(ۇلى سۋرەتكەر م.ماعاۋين تۋرالى مولتەك سىر)

بيسسميللا دەگەندە-اق، ءسوزدىڭ باسىن اشىپ الاتىن ءبىر ماسەلە، ءبىز بۇل شاعىن جازبامىزدا، قازاقتىڭ كوركەم ويىن حان-تاڭىردەي بيىك بەلەسكە كوتەرگەن، ۇلتتىق رۋحانياتىمىزعا وشپەس ولجا سالعان ۇلى قالامگەردىڭ سۋرەتكەرلىك قارىمىن، عالىمدىق سۇرلەۋىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مۇحتار ماعاۋين فەنومەنىن ءسوز ەتپەكشى ەمەسپىز. كەرىسىنشە ول كىسىگە سوڭعى جىلدارى تاعىلىپ جۇرگەن ءبىر ايىپتىڭ، جابىلىپ جۇرگەن ءبىر جالانىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن  دالەلدەۋگە تىرىسۋ. ول نە دەسەڭىز، «مۇحتار ماعاۋين – رۋشىل، ياعني ول اسقان كەرەيشىل» دەيتىن جالا!  بۇل شىلعي وتىرىك! مۇحتار ماعاۋين، ول – الاششىل ازامات! ۇلتشىل تۇلعا!

بۇگىندە سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ وتىرعان الاش جۇرتىنىڭ ارداقتى پەرزەنتى، ۇلى جازۋشى، كورنەكتى تاريحشى-عالىم مۇحتار ماعاۋيننىڭ ەسىم-سويىمەن ءبىز حح عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنان باستاپ تانىس ەدىك.

ول كەزدە قحر استاناسى پەكين قالاسىنداعى «ورتالىق ۇلتتار ينستيتۋتى» (قازىرگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى) دەپ اتالاتىن وقۋ ورنىندا ستۋدەنتپىز.  بىلمەككە قۇشتار اشقاراق كوڭىل پەكينگە بارعان كۇننەن قولدى-اياققا تۇرعىزباي شيىرشىق اتتىرىپ جۇرگەن كەز. جاتپاي-تۇرماي وقىپ، ۇيرەنىپ، تەز ارادا دوكەي قالامگەر بولعىمىز كەلەدى. كەۋدەنى كەرنەپ بارا جاتقان باستى ارمان وسى. بىراق، قايدان نە وقىپ، كىمنەن نە ۇيرەنەمىز؟! سۇراق بار، جاۋاپ جوق! اۋىلدان قازاق مەكتەبىن ءبىتىرىپ كەلگەن بىزدەردى نەشە مىڭداعان يەروگليفى بار قىتاي ءتىلى «الدىنا وتىرعىزا» قوياتىن ءتۇرى جوق.  ال قىتايداعى قازاق قالامگەرلەرى ماو-نىڭ ايگىلى «مادەني توڭكەرىسى» تۇسىندا جاپپاي «ۇلتشىل»، «حالىق جاۋى» اتانىپ، الدى اباقتىدا  جابىلىپ، ارتى تارىم لاگەرىنە جەر اۋدارىلىپ كەتكەن جەرىنەن ەندى-ەندى عانا اقتالىپ، اۋىلىنا كەلىپ جاتقان. دەمەك ولار ءالى قالامىن قولىنا الىپ ۇلگەرگەن جوق.  جاڭا بۋىننىڭ باسى ءوزىمىز.

وسىلاي داعدارىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە، پەكين قالاسىنداعى ورتالىق ۇلتتار اۋدارما مەكەمەسىنىڭ قازاق بولىمىنە، قحر ورتالىق حالىق راديوستانتسياسىنىڭ قازاق بولىمىنە سابەتتىك قازاقستاننان «جۇلدىز»، «قازاق ادەبيەتى»، «سوتسياليستىك قازاقستان»، «لەنينشىل جاس»، «مادەنيەت جانە تۇرمىس»، «ءبىلىم جانە ەڭبەك» دەگەن سەكىلدى مەرزىمدى باسىلىمدار كەلىپ تۇرادى ەكەن. ادەبيەتكە جانى قۇشتار بىزدەر ءۇشىن، كوكتەن تىلەگەنىمىز جەردەن تابىلعانداي قارىق بولدىق تا قالدىق. اتالعان باسىلىمداردىڭ ءاربىر جاڭا ءنومىرىن جىل كەلگەندەي ءتورت كوزىمىزبەن سارعايا كۇتىپ، ەرەكشە اسەرمەن، ءۇتىر-نۇكتەسىن قالدىرماي وقىپ شىعامىز. وقۋمەن عانا شەكتەلمەي، جينالىپ الىپ، وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر مەن وزىمىزگە ۇناعان شىعارمالاردى تالاسا-تارماسا تالقىلاپ، قىزىل كەڭىردەك بولامىز دا جاتامىز. تالقىعا قاتىسپاي، «تەك ءجۇرۋ» تىپتەن مۇمكىن ەمەس. ادەبيەتتىڭ، ءباسپاسوزدىڭ قۇدىرەتىن قويساڭشى، ءبىز بىرتە-بىرتە ءوزىمىزدى قازاقستاندا، الماتىدا جۇرگەندەي سەزىنە باستادىق. سول تۇستا نازارىمىزدى وزىنە كوبىرەك اۋدارىپ، ىقىلاسىمىزدى وزىنە كوبىرەك تارتقان قالامگەرىمىزدىڭ ءبىرى مۇحتار ماعاۋين بولىپ ەدى. مىنە ءبىز كەيىپكەرىمىزدىڭ ەسىم-سويىمەن ەڭ العاش وسىلاي تانىستىق.

1987 جىلى اتالعان وقۋ ورنىن اياقتاپ جولداما بويىنشا ءۇرىمشى قالاسىنداعى شىنجاڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ ادەبيەت ينستيتۋتىنا عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىسقا تۇردىق.

اكادەميانىڭ ءبىر جاقسى جەرى ۋاقىتىڭنىڭ بارىنە دەرلىك ءوزىڭ قوجاسىڭ. اپتاسىنا ءبىر رەت، اسا ءبىر زارۋلىك بولىپ جاتسا ەكى رەت توبە كورسەتسەڭ جەتىپ جاتىر. ءبىر كەرەمەتى ءبىز جۇمىس ىستەيتىن ادەبيەت ينستيتۋتىنا دا قازاقستاننان جوعارىدا اتالعان گازەت-جۋرنالدار كەلىپ تۇرادى ەكەن. الايدا بۇل كەزدە ءبىز قازىرگى قىتاي تىلىندەگى ادەبيەتتەردى ەمىن-ەركىن وقۋدىڭ، اۋدارۋدىڭ دەڭگەيىنە جەتكەنبىز. ونىڭ ۇستىنە دەن سياوپين باسشىلىعىنداعى قىتاي بيلىگى  وسى كەزدە ادەبيەت پەن ونەرگە، اقىن-جازۋشىلارعا بارىنشا قولداۋ كورسەتىپ، قىتاي ادەبيەتى مەن ونەرىن وركەندەتۋ ىسىنە بەل شەشە كىرىسىپ كەتكەن.  سودان دا  جەرجۇزى حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ ەسكىلى-جاڭالى شەدەۆرلەرىن جاپپاي قىتاي تىلىنە اۋدارىپ شىعارىپ جاتقان.  دەمەك، ۋاقىت تابا الساڭ، وقيتىن دۇنيە ۇشان-تەڭىز. دەمەك، ءبىز ەندىگى جەردە قازاقستاننان كەلگەن باسىلىمداردى بۇرىنعىداي باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگىن قويماي، سىپىرا ەمەس، ىرىكتەپ، تالداپ-تالعاپ وقيتىن بولعانبىز.

وسىلاي تالداپ، تالعاپ وقىپ جۇرگەن كۇننىڭ وزىندە مۇحتار ماعاۋين ءبىزدىڭ ەڭ سۇيىكتى جازۋشىمىزعا اينالىپ كەتتى. ءبىزدى ەشكىم ۇرعان جوق، سوققان جوق، ۇگىتتەپ-سۇگىتتەگەن، مىندەتتەگەن جوق،  باسپاسوزدەن ماعاۋيندى  قالت جىبەرمەۋ داعدىمىزعا اينالدى. 1988 جىلى قازاقستاننان كەلگەن باسپاسوزدەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولعانىن وقىپ، تۋعان كوكەمىز تاعايىندالعانداي الاقايلاپ قۋانعانىمىز بار. بۇل قۋانىشتىڭ سەبەبىن  قازىر تۇگىلى، سول كەزدىڭ وزىندە دە ءتۇسىندىرىپ بەرە الماس ەدىك. ايتەۋىر قازاعىم دەگەن اردا ازاماتقا، دارىندى قالامگەرگە اۋعان ىقىلاستىڭ بەلگىسى ەكەنى انىق.

بۇل كەزدە قحر مەن كسرو اراسى جاقسارىپ، ەكى ەلدەگى قازاقتار ءبىر-بىرىنە ەمىن-ەركىن قىدىرىپ بارىپ كەلە باستاعان.

سوناۋ ءبىر زاماندا (1956ج.)  اكەمنىڭ ءىنىسى وتباسىمەن، انامنىڭ اعا-اپكەسى، ءىنىسى تۇگەل سابەتتىك قازاقستانعا كوشىپ كەتكەن ەكەن. اتا-انامىز ءبىز ەس بىلگەننەن سولاردى ايتىپ كوز جاستارىن كولدەتىپ وتىرار ەدى. ەندى، مىنە، زامان وڭالدى. اكە-شەشەمىزدى مەككەگە جاياۋ ارقالاپ اپارا الماساق تا، پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى وتەۋگە  از دا بولسا سەپ بولسىن دەپ، ءبىر-بىرلەرىن  تۇپ-تۋرا 33 جىل كورمەگەن، ءارى «بۇل پانيدە ەندى كورمەيتىن شىعارمىز» دەپ كۇدەرلەرىن مۇلدە ۇزگەن جاقىندارىمەن قاۋىشتىرۋعا بەل بۋدىم.

وسىلايشا جول ءتۇسىپ، ءدام تارتىپ 1989 جىلى اكە-شەشەمدى الىپ قازاقستانعا قىدىرىپ كەلگەم-ءدى. ول كەزدە كسرو دەگەن يمپەريانىڭ ىرگەسى شايقالىڭقىراپ تۇرعانىمەن، ءالى «ءتىرى» بولاتىن. قازاقستاننىڭ الماتى قالاسى، الماتى وبلىسى، قاراعاندى وبلىستارىندا تۇراتىن، اكە-شەشەمنىڭ وتىز جىلدان اسا كورمەگەن بىرگە تۋعان اپكە-قارىنداس، اعا-ىنىلەرىن، ەت-جاقىن تۋىستارىمىزدى ارالاپ شىققانشا شىلدە-تامىز – ەكى ايدان اسا ۋاقىت كەتتى. ارينە، شەكارادان وتە سالىپ تابان تىرەگەن جەرىمىز - ومىرىمىزدە ءبىر كورۋ ارمان بولعان ارۋ الماتى!

ول كەزدە شەتەلدەن اتاجۇرتقا قىدىرىپ كەلۋشىلەردىڭ ءوزى نەكەن-ساياق ەكەن. ال قالامگەر اعايىندار جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ كەلگەنىمىزدى سول كەزدە «قازاق راديوسىندا»  جۇمىس ىستەيتىن ناعاشى اعام، جازۋشى جولداسباي تۇرلىباەۆتان ەستىگەن راديوداعى جۋرناليستەر مەنى دەرەۋ ستۋدياعا شاقىرىپ ينتەرۆيۋ الدى، ولەڭ وقىتتى. ەرتەڭىنەن باستاپ الماتىداعى گازەت-جۋرنال رەداكتسيالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەزدەسۋگە نەمەسە سۇحباتتاسۋعا شاقىرا باستادى. «وركەن»، «لەنينشىل جاس»، «قازاق ادەبيەتى»، «قازاقستان مەكتەبى» سەكىلدى گازەت-جۋرنالدارمەن قوسا «الاتاۋ» تەلەارناسىندا ارنايى قوناق بولدىق.

«جۇلدىز» جۋرنالى ادەيىلەپ شاقىرعان جوق، بىراق ول جۋرنالدىڭ قاسيەتتى شاڭىراعىنا باس سۇعۋ، اسىرەسە جۋرنال باسشىسى، ۇلى مۇحاڭا سالەم بەرۋ اۋىلدان جولعا شىققانداعى جوسپارىمىز ەدى. ناعاشى اعام، جازۋشى جولداسباي تۇرلىباەۆ مۇحاڭا تەلەفون شالىپ: «قىتايدىڭ ءۇرىمشى قالاسىنان  جيەنىم كەلىپ ەدى،  سىزگە سالەم بەرىپ كىرىپ شىقسام دەيدى»  دەپ الدىن-الا كەلىسىپ قويعان ەكەن. ۋاعدالى كۇنى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىنا باردىق. مۇحاڭ ورنىندا كۇتىپ وتىرىپتى. ۇزاق كورمەگەن تۋعان باۋىرى كەلگەندەي وتە جىلى قابىلدادى. ول كىسىنىڭ مەنى كورگەندە سونشالىق رياسىز، بالاشا قۋانعانىنا تاڭ قالدىم. رەداكتسياداعى ءبىر-ەكى كىسىنى شاقىرىپ الدى. ارعى بەتتەگى اعايىنداردىڭ رۋحاني، الەۋمەتتىك حال-احۋالىنا قاتىستى كوپ سۇراقتار قويدى. اڭگىمەمىز ءبىر جارىم ساعاتقا سوزىلدى. سوسىن قوزعالۋعا ىڭعاي تانىتىپ ەدىك، مۇحاڭ: «ال، دۇكەش، نە مال بار؟ – دەپ كۇلدى  دە، –  مىناۋ تۇرىك اعايىندار تاۋاردى «مال» دەيدى ەكەن. قالامگەردىڭ تاۋارى شىعارماسى عوي، «جۇلدىزعا» نە الىپ كەلدىڭ؟» – دەدى. مەن «وعىزناما – ورتاق مۇرا»  دەگەن ماقالا اكەلگەنىمدى ايتىپ، قولجازبامدى بەردىم. مۇحاڭ ەكەۋمىز ەسكى تانىستارداي نەمەسە تۋعان اعا-ىنىلەردەي  قيماي-قيماي قوشتاستىق.

وسى ارادا ايتا كەتەرلىك ءبىر جاعداي، ءبىزدىڭ سول اتالعان ماقالامىز «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ سول جىلدىڭ N9 سانىندا جارىق كوردى. 1990 جىلى قحر وكىمەتى 1980-1990 جىلدارى ارالىعىنداعى عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەكتەرگە بايگە جاريالادى. ءبىزدىڭ ءسوز بولىپ وتىرعان  «وعىزناما – ورتاق مۇرا» اتتى  ەڭبەگىمىز بۇكىلقىتايلىق تاڭداۋلى (ۇزدىك) عىلىمي ەڭبەك سىيلىعىنا يە بولدى. بۇعان ارينە، ماقالانىڭ قازاقستاندا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ورگانى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جارىق كورۋىنىڭ يگى ىقپالى بولعانى داۋسىز.

مەزگىل كوشى جىلجىپ 1990-شى جىلدارعا كەلگەندە، العاشقى كەزەكتە بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. تالاس-تالقىمىزدىڭ تاقىرىبى: كەلەسى كەزەكتە قاي ەل؟ قازاقستان قاشان؟ كۇتە-كۇتە كۇنىمىز جىل، ايىمىز عاسىر بولدى.

يا، اقسارباس! مىنە، اڭساعان كۇنگە دە جەتتىك! 1991 جىلى جەلتوقساننىڭ 16-شى جۇلدىزى! وسى كۇنى ۇرىمشىدە قۋانىشتان جارىلماعان، كوزىنە باقىت جاسى ۇيىرىلمەگەن، تويلاماعان قازاق بالاسى قالماعان شىعار! ءبىز، شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ونشاقتى قىز-جىگىتى، قولدان ءبىر «تۋعان كۇن» جاساپ، حالقىمىزدىڭ ءۇش عاسىردان سوڭ قايتا ورالعان ازاتتىعىنىڭ العاشقى كۇنىن تويلادىق! ەرتەسىنەن باستاپ اڭگىمەمىز مۇلدە باسقا باعىتتا ءوربيتىن بولدى. ياعني ەندى قازاقستانعا قالاي جەتەمىز؟ «كەرەك بولسا، شەكارانى بۇزىپ قاشىپ وتەيىك» دەگەندەر دە  بولدى. سەبەبى ول جىلداردا قىتايدان شەتەلگە شىعۋ دەگەنىڭىز قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەننەن دە قيىن-تۇعىن.

مىنە، قازاقستانعا جەتۋدىڭ جولىن ىزدەي-ىزدەي 1992 جىلدىڭ دا العاشقى ايلارى ارتتا قالىپ بارادى. ءوستىپ تورىعىپ جۇرگەن كۇندەردىڭ بىرىندە «ۇرىمشىگە قازاقستان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شاعىن دەلەگاتسياسى كەلىپتى» دەگەن حابار قالادا جەلدەي ەستى. جىلتىراعان ءبىر بولار-بولماس ءۇمىت وتى جانىمىزدى جىلىتىپ، كادىمگىدەي ەڭسەمىز كوتەرىلىپ قالدى. سەبەبى، دەلەگاتسيا وزگە سالانىڭ ادامدارىنان ەمەس، اقىن-جازۋشىلاردان قۇرام تاپسا، ءارى ونىڭ قۇرامىندا قازاقتىڭ ۇلتشىل زيالىلارى مۇحتار ماعاۋين، رىمعالي نۇرعاليەۆ، تولەن ابدىكوۆ، ورالحان بوكەەۆتەر بولسا، ولاردىڭ بىزدەرگە – اتاجۇرتقا جەتسەك دەگەن شەتەلدىك قازاق جاستارىنا قولۇشىن بەرمەۋى مۇمكىن بە؟! تاعى ءبىر جاعىنان، باسقالارعا قاراعاندا مەندە ءبىر ارتىق مۇمكىندىك بار ەدى،  ول – «مۇحتار اعام مەنى تانيدى عوي» دەگەن ءۇمىت.

وسى ارمانعا تۇمسىعىمىزدان جەتەكتەلگەن بىزدەر، ال كەلىپ قازاقستاننان كەلگەن دەلەگاتسيانى ىزدەيىك. قالادان ادرەسسىز ادام ىزدەۋ دەگەنىڭىز كولدىڭ تۇبىنەن ينە ىزدەۋمەن پاراپار دالباسا تىرلىك بولىپ شىقتى. نە كەلگەن دەلەگاتسيانىڭ كەلىپ توقتاعان جەرىن بىزگە ەشكىم ايتپايدى. بىلەدى-اۋ دەگەن اعالارىمىزدىڭ ءبارى «بىلمەيمىز!» دەيدى، شىنىمەن بىلمەي مە، الدە اتاجۇرتتان كەلگەن اعالارىمىزدى قىزعانا ما، جوق، اۋزى كۇيىپ قالعان  بايقۇستار قورقا ما، ايتەۋىر بىزگە ەشكىم ەشتەڭە ايتا قويمادى. سوسىن ءۇرىمشىنىڭ قوناق ۇيلەرىن ءوز بەتىمىزشە ءسۇزىپ شىعىۋعا بەل بۋدىق. ءوستىپ ءجۇرىپ بىرەر كۇندى وتكىزىپ تە الدىق. ءبىر كۇنى كەشتە قايرات دەگەن جىگىت: «ول كىسىلەردىڭ دەرەگىن تاپتىم – «كۋنلۇن» قوناق ۇيىنە ءتۇسىپتى» – دەگەن قۋانىشتى حابار جەتكىزدى. ەرتەڭىنە بارساق، «ولار كەشە كەتىپ قالدى!» – دەدى قوناقۇي قىزمەتكەرلەرى. ءبىز سان سوقتىق تا قالدىق...

