ۇستىمىزدەگى جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولىپ وتىر. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانىن جاس بۋىنعا ۇعىندىرۋ ءۇشىن 20 ع. 30 جىل¬دارىنداعى قازاقستاننىڭ كسرو-نىڭ وداقتاس رەسپۋبليكاسى بولىپ تۇرعان كەزەڭدەگى ەلدىڭ اۋىر جاعدايىن تانىتا بەرۋدىڭ ماڭىزى زور. اتالعان جىلدارداعى قازاق قاسىرەتتەرىنىڭ ءبىرى - اشتىق تاقىرىبى از جازىلمادى دەسەك تە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن قۇجاتتار وتاندىق مۇراعاتتاردا مەنمۇندالاپ تۇر.

قازاق بايلىعىن ۇلى تاركىلەۋدەن كەيىن ەلگە زاڭدى تۇردە كەلىپ جەت¬كەن اشتىق كەزىندە جازىقسىز زارداپ شەككەن حالىقتىڭ ءبىر توبى - دۇنيەگە جاڭا كەلگەن سابيلەردەن ون-ون بەس جاسقا دەيىنگى جەتىمدەر مەن ءتىرى جەتىم بالالار ەدى. وسى جىلدارى ميلليونداعان قازاق بالالارى قاراۋسىز قالىپ، كوشەلەردە بوسىپ ءجۇردى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءالى تاۋسىلىپ، ءار جەردە ىڭىرانىپ جاتتى، ال باسىم كوپشىلىگى بالالىق شاقتىڭ بال ءدامىن تاتپاستان، نە سەبەپتەن وزەكتەرى تالىپ، ءۇزىلىپ بارا جات¬قانىن تۇسىنبەستەن كوز جۇمىپ كەتە باردى. ولار اشارشىلىقتان قازا بولعاندار مەن اتا-انالارى اسىراي الماي تاستاپ كەتكەندەر جانە شەكارا ەلدەرىنە جاپپاي كوشۋ كەزىندە اتا-انالارىنان اداسىپ قالعاندار ەدى.

ۇستىمىزدەگى جىلى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولىپ وتىر. بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانىن جاس بۋىنعا ۇعىندىرۋ ءۇشىن 20 ع. 30 جىل¬دارىنداعى قازاقستاننىڭ كسرو-نىڭ وداقتاس رەسپۋبليكاسى بولىپ تۇرعان كەزەڭدەگى ەلدىڭ اۋىر جاعدايىن تانىتا بەرۋدىڭ ماڭىزى زور. اتالعان جىلدارداعى قازاق قاسىرەتتەرىنىڭ ءبىرى - اشتىق تاقىرىبى از جازىلمادى دەسەك تە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن قۇجاتتار وتاندىق مۇراعاتتاردا مەنمۇندالاپ تۇر.

قازاق بايلىعىن ۇلى تاركىلەۋدەن كەيىن ەلگە زاڭدى تۇردە كەلىپ جەت¬كەن اشتىق كەزىندە جازىقسىز زارداپ شەككەن حالىقتىڭ ءبىر توبى - دۇنيەگە جاڭا كەلگەن سابيلەردەن ون-ون بەس جاسقا دەيىنگى جەتىمدەر مەن ءتىرى جەتىم بالالار ەدى. وسى جىلدارى ميلليونداعان قازاق بالالارى قاراۋسىز قالىپ، كوشەلەردە بوسىپ ءجۇردى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءالى تاۋسىلىپ، ءار جەردە ىڭىرانىپ جاتتى، ال باسىم كوپشىلىگى بالالىق شاقتىڭ بال ءدامىن تاتپاستان، نە سەبەپتەن وزەكتەرى تالىپ، ءۇزىلىپ بارا جات¬قانىن تۇسىنبەستەن كوز جۇمىپ كەتە باردى. ولار اشارشىلىقتان قازا بولعاندار مەن اتا-انالارى اسىراي الماي تاستاپ كەتكەندەر جانە شەكارا ەلدەرىنە جاپپاي كوشۋ كەزىندە اتا-انالارىنان اداسىپ قالعاندار ەدى.

حح ع. 30 جىلدارىنداعى قازاقستانداعى قاراۋسىز قالعان بالالار جانە ولاردىڭ بالالار ۇيلەرىندەگى جاعدايى تۋرالى 1998 ج. الماتى مۇراعات مەكەمەلەرى بىرىگىپ شىعارعان «ناسيلستۆەننايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي گولود ۆ كازاحستانە 1931-1933 گگ»، سونداي-اق سەمەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى، شىعىس قازاقستان وبلىسى قازىرگى زامان تاريحى قۇجاتتاما ورتالىعىنىڭ رەسەي عىلىم اكادەمياسى ءسىبىر بولىمشەسىنىڭ تاريح ينستيتۋتىمەن بىرىگىپ 2005 ج. سەمەيدە شىعارعان «يز يستوري ۆەليچايشەي تراگەدي كازاحسكوگو نارودا 1932-1933 گگ» قۇجاتتار جيناقتارىندا قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى، قر پرەزيدەنتى مۇراعاتى، شىعىس قازاقستان وبلىستىق مۇراعاتى مەن رەسەي مۇراعاتتارىنىڭ اسا قۇندى بىرەگەي قۇجاتتار توبى جاريالانعان بولاتىن. اتالعان جيناقتاردا وتاندىق مۇراعاتتاردا كەزدەسە بەرمەيتىن بك(ب)پ وك مەن كسرو حكك-ءنىڭ قازاقستاندىق بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى ديرەكتيۆالارى مەن شەشىمدەرى كەلتىرىلگەن.

حح ع. باسىنداعى قازاقتىڭ قاي قاسىرەتىنىڭ بولسا دا نەگىزگى سەبەبى سول كەزدەگى ورتالىق بيلىك - بك(ب)پ-نىڭ ورەسكەل قاتەلىكتەرىندە جاتىر دەسەك تە، جەر¬گىلىكتى بيلىكتىڭ دەر كەزىندە دۇرىس جۇمىس اتقارا الماۋى، وڭ شەشىم قابىلداي الماۋى، جەتكىلىكتى تالاپ ەتە الماۋى دا زور ىقپالىن تيگىزگەنى انىق. جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ بەي ساياساتتىعى، بىلىك¬سىزدىگى، قالا بەردى ارسىزدىعى بولماعاندا، مۇنشالىقتى قارا حالىق وپات بولار ما ