سارباس اقتاەۆ، جازۋشى
اقاس تاجۋتوۆ، باس رەداكتور

سارباس اقتاەۆ، جازۋشى
اقاس تاجۋتوۆ، باس رەداكتور

ەر تارعىن - حالقىمىزدىڭ قاناتتى قيالىنان تۋعان ەرتەگى قاھارمانى ەمەس، قازاقتىڭ قارا قۇلاسىن قاق جارىپ شىققان ءتول تۋماسى. ەل تاريحىنىڭ تورىنەن ءوز ورنىن العان، ومىردە شىنايى بولعان تۇعىرى بيىك تۇلعا. ول تۋرالى قازاقتىڭ باتىرلار جىرىندا ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي عاجايىپ قيسسا بار. ولاردىڭ ءبىرى بارشامسىزعا ورتا مەكتەپ وقۋلىعىنان-اق تانىس بولىپ، بالاڭ كوڭىلدى باۋراپ العان «ەر تارعىن» جىرى. ال ەكىنشىسى وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدىڭ اياعىندا ەل اۋزىنان جازىپ الىنىپ، ادەبي اينالىمعا ەنگەن «تارعىن باتىر» داستانى.
وسى ەكى جىردىڭ وقيعا جەلىسىنە زەر سالساق، «تارعىن باتىر» داستانى ءبىرىنشى تۇرۋعا ءتيىس سياقتى. ويتكەنى العاشقى قيسسا: «ەرتە زاماندا تارعىن دەگەن باتىر ەلىندە حاننىڭ ەڭ جاقىن، ەت جاقىن ءبىر ادامىن ءولتىرىپ، قازاق قىرىنان قاشىپ كەپ، قىرىق تاڭبالى قىرىمنىڭ قىرىق حانىنىڭى ۇلكەنى اقشا حاننىڭ قول استىنا كىرىپ، بوي تاسالاپ جۇرەدى» دەپ باستالاتىن دا، ونىڭ بۇرىن كىم بولعانى، تەگى، ءتۇبى، تۇقىم-تۇعيانى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلماي، اتاجۇرتى جۇمباق قالپىندا قالىپ قوياتىن. ال مىناۋ «تارعىن باتىر» جىرىندا ونىڭ ءوز ەلىندە كىم بولعانى، قانداي ەرلىگىمەن اتى شىققانى، نە ءۇشىن اتاجۇرتىنان كەتىپ قالعانى - باستان-اياق باقايشاقتاپ باياندالادى.
ەرتەدە وتكەن استراحان دەگەن پاتشا جاسى جەتكەن سوڭ كوزى تىرىسىندە التىن تاعىن جالعىز ۇلى عۇسمانعا سىيلاپ، ەل بيلەتەدى. اتا جولىنان اۋماعان عۇسمان دا جاسى ەڭكەيگەن كەزدە بيلىك تىزگىنىن بالاسى شورمانعا ۇستاتىپ ءوزى اقىلشى بولىپ وتىرادى. باتىر تۋعان جاۋجۇرەك شورمان مىڭ سەگىز ءجۇز جولداسىن جانىنا ەرتىپ، حاندىقتىڭ الىس-جاقىن دۇشپانىن جايپاپ، ەلىنىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، مارتەبەسىن ۇستەم ەتەدى. سونداي جەڭىسىن مەرەكەلەپ، وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن جاساعاندا، ەلدىڭ بارلىق بالۋاندارىن جيناپ، كەرەمەت بايگە تىگىپ، كۇرەس ۇيىمداستىرادى. سول جارىسقا جالعىز بيەلى جارلى عارىپتىڭ بالاسى تارعىن دا كەلەدى. عارىپ مالعا كەدەي بولعانمەن، اقىلعا باي، ەلدىڭ تەك ىنتىماق-بىرلىگىن عانا ويلاعان اۋليە ادام ەكەن. جالعىز تارلان بيەسىن جازدا ساۋىپ، ءسۇتىن قورەك قىلسا، قىستا قۇلىنىن سويىپ، سوعىم ەتىپ كۇنەلتەتىن كورىنەدى. سول بيەنىڭ وزىنە تارتىپ تارلان تۋعان سوڭعى قۇلىنىن سويدىرماي، تارعىن ات قىپ مىنەدى.
ءبىرىنشى بولىپ كۇرەسكە شورماننىڭ اسىق دوسى، ءارى مىڭ سان قولىن باستاۋشى كارىم باتىر شىعادى. بۇرىن بالۋان بوپ كۇرەسكە ءتۇسىپ كورمەگەن، بىراق ءوز كۇشىنە سەنىمى مول تارعىن بوزبالا باتىرمەن بەلدەسۋگە شىعادى. ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى ءۇيىرىپ، كەزەك-كەزەك سىلكىلكەپ كوپ جۇرەدى. ءبىر كەزدە تارعىن كارىمدى قاڭق كوبەلەك كوتەرىپ الىپ، باسىنان اينالدىرا ءۇيىرىپ، ىرعىتىپ جەرگە ءبىر-اق ۇرادى. ءسويتىپ، باس بايگەگە تىگىلگەن ەلۋ جىلقى مەن ءجۇز قويدى ساناپ الادى. بەرەيىن دەسە قۇدايدىڭ پەيىلى دە، كوڭىلى دە كەڭ ەمەس پە، ءتاڭىرى بەرگەن بالاسىنىڭ ارقاسىندا عارىپ كەدەي ءبىر-اق كۇندە بايىپ قالادى.
كارىمنىڭ جەر قاپقانىن كورگەن سوڭ نامىسقا شىداي الماي شورمان جاقتان سىزدىق باتىر شىقتى. ونى تراعىننىڭ دوسى قارباي الىپ ۇردى. حاننىڭ ناسەرمەن دەگەن بالۋانىنابلانبەك وماقا اسىردى. ءۇش بىردەي بايگەدەن قۇرالاقان قالىپ، قاتتى شامدانعان شورمان اقىرى «باتىر بولساڭدار، مىنانى جىعىپ كور» دەپ اتان تۇيەدەن باس بالۋانى قوجامقۇلدى الىپ كەلەدى. سوندا تارعىن «حان الدىمەن بايگەنىڭ اتىن اتاسىن، سوسىن مىقتى بولسا قوجامقۇل مەنىمەن بەلدەسسىن» دەيدى. العاشقى جەڭىسپەن جەلپىنگەن، قالىڭ جۇرتتىڭ قولداۋىمەن جىگەرلەنگەن تارعىن قوجامقۇلدى دا تۇماقشا اتىپ، جەردىڭ شاڭىن بۇرق ەتكىزىپ، ءۇش مىڭ ءدىلدا مەن ءبىر جامبى جۇلدەنى جامباسىنا باسادى. كەدەيلىكتەن قالىڭ بەرىپ قىز الۋعا شاماسى جەتپەي جۇرگەن جارلىنىڭ بالاسى ءبىر تويدا ءبىر-اق بايىپ، حاننىڭ باس باتىرىن دا، باس بالۋانىن دا جەڭىپ، اتاق-داڭقى ءدۇيىم ەلگە جايىلادى.
جۇرت ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتايتىنى بەلگىلى عوي. عۇسمان حاننىڭ قالاسىندا ءھامان دەگەن ءبىر باي بولاتىن. سول بايدىڭ اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزى بار، ارشىعان جۇمىرتقاداي اپپاق ارۋ قىزى عاينيجامال تالايدىڭ كوز قۇرتى بوپ اۋزىنىڭ سۋىن قۇرتقان ەدى.
ءناپ-نازىك سۇلۋ بەلى بۇراڭداعان
كورگەن جان تاعات ەتىپ تۇرا الماعان.
جامالدى حور قىزى دەپ ايتار ەدى،
ەگەردە بىرەۋ كورسە سىر الماعان،- دەپ اقىندار اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعان سول سۇلۋعا حاننىڭ جالعىز جارباعى شورمان دا ولەردەي عاشىق ەكەن. الايدا بايلىق پەن بارلىقتى تاڭسىق ەتپەي، ونسىز دا ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ، ەركىن وسكەن تاكاپپار ارۋ حان بالاسىنا بەيىل بەرمەي،باتىر-باعلاندىعىمەن بۇكىل ەلدى اۋزىنا قاراتقان ەر تارعىنعا ىنتىعادى. تىلىنەن بال تامعان نەبىر بۇلبۇل اقىندارعا ولەڭمەن جازدىرعان. شورماننىڭ حاتىن الماي قايتارىپ جىبەرگەن پاڭ قىز جۇرەك لۇپىلىمەن جازىلعان تارعىننىڭ سالەمىن قۋانا قابىل اپ، اي تۋا باتىردى اق وتاۋىنا كىرگىزىپ الادى.
ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ تارعىندى اڭدىپ جۇرگەن شورماننىڭ قىرىق جىگىتىنە دە كەرەگى وسى ەدى.ولار ەكى عاشىقتىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ورنىنان باسادى. كەلە-اق ولار تارعىندى قامشىنىڭ استىنا الادى. تىستا تۇرعان شورماندى ارقا تۇتىپ، قىرىق جىگىت كەزەك-كەزەك قامشى ءۇيىرىپ، قانشا سوقسا دا، باتىر ويىنعا شاپتىرىپ، العاش ەلەڭ قىلمايدى. الايدا ەلەرىپ العان ەسەرلەر دويىر قامشىلارىن ءۇش رەتتەن ءۇيىرىپ، سوققى سانىن ءجۇز جيىرماعا جەتكىزگەندە، تارعىن ودان ءارى شىداماي اشۋ بۋىپ، قىرقىن ءبىرىن بىرىنە توقپاق قىلىپ، ءبارىن دە تابان اۋزىندا قىرىپ سالادى. سوسىن ەسىكتەن قارعىپ سىرتقا شىقسا، الدىندا ىرعاي ساپتى بالتا ۇستاعان حان ۇلى شورماننىڭ ءوزى تۇر. حانزادا بالتاسىن سىلتەي بەرگەندە باسىنا تيسە ولەتىنىن بىلگەن باتىر ونى قولىمەن قاعىپ جىبەرەدى. ىرعاي ساپتى بالتا قايتا اينالىپ، حان بالاسىنا تيەدى دە، ول تاباندا جان ءتاسىلىم ەتەدى. باسى پاديشاحتىڭ ءوزى عىپ قىرىق ءبىر جىگىتتىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرگەن بۇنى حاننىڭ جاي قالدىماسىن بىلگەن تارعىن ىرعىپ مىنگەن اتىنان قايتا ءتۇسىپ، عاشىق جارىمەن قوشتاسادى: «امان بول، عاشىق جامالىم، قىرىق ءبىر كىسى ءولتىردىم، قانداي بولماق زامانىم؟ الىستا از كۇن جۇرەيىن، ويلاپ ءبىر ءىستىڭ امالىن. المالى تاۋعا بارايىن، ساعان قىسىم كورسەتسە قايتىپ كەپ ويران سالامىن، ون بەس كۇندە ىزدەپ كەپ حابارىڭدى الامىن»، - دەپ عاشىق جارىن قۇشىپ ءسۇيىپ، اتتانىپ كەتەدى.
استراحان ەلى اياق-استىندا ازان-قازان بولادى دا قالادى. جەر-كوكتەن ىزدەپ تارعىندى تاپپاي، اقىرى حاننىڭ الدىنا عاينيجامالدى الىپ كەلەدى. قىز بولعان جايدى ەشتەڭەسىن بۇكپەي باستان-اياق باياندايدى. شورماننىڭ تارعىننىڭ قولىنان ەمەس، ءوزى سىلتەگەن بالتادان قازا تاپقانىن قىرىق جىگىتتىڭ اجالىنا دا وزدەرىنىڭ اۋمەسەرلىگى سەبەپ بولعانىن ايتادى.
- اعالار-اۋ، اعالار. جاقسى مەنەن جاماندى ەستى كىسى شامالار. ءبارىن ايتتىم اعالار، ەندى جاۋاپ سۇراما. مەنى ولتىرسەڭ وسى جەردە كوڭىلدەرىڭ تىنا ما؟ وسى كۇندە مەندە ەس جوق، ايتقان ءسوزىم سىناما... - دەپ قىز جامال زار قىلادى، سوزىنە حالقىن ناندىرادى.
ون بەس كۇننىڭ ءجۇزى بولعاندا تارعىن باتىر المالى تاۋمەن قوش ايتىسىپ ءتۇن پەردەسىن جامىلىپ استراحان شاھارىنا كەلىپ، عاشىعىمەن قاۋىشادى. قىزبەن ەكەۋى ەش پەندەگە بىلگىزبەي ەكى-ءۇش كۇن ويناپ-كۇلىپ، ماۋقىن باسادى. ءۇشىنشى كۇننەن كەيىن عايىپجامال:
- ەي، تارعىن، سەن پاتشاعا بار. ماعان ۋازىرلەرى ارقىلى كەلسە ولتىرمەيمىن دەپ بەرگەن ۋادەسى بار-دى. حان ەكى ايتپاسقا كەرەك، - دەيدى. ولاي بولسا قۇبا-قۇپ دەپ تارعىن تارلانىن ءبىر قالتارىسقا قاڭتارىپ، جامالىمەن قوشتاسىپ، ەكى بۇكتەۋلى قانجارىن جەڭىنىڭ ىشىندە وڭايعا ۇستاپ حانعا كەلەدى. بىراق حاننىڭ اۋجايىن بايقاپ، كەشىرمەسىن بىردەن سەزگەن ول سىتىلىپ شىعىپ، كىندىك كەسىپ كىرىن جۋعان تۋعان جەرىمەن قوش ايتىسىپ، قىرىق حانى بار قىرىم قايداسىڭ دەپ تارتىپ كەتەدى.
قىرىق تاڭبالى قىرىمدا بۇنىڭ باتىر ەكەنىن العاش ەشكىم بىلمەي، ايلاپ قوناق بوپ جۇرە بەرەدى. ول تۇستا قىرىم جۇرتىنىڭ ارعى جاعىندا ءبىر جاۋى بار ەكەن. ولار ولالاي، بۇلالاي دەگەن حاننىڭ ون سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت دەگەن ەلدەرى ەدى. نوعايلىدا باتىر كوپ بولعانىمەن بۇلالايدىڭ ەلىن العان ءبىرى جوق. سوندا دا اقشا حان تاعى دا تالاپ قىپ، نەشە مىڭ شەرىك اسكەرمەن قاس دۇشپانىنا قايتا اتتانادى. سول اسكەردىڭ ىشىندە بىرگە جۇرگەن تارعىندى بىراق ەشكىم دە ەلەمەيدى. اتوي ساپ كەلگەن اسكەردى كورگەن تورعاۋىتتار قارسى شابۋىلعا شىعىپ، دۇشپانىنا بەت قاراتپاي، بىردەن تويتارىس بەردى. اقشا حان كوپ ادامىنان ايرىلىپ، كەرى قايتقالى تۇرعاندا، تارعىن باتىر قايتارىن جۇرتتىڭ بىلەدى، اللادان پارمەن تىلەدى، قۇيىسقانىن قىستىرتىپ، ەكى ايىن بەرىك تارتىپ، تارلانىنا مىنەدى. جالپى باتىر تەبىنىپ، جالماۋىزداي ەمىنىپ سىرتتاعى جۇرگەن اسكەرگە قاراماستان بىردەن ىشتەگى قامالعا كىردى.
تارعىن قامالعا كىرگەن سوڭ بۇنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەسە دە، ايتەۋىر نوعايلىنىڭ ءبىر باتىرى شىعار دەپ اقشاحان اسكەرلەرى سوڭىنان بىرگە كىرىپ جاۋ بەكىنىسىن بۇزىپ، دۇشپانىن جاۋساتىپ سالادى. جەڭىسپەن ورالىپ، كوڭىلى جايلانعان سوڭ:
- جاۋدىڭ شەبىن بۇزىپ، قامالدى العان باتىردى تاۋىپ اكەل ماعان، - دەپ بۇيرىق بەرەدى اقشاحان. الدىنا كەلگەن باتىردىڭ قىردىڭ ادامى ەكەنىن بىلگەن سوڭ حان:
- ءبىزدىڭ جۇرتقا قالاي كەلدىڭ؟ - دەپ سۇرايدى.
- مەن حانىمىزدىڭ ءبىر جاقسى بەگىن مەرت ەتىپ، جۇرت تىنىشتىق بەرمەي سوڭىما تۇسكەن سوڭ باس ساۋعالاپ وسىندا كەلدىم.
- كەشەگى قامال بۇزىپ، جاۋدى قىرعان قايراتىڭدى تىنىشىڭدى العان جۇرتىڭا كورسەتپەدىڭ بە؟
- ناحاقتان ءوز جۇرتىڭدى جىلاتۋعا شاريعات قوسپايدى، - دەپ جاۋاپ بەردى تارعىن.
وسىدان سوڭ اقشاحان پارمەن بەرىپ تارعىن باتىردى اسكەرباسى ەتىپ تاعايىنداايدى. اسكەرباسى بورلعان سوڭ ول كۇن-ءتۇن جاراقتانىپ، ساقتانىپ ءجۇردى.
اقشاحاننىڭ «دىندانمەن شاشىن تاراعان، بيلەر مىنگەن بەدەۋدەي، باۋىرىنان جاراعان، بەت اجارىن قاراساڭ، جازعى تۇسكەن ساعىمداي، ەت اجارىن بايقاساڭ، تەرىسىنەن ايىرعان جارما بيداي اق ۇنداي، قاسى سارجاداي كەرىلگەن، كىرپىگى وقتاي تىگىلگەن، بۇرالىپ بەلى بۇگىلگەن، قاراعان كىسى ۇڭىلگەن، قولاڭ شاشتى، قوي كوزدى ايەلدەگى ءبىر ءسوزدى اقجۇنىس اتتى ارۋ قىزى بار ەدى. سول قۇلدارى مەن كۇڭدەرىنەن تارعىن تۋرالى ەسىتىپ سول باتىردى شاقىرىپ اكەپ، جولىقتىر. كەلسە ەل جاتپاي تۇرىپ اشپالى التىن تەرەزەمنىڭ تۇسىنا اكەل، دەپ ءبىر قۇلىن جۇمسايدى. ول تاپسىرمانى تاپ-تۇيناقتاي عىپ ورىنداپ، قىز-جىگىتتى ۇيىنە كىرگىزىپ الىپ، ءجون-جوسىق سۇراسىپ، اس-سۋ ءىشىسىپ ويناپ-كۇلىسىپ وتىرادى. قاس قارايا تارعىن قايتپاق بولسا، اقجۇنىس ايتادى:
- ءوز جۇرتىمىزدا سىزدەي ەرلىگى بولماعانمەن، قىرىق سان قىرىمنىڭ مىرزاسى اتانعان جالمانبەت دەگەن ءبىر جىگىتپەن اشىنا ەدىم. ونى قاتەلەسىپ ءولتىرىپ الىپ، سونىڭ كۇيىگىنەن ۇيقى-كۇلكىدەن ايرىلىپ ەدىم، ءوزىڭىز جايىندا ەستىپ، ءبىلىپ، ءجۇز كورىسكەن سوڭ ەڭسەم كوتەرىلىپ قالدى. ءسىز ارقىلى مىرزانىڭ قايعىسىنان اايرىلايىن، حابار بەرگەن كەزىمدە كەلىپ، كوڭىلىمدى كوتەرىپ كەتىپ ءجۇرىڭىز.
- بۇل جارلىعىڭىزدى قابىل الۋعا بولادى، - دەپ تارعىن باتىر قايتىپ كەتەدى. ءسويتىپ، اقجۇنىس ارۋ تارعىن باتىردى اركەز شاقىرتىپ الىپ جۇرەدى.
كۇندەردە ءبىر كۇن قىزدى ءبىر حاننىڭ بالاسىنا ايتتىرعالى ارنايى جاۋشى كەلەدى. اكەسى قۇدا تۇسكەلى جاۋشىلار كەلىپ جاتقانىن حابارلاپ، قىزىنىڭ قانداي ويى بارىن بىلگەلى كىسى جىبەرەدى. قىز شەشىمىن ءۇش كۇننەن كەيىن ايتپاق بوپ، رۇقسات الادى دا، تاباندا تارعىن باتىردى شاقىرتادى.
- مىنە، مەنى ءبىر حاننىڭ بالاسىنا ايتتىرعالى جاۋشى كەلىپ جاتقانىن ەسىتكەن شىعارسىڭ. ال ماعان ونداي حان بالاسى تاڭسىق ەمەس، ءوزىم دە حان بالاسىمىن، سۇلۋعا دا تاڭسىق ەمەن، ءوزىم دە سۇلۋمىن. ءوز باسىم، كىمنىڭ باقىتى زور بولسا، سول كىسىگە بارامىن. ەگەر باتىر ەكەنىڭ راس بولسا، مەنى ونداي ادامعا قور قىلماي، ءوزىڭ ال دا قاش، مەن كوڭىلىم شىن اۋعان ساعان عانا جار بولامىن، - دەيدى.
كوڭىلدەرى كوپتەن بەرى جاراسىپ قالعان قىزدى باتىر اقشاحاننىڭ قاناتتى قارا دەيتىن جورعاسىنا مىنگىزىپ سول ءتۇنى-اق الىپ قاشادى. حاننىڭ قىزى اقجۇنىس سۇلۋدى سارايىنان تاپپاي، داعدارعان جۇرت ونىڭ كىممەن قاشىپ كەتكەنىن سارالايدى. حاندىقتاعى جايساڭ جىگىتتەردى ساناي كەلگەندە تارعىن باتىر جوق بوپ شىعادى. بۇل حاباردى ەستىگەندە حان قاتتى تۇتىگىپ:
- مەنىڭ قىزىم كەتسە حان بالاسىمەن كەتۋى كەرەك ەدى. قىزىمنىڭ قاڭعىپ كەلگەن جالعىز اتتى جىگىتپەن قاشىپ كەتكەنىنە قاتتى قاپالىمىن. سۇيەككە تاڭبا ساپ قورلاپ كەتكەن قىزدى ەشقاشان كەشپەن. كىم قۋىپ جەتىپ، ونى تارعىننان ايىرىپ السا، جاس دەمەي، قارت دەمەي، جارلى دەمەي، باي دەمەي سوعان بەرەمىن، - دەپ پىشاقكەستى كەسىم شىعارادى.