كەلەسى جىلى، ياعني 1993 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن قىتاي ءتىلىنىڭ مامانى رەتىندە اتامەكەنگە ورالدىم.

كوپ كەشىكپەي مۇحاڭا بارىپ سالەم بەرىپ، ءبىر جولا كەلگەنىمدى ايتتىم. «ۋاي بارەكەلدى! ازامات!» دەپ ول كىسى تۇتاس ەلى كوشىپ كەلگەندەي قۋاندى. ادام جانى قايدا بولسا دا ىستىق ىقىلاستى، جىلى ءسوزدى ىزدەپ تۇرادى عوي. سودان قازاقستان جازۋشىلار وداعى ءۇيىنىڭ  اۋەلگىدە  ەكىنشى قاباتىندا، كەيىن دەپ ءبىرىنشى قاباتىندا وتىراتىن مۇحاڭا سوعىپ، سالەم بەرىپ، اڭگىمەسىن، اقىل-كەڭەسىن تىڭداپ ءجۇردىم. شىققان كىتاپتارىن بەرەدى. قىتايعا، ولاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنە، فيلوسوفياسىنا قاتىستى كوپ سۇراقتار قويادى. سويتسەم، سول جىلدار مۇحاڭنىڭ كۋڭ فۋتسزىنى اۋدارىپ جۇرگەن كەزى ەكەن.

1996 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنا سىرتتاي ىزدەنۋشى بولىپ قابىلداندىق. تاقىرىبىم «قىتاي قازاقتارى پوەزياسىنداعى ۇلت-ازاتتىق يدەيا (حح عاسىردىڭ 20-50جج.)». ياعني تۇتاستاي ءارى تاپ-تازا شىعىس تۇركىستان كەزەڭى.  عىلىمي جەتەكشىم پروفەسسور، قر ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى (كەيىننەن اكادەميك)  رىمعالي نۇرعالي.

مۇحتار اعا مەن رىمعالي اعا ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى از-كەم وكپە-رەنىش تۋرالى رەكەڭ بۇرىن دا  شەت-جاعالاپ ايتقان. «ونىڭ ساعان ەش قاتىسى جوق. مۇحتار اعاڭمەن ءوز الدىڭا سىيلاسىپ، جۇرە بەر»،  – دەپ ەدى رەكەڭ مارقۇم. ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى «اڭگىمەنى» اشىپ ايتپاعانمەن، جەتەكشىممەن ازدى-كوپتى قىربايلىعى بار ەكەنىن مۇحاڭنىڭ دا ءسوز لامىنەن بايقاعام. الايدا الدە ءبىر ۇساق پەندەلەرگە ۇقساپ سوعان بولا مەنەن تەرىس ايلانۋ تۇر عوي، سالقىن قاباق تانىتپاستان  ىلعي قولداپ-قۋاتتاپ وتىردى.

سودان مۇحاڭا قازۇۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنا سىرتتاي ىزدەنۋشى بولىپ قابىلدانعان  جاڭالىعىمدى ايتايىن دەپ، ءارى تاقىرىپقا قاتىستى العاشقى ماقالامدى كوتەرىپ باردىم. مۇحاڭ تاقىرىبىمدى ەستىپ قاتتى قۋاندى. الىپ بارعان ماقالامدى شىققالى تۇرعان نومىرگە سالىپ جىبەردى.

