت سالدارلارى ۇمىتىلا ما؟ كەڭەستەر وداعى قىرىق جىل ىشىندە اتا-جۇرت سەمەيدە 473 يادرولىق سىناق جۇرگىزدى. ونىڭ 90-نى اۋادا، 26-سى جەر ۇستىندە، 374-ءى جەر استىندا جارىلدى. ءبىلىپ قويىڭىزدار. وسى جەردە حيميالىق قوسپالارى بار 175 جارىلىس جاسالدى. ولاردىڭ 44-ءنىڭ ون توننادان استام زاريادى بولدى.

1964-1989 جىلدارى سەمەي پوليگونىندا جەر استىندا قوسىمشا 352 يادرولىق سىناق جاسالدى. ولاردىڭ ورتاق قۋاتى - 50 مەگاتوننانى قۇرادى.

راديواكتيۆتى قالدىقتار 304 مىڭ شارشى شاقىرىم جەرگە جايىلدى. سوندا سىناق استىندا  1,7 ميلليون ادام قالدى.

راديواكتيۆتى ساۋلەلەردىڭ كەسىرىنەن بالالاردىڭ ءولىمى ون ەسەگە دەيىن ءوستى. مۇتانت بالالار ومىرگە كەلدى. جەر جارامسىز بولىپ قالدى. ول ۇلتتىق قاسىرەتكە ۇلاستى. ويلانىڭىزدار...

مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى. كەڭەستەر وداعى مەن اقش الەمدىك بيلىك ءۇشىن تايتالاستى. ول از بولعانداي ادامدى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن باكتەريولوگيالىق قارۋ جاسالا باستادى. وعان ميللياردتاعان قارجى ءبولىندى. الەمدە مىڭداعان باكتەريولوگيالىق، ميكروبيولوگيالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن زەرتحانالارى جۇمىس ىستەيدى.

مەن دە سونداي زەرتحانالاردىڭ بىرىندە جۇمىس ىستەدىم. بۇل قورعانۋ ءۇشىن قاجەت دەگەن ساياسي دوگما ساناعا ءسىڭدى. سوندىقتان دا باكتەريولوگيالىق قارۋعا قارسى ۆاكتسينا جاساۋ قولعا الىندى. ول ءۇشىن باكتەريا قولدان ءوسىرىلدى. ءبىز مۇنى ادامزات ءۇشىن قاجەت دەپ ۇقتىق. بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە بار.

مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى. قىتايدا پايدا بولعان كوروناۆيرۋس تا جاي جارعاناتتاردان تاراماعانىن سەزەمىن. ۋحان قالاسىندا ەكى ءىرى باكتەريولوگيالىق زەرتتەۋ ورتالىعى بار دەسەدى. سىناق كەزىندە  ۆيرۋس كەزدەيسوق «بوستاندىققا» شىققان بولار. شتامم ۆيرۋستارىن جارعاناتتار ءىلىپ اكەتكەن شىعار. ءبىز ساناسىز جارعاناتتار ەمەسپىز عوي. ا-د-ا-م-د-ا-ر-م-ى-ز!

كوروناۆيرۋس – جاي تۇماۋ ەمەس. ول – ىندەت. سوندىقتان دا مەملەكەتىمىزدىڭ باسشىلارى، ۇكىمەتىمىز ايتىپ جاتقان شارالاردى زەردەدە ۇستايىق. بۇل ەرىككەننىڭ ەرمەگى ەمەس، ءبارى حالىق قامى. كوروناۆيرۋس ادامزاتتى جۇتىپ قويعىسى كەلەدى...

مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى. جىلاندار تابيعاتتى تىلىمەن سەزەدى، جەمتىگىن تىلىمەن سەزىنەدى. ونىڭ ءبارىن ءيىس ارقىلى قابىلدايدى. كەيدە ولار ءيىس سەزۋ قابىلەتىنەن ايىرىلىپ قالادى ەكەن. وندا جىلان ءوز قۇيرىيعىن ءوزى جەپ، تۇنشىعىپ ولەتىن كورىنەدى. ءبىز سونداي كۇيگە تاپ بولمايىق. قاۋىپتى ىندەتتى بىرىگىپ قانا جەڭە الامىز.ۇيدە وتىرۋ قامالۋ ەمەس. ساناڭ بوس، قولىڭ بوس، وقى، جاز، ءبىلىمىڭدى جەتىلدىر، بالاڭدى، نەمەرەلەرىڭدى تاربيەلە، اتا-اناڭدى كۇت.

مەنىڭ ءومىر سۇرگىم كەلەدى.

اكادەميك قالتاي قارابالين».

نۇرلان قايراتۇلى جۇرەكتەن شىققان ءسوزدى ەرەكشە سەزىممەن وقىدى.

-قالتاي اتا، وسىنداي ءسوز جەتپەي تۇر ەدى، - دەدى نۇرلان.- قۇشاقتايىن دەسەم، جاعدايىمىز مىناۋ. ءسوزىڭىز حالىققا جەتەر، كومپيۋتەرگە تەرگىزىپ، پىكىرىڭىزدى ۇلتتىق گازەتكە جىبەرۋگە رۇقسات ەتىڭىز، الەۋمەتتىك جەلىگە سالايىق.

اكادەميك قالتاي قارابالين ءبىر ۇلكەن ءىس بىتىرگەندەي كەرۋەتىنە جاتتى. سمارتفونىن قوسىپ كەمپىرىمەن، نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قىزىمەن، ۇلىمەن  سويلەستى. نەمەرەسى مەن شوبەرەسىنىڭ اتالاعان داۋىسىن ەستىدى. ءبىر راحات كۇيگە بولەندى.

ون ءتورت كۇن دە وتە شىقتى. قالتاي قارابالين كەمپىرى ەكەۋى ۇيىنە كەلدى. بىراق قاقپا الدىنا كەلگەندە قۇلاعىنا تۇرپىدەي تيگەن ءسوز ەستىدى. كورشىلەر ماسقا تاعىپ الىپ، قاقپا الدىندا ايعايلاپ تۇر.

-كارانتين ۋاقىتى بىتكەن جوق، نەگە اكەلدىڭدەر؟ ىندەتى جۇعادى.

-اكادەميك قوي، تانىستارى كوپ، سولار كومەكتەسكەن شىعار؟

-ەرتەڭ بىردەڭەگە ۇشىراساق وسى شال كىنالى.

-بالاسى استانادا ۇلكەن قىزمەت ىستەيدى دەسەدى. ولارعا ءبارى ءبىر. كۇزەتتى الماڭدار. دۇكەن ارالاپ كەتەر. شال ءالى تىڭ، ءجۇرىسى شيراق...

اكادەميك قالتاي قاراباليننىڭ ءوڭى قارايىپ كەتتى. قۇلاعىن جاپتى.

-ادامنىڭ ءسوزى كوروناۆيرۋستەن دە اۋىر ەكەن عوي،- دەپ كۇبىرلەي بەردى.

قالتاي ومىرگە عاشىق. ونىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلەدى...

ال ءسىزدىڭ شە؟...

ءۋاليحان قاليجانوۆ

Abai.kz