حان شەشىمى شىققان سوڭ قالىڭسىز جار قۇشىپ، وڭاي ولجادان دامە ەتكەن مىرزالار، باتىر-باعلاندار ءبىرى ەكى اتپەن، ءبىرى ءۇش اتپەن سوڭىنا ءتۇسىپ ال قۋسىن. ۇزاماي اتتارى بولدىرىپ، وزدەرى شالدىعىپ، شارشاعان قۋعىنشىلار ءبىر جەرگە جيىلىپ كەڭەس قۇرادى: «ءبىز قۋىپ جەتكەنمەن دە، ءا بارەكەلدى دەپ قىزدى تارعىن بەرە قويماس، قايتا شامىنا تيسەك شەتىمىزدەن قىرىپ سالۋى كادىك، ودان دا باسىمىز اماندا ۇيگە قايتايىق» دەپ، ءبارى ەلگە بەت تۇزەيدى. تەك قارت قوجاق دەگەن ءبىر باتىر عانا «قۋام دەپ شىققان سوڭ، قۋماي ۇيگە قايتقانىم دا ءولىم، قۋىپ بارىپ سوعىسىپ ولگەنىم دە ءولىم» دەپ العان بەتىنەن قايتپاي جەكە-دارا كەتەدى.
اقىرى، قارت باتىر العان بەتىنەن قايتپاي، قاشقىندارعا قۋىپ جەتەدى. «جاسى ۇلكەن اعا عوي، اقساقالدى بابا عوي» دەپ تارعىن وعان ءيىلىپ سالەم بەرىپ: «ارۋاعىڭدى بايقاسام، قاپتاعان قالىڭ بوراسىن، كوك بۇركىتتەي ءتۇيىلىپ لاشىن قۇستاي ءشۇيىلىپ قاي ساپارعا باراسىڭ»، دەپ سۇرايدى. «اسپانداعى جۇلدىزىم، مااڭدايداعى قۇندىزىم، اجارى سۇلۋ كوركەم-ءدى قىز دا بولسا سەركەمدى، اقجۇنىستەي ارۋدى الىپ قاشىپ باراسىڭ. ءبىر تاڭىردەن تىلەگىم، قازام جەتسە ولەمىن، ەگەر قازام جەتپەسە، قاسىڭداعى ءجۇنىستى ايىرىپ الا كەلەمىن. اۋەلگى كەزەك مەنىكى، سوڭعى كەزەك سەنىكى» - دەپ قارت باتىر شىنىن ايتادى.
ۇلكەندى سىيلايتىن اتا ءداستۇرى بويىنشا جەكپە-جەككە شاقىرعان قارت قابىلانعا كەزەگىن بەرىپ تارعىن باتىر اتساڭ ات دەپ، قاسقايا قاراپ، قارسى تۇرا قالادى. قوياناقۇلى قارت قوجاق جاس ارىستاندى وققا بايلاۋعا قيماي، جاس بولاسا دا جارىن قيماي كەۋدەسىن وققا توسىپ تۇرعان باتىردى اياپ قورامساقتاعى ءجۇز الپىس كەز جەبەسىن دوعال وقپەن عانا اتىپ تۇسىرەدى. قورامساقتاعى وعى بىت-شىت بولعان تارعىن ەندىگى كەزەك مەنىكى دەپ قىلىشىن سۋىرىپ العاندا قارت باتىر: «توقتا، مەنىڭ كەزەگىم بىتكەن جوق. مەن سەنى اياعاننان ءوزىڭدى اتپاي، وعىڭدى اتىپ ەرلىگىمدى كورسىن، اقىلى بولسا اياعانىمدى ءبىلىپ، قىزدى تاستار دا جۇرە بەرەر دەپ ويلاپ ەم. سەن ونى تۇسىنبەگەن ەكەنسىڭ، وندا ورنىڭا قايتا بارىپ تۇر. بۇل جولى تۋرا ءوزىڭدى كوزدەيمىن» دەيدى. تارعىن ويلاپ-ويلاپ، قارتتىڭ اياعانى شىن ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ، قىزدى تاستاپ جۇرە بەرەدى.