1998 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە الماتىداعى «اتاتەك» باسپاسىنان «سەمسەر سۋى» دەگەن اتپەن جىر جيناعىمىز جارىق كوردى. تانىس-ءبىلىس، سىيلاس اعايىنعا كىتاپتىڭ ءبىراز داناسىن ۇلەستىردىك. ارينە، العاشقىلاردىڭ قاتارىندا مۇحاڭا دا ءبىر داناسىن اپارىپ بەردىم. مۇحاڭ جۇرەكجاردى قۇتتىقتاۋ تىلەگىن ايتا كەلىپ: «باياعى باسپادا وتىرعان زامانىم بولسا، بۇل جىر جيناعىڭدى بۇدان دا ساپالى، بۇدان دا قوماقتىلاۋ عىپ شىعارىپ بەرەر ەدىم. ەندى مەنىڭ كورىمدىگىم بولسىن، وسى كىتابىڭنان ءوزىڭ تاڭداپ ون شاقتى ولەڭىڭدى الىپ كەل، جۋرنالدىڭ الداعى نومىرلەرىنە سالىپ جىبەرەيىك»، – دەدى. كەشىكتىرمەي ءبىر توپ ولەڭىمدى قولىنا تيگىزدىم. «جۇلدىزدىڭ» 1998 جىلعى N7 سانىندا «مەن قولىمدى تۋعا بەكەر سوزبايمىن» دەگەن جالپى تاقىرىپپەن توپتاما جىرلارىمىز جارىق كوردى. جۋرنالدىڭ شىققانىن ەستي سالا مۇحاڭا راحمەت ايتايىن، جۋرنالدان بىرەر داناسىن الايىن دەپ رەداكتسياعا باردىم. مۇحاڭ ورنىندا ەكەن. «ال، اينالايىن دۇكەنجان، قۇتتى بولسىن! مەن شىنى كەرەك، بۇرىن ولەڭدەرىڭدى قاتتى ءمان بەرىپ وقىماپپىن. شىن اقىن ەكەنسىڭ! تالانتتى اقىن ەكەنسىڭ! وسى قارقىنىڭنان  تايما!» – دەپ قولىمدى الىپ، جۋرنالدىڭ بىرەر داناسىن قولىما ۇستاتتى. مۇحاڭنان بۇنداي باعا ەستيمىن دەپ ەش ويلاماعام، كادىمگىدەي كوڭىلىم كوركەيىپ، جانىم ماسايىپ شىقتىم.

1999 جىلدىڭ جازىنا سالىم قورعاۋعا شىعاتىن بولدىق. الايدا قازۇۋ-دە قورعاۋ كەزەگىندە تۇرعان ادام كوپ بولعاندىقتان، ۇستازىم رىمعالي نۇرعالي مەنى اباي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قازاق ادەبيەتى بويىنشا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاتاتىن عىلىمي كەڭەستەن قورعاتاتىن بولدى. كەڭەس توراعاسى،  پروفەسسور نىعىمەت عابدۋللين اقساقال كەلىسىمىن بەرگەن كورىنەدى. ءبىر قىزىعى مۇحتار اعا سول كەڭەستىڭ مۇشەسى ەكەن. قورعاۋدىڭ كۇنى بەلگىلەنگەننەن كەيىن اۆتورەفەراتىمدى الىپ مۇحاڭا باردىم. «بارەكەلدى!» دەپ مۇحاڭ شىن قۋاندى. سوسىن تۇرىپ: «سوڭعى كەزدەرى بۇل كەڭەستىڭ جينالىسىنا قاتىسىپ جۇرگەن جوقپىن. بىراق بۇل جولى سەن ءۇشىن مىندەتتى تۇردە بارامىن. رەتى كەلسە قولداپ سويلەيمىن. داۋىسىمدى بەرەمىن»، – دەي كەلە ساتتىلىك تىلەدى.

ۋادە ەتكەنىندەي مۇحاڭ قورعاۋعا كەلدى. ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى ەكى وپپونەنتتىڭ ەكەۋى دە، وزگە دە سويلەۋشىلەر دە (پروفەسسورلار س.قيراباەۆ، ت.كاكىشەۆ،  م.ابدراحمانوۆ ت.ب.) جوعارى باعالاپ، قولداپ سويلەپ جاتقاندىقتان با،  مۇحاڭ سويلەۋدى ارتىق كوردى-اۋ دەيمىن، سويلەگەن جوق. داۋىسىن بەرىپ بولعاننان كەيىن، مەنىڭ قولىمدى الىپ، ساتتىلىك تىلەپ كەتىپ قالدى.

مۇحاڭنىڭ كەيىندەپ، مەنىڭ شىعارماشىلىعىما دەگەن قولداۋى مەن قامقورلىعى باسقا باعىتقا اۋىسا باستادى. اتاپ ايتقاندا، شىعارماشىلىق ادامىنداعى جازۋ مەن وقۋدىڭ  پروپورتسياسى،  ءوزىنىڭ شىعارماشىلىق تاجىريبەسى، كەيبىر ءومىر كەشىرمەلەرى، الەم ادەبيەتى، قازاق ادەبيەتى ت.س.س. ويلارىمەن  بولىسىپ، اعالىق اقىلىن دا ايتىپ تۇراتىن.

كەيىن مەن استاناعا كەتتىم، ول كىسى شەتەلگە كەتتى.... مەن ىلعي ساعىنىپ جۇرەمىن! كەيدە ىزدەپ بارعىم كەلەدى. بىراق مەنىڭ جالاقىم الماتىعا بارىپ كەلەتىن ۇشاققا دا جەتپەيتىنى كىمگە قۇپيا؟!.

ءبىر ءتاۋىرى ءبىزدىڭ  – قازاقستاندىق پروفەسسورلاردىڭ ءومىرىنىڭ  قانداي ەكەنىن مۇحاڭ وتە جاقسى بىلەدى عوي.....

التى الاشتىڭ باعىنا تۋعان سول ۇلى ادام، مەنىڭ اسىل اعام 80 جاستىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ وتىر. مۇحاڭنىڭ مەرەيجاسى – بىلە بىلسەك ۇلت مەيرامى! باقىت تاتەممەنەن قولداسىپ، قولتىقتاسىپ جۇزگە كەلىڭىز، اسىل اعا، دەمەكپىن!

مەن ءوز ومىرىمدە الاشتىڭ الىپ تا ادال پەرزەنتى، ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار مۇقانۇلىنىڭ وسىنشالىق اعالىق شاپاعاتىن كورگەنىمدى ماقتان تۇتامىن! بىرەۋلەر ول كىسىنى «رۋشىل، كەرەيشىل» ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. بۇل بوس ءسوز! بۇل تاپ-تازا جالا!  قازاقى جونمەن كەلسەك، مەن ۇلى ءجۇزدىڭ – البانىمىن، ول كىسى ورتا ءجۇزدىڭ  – كەرەيى.  ماعان مۇحاڭنىڭ   «ۇلى ءجۇز ەكەنسىڭ، كەرەي ەمەس ەكەنسىڭ» دەگەن زارەدەي دە ويى دا، نيەتى دە بولعان جوق. كەرىسىنشە ول كىسى كەرەي ىزدەسە قىتايدان مەنىمەن قاتار كەلگەن اباق كەرەي بالاسى از ەمەس ەدى. كەيبىرەۋى ءتىپتى «اباق كەرەيلىگىن» العا تارتىپ، ءبىزدى جامانداپ بارىپ، اعالاپ-جاعالاپ تا ءجۇردى....

ءسوز سوڭىندا بىزدە ءبىر ۇلكەن وكىنىش بار، ونى دا ايتا كەتەيىن. الماتىدا، مۇحاڭمەن سىيلاسىپ، ءىنى بولىپ جۇرگەندە، بايبىشەسى ەكەۋىن ۇيگە شاقىرىپ ءبىر ءدام تاتقىزا الماعانىمىز. شىنىن ايتقاندا، شاقىرۋ ويىمىزدا بولدى. تالاي-تالاي وقتالىپ بارىپ قايتا اينىدىق. «كەلمەيدى» دەپ ويلادىق. ەگەر، مەن شىنىمەن دە شاقىرىپ، ول كىسى شىنىمەن دە كەلمەي قالسا، كوڭىلىمىز ءسال دە بولسا سۋىپ قالۋى دا مۇمكىن بە ەدى... كىم ءبىلسىن؟! بىراق سول قىلىعىمىزعا قازىر وكىنەمىز.

اللا امانشىلىعىن بەرسە، اعامىز بەن تاتەمىزدىڭ ەلورداعا دا ءبىر جولى ءتۇسىپ قالار دەپ كۇتىپ ءجۇرمىز ەندى.

دۇكەن ءماسىمحان

2 اقپان 2020 جىل

استانا

Abai.kz