قارت قوجاق قىزدىڭ قاسىنا كەلگەندە، اقجۇنىس كيمىن باسىنا بۇركەنىپ الىپ ال جىلاسىن كەپ. سوندا قارت باتىر: «سەن نەگە جىلايسىڭ، مەنى شال دەپ جىلايسىڭ با، الدە جامان دەپ جىلايسىڭ. ودان دا بەتىڭدى اش، اق جۇزىڭدە، نە تال بويىڭدا ءبىر جەرىڭ ۇناماسا المايمىن سەنى» دەيدى. نامىسىنا شوق تۇسكەندەي: «ەي، قارت قوجاق، قارت قوجاق، اتىڭنىڭ باسىن تارت قوجاق!» دەپ باستاپ ءوزىنىڭ ءار-كوركىن جىرمەن سيپاتتاپ كەلىپ، قارت قوجاقتىڭ ءومىرىن بەس جاسىنان باستاپ ءتىزىپ شىعىپ: «الپىس بەسكە كەلگەندە ساقال-شاشىڭ قۋارىپ، بويعا بىتكەن تامىرىڭ، ءبارى بىردەي سۋالىپ، الامىن دەپ تۇرمىسىڭ مەنى كورىپ قۋانىپ، ولتىرسەڭ دە تيمەيمىن، بۇرىن باتىر بولساڭ دا، سەنىڭ باسىڭ بۇل كۇندە جەردە قالعان قۋ تەزەك» دەپ ءبىر-اق قايىرادى.
قوجاق باتىر ويلانىپ قالدى: «بۇل مەنىڭ بەس جاسىمنان ەلۋ بەسكە كەلگەنشە نە قىلعانىمدى، نە تىندىرعانىمدى تاپ قاسىمدا جۇرگەندەي ايتىپ بەردى. اسىلزادا پاتشانىڭ بالاسى عوي، ەلۋ بەس جاسقا كەلگەنشە نە قىلعانىمدى تاپقاندا، الپىس بەستە نە بولارىمدى تاپپاي ما! مۇنى مەن السام، وبالىنا قالادى ەكەنمىن. ودان دا سۇيگەنىنە قوسىلسىن» دەپ ءارى تارعىننىڭ دا مارتتىگىنە ريزا بولىپ: «بارىڭدار، بىزدەن وزعان داۋرەن ەكەۋىڭە قۇت بولسىن!» دەپ باتاسىن بەرەدى.
ەر تارعىن مەن اقجۇنىس ودان كەيىن دە تالاي-تالاي قيىن كەزەڭدەردى باستان كەشىرەدى. باتىر اڭعال بىرنەشە حاننىڭ جاۋىن جەڭىپ بەرىپ، ەلىن قورعاپ، بىرنەشە حاننان وپاسىزدىق كورىپ، وپىق تا جەيدى. بىراق جان جولداسىنىڭ جۇرەگىن جىلىتىپ، جىگەرىن جانىپ ايالاۋى ارقاسىندا قيىندىقتىڭ ءبارىن جەڭىپ، نەبىر قيلى زامانداردان امان وتەدى. كەيىن تارعىننىڭ ءوزى حان بولىپ، اقجۇنىستەن اردابي دەگەن ۇل سۇيەدى. اردابيدەن اجىگەرەي مەن ايعوجا تۋادى. اجىگەرەي مىرزا جيىرما جاسىندا دۇنيە سالىپ، ايعوجا بەس قالانى بيلەگەن حان بولادى.
كوڭىلگە ءبىر كىربىڭ تۇسىرەتىن ءجايت - وسى «ەر تارعىن» جىرىنىڭ «قازاق حالىق ادەبيەتى» دەگەن ۇلاسپامەن (سەريا) قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ينستيتۋتى 1987 جىلى باستىرىپ شىعارعان «باتىرلار جىرىنىڭ» التىنشى تومىندا تارعىننىڭ قىرعىز بوپ جۇرگەنى. بۇل جىردى 1859 جىلى ماراباي جىراۋدىڭ ايتۋىنان ن. ي. يلمينسكي جازىپ الىپ، 1862 جىلى قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاسىنان شىعارعان. ول ورىستاردىڭ قازاقتى قىرعىز اتايتىن كەزى عوي. سوندىقتان يلمينسكيگە ەر تارعىننىڭ قازاقتان گورى قىرعىز بولعانى ءتيىمدى كورىنگەن شىعار. تارعىن ءومىر سۇرگەن تۇستا قازاق دالاسىندا، ءتىپتى الاتاۋدا دا قىرعىزدار جالپى بولماعان. وندا ولار ەنەساي بويىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن. سوسىن قىرعىزدا حاندىق بولماي، رۋ تايپالاردى جەكە ماناپتار بيلەپ كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە قىرعىزدا تارعىن دەگەن باتىر بولىپتى دەگەندى دە ەستىگەن ەمەسپىز. دەمەك، جىردىڭ كەلەسى باسىلۋىندا وسى جاڭساقتىقتى تۇزەپ، قىرعىز جۇرتى ەمەس قازاق جۇرتىنان شىققان باتىر دەپ جازعان ابزال بولار.
تاريحي ادىلدىكتىڭ ءوزى دە سونى تالاپ ەتەدى عوي. ەندى ەر تارعىن ومىردە بولعان شىن مانىندەگى تاريحي تۇلعا ەكەنىنە توقتالايىق.
قازاقتىڭ قاھارماندىق داستانى مەن تاماشا وپەراسىنىڭ باس كەيىپكەرى ەر تارعىن ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءحۇ عاسىردا ءومىر سۇرگەن دەپ جازىلىپ ءجۇر. ەلىمىزدىڭ تاريحىن تۇڭعىش رەت جان-جاقتى زەرتتەگەن ءىرى عالىم، كورنەكتى الاش قايراتكەرى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ 1925 جىلى جارىق كورگەن «قىرعىز-قازاق حالقىنىڭ تاريحى» كىتابىندا اتى اڭىزعا اينالعان بۇل تاريحي تۇلعانى «ەستەرەكۇلى ەر تارعىن» دەپ جازادى. ونىڭ توپشىلاۋىنشا، باتىس قازاقستان وڭىرىندە ەستەرەك دىناحمەتوۆتىڭ ۇلى تارعىن باتىردىڭ اتىندا تارعىن دەگەن وزەن بار. ال ونىڭ جازعانىمەن كەلىسەر بولساق، ەر تارعىن ون بەسىنشى عاسىردان نەداۋىر كەيىن ءومىر سۇرگەن بولىپ شىعادى.
م. تىنىشباەۆتىڭ بۇل بولجامى قۇمىق تاريحشىلارىنىڭ اتالمىش تاريحي تۇلعاعا بەرەتىن باعاسىمەن استاسىپ جاتادى. قۇمىقتاردىڭ نەگىزىنەن داعىستاندا تۇراتىن تۇركى تەكتەس ءتىلى قازاقشاعا تىم جاقىن كاۆكاز حالقى ەكەنى بەلگىلى. قۇمىق زەرتتەۋشىلەرى ەر تارعىن تۋرالى ءوز تۇسىنىكتەرىن قازاقى دەرەك كوزدەرىمەن ۇدايى بايلانىستىرىپ وتىرادى. مىسال ءۇشىن «قۇمىق الەمى» باسىلىمىنىڭ جازعانىنا نازار سالساق تا جەتىپ جاتىر. «ەر-تارعۋ - تارقى قۇمىقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە اتالاتىن قاھارمان باتىر. ءبىر قىزىعى ول قازاقتىڭ «ەر تارعىن» قاھارماندىق ەپوسىمەن وتە ۇقساس. جىرعا باعار بولساق، قازاق باتىرىنىكى اتامەكەنى - كۋبان دالاسى. باتىردىڭ اكەسى ەستەرەك قازىلىق تاۋ جوتالارىنان تەرىستىككە قاراي ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول قيان جازىعىن جايلاعان تارعىننىڭ ءوزى قازىلىق تاۋلارىنا تامان «تەمىر-قاقپا» دەگەن جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەن»، - دەپ جازادى باسىلىم.
وسى ايتىلعانداردان ەر-تارعۋ قاھارماننىڭ قازاق باتىرى ەر تارعىننىڭ بەينەسى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى بوپ تۇرعان جوق پا. قۇمىق زەرتتەۋشىلەرى قازاق جىرىنداعى جەر اتاۋلارىن وزىنشە توپشىلاپ، باتىردىڭ اتامەكەنىن ۇلكەن كاۆكاز جوتالارىنان تەرىستىككە قاراي كوسىلىپ جاتقان كۋبان وزەنىنىڭ جازىعى ەدى دەيدى، باتىر ودان دەربەنت وڭىرىنە كوشكەن سىڭايلى.

http://akikatkaz.kz/?p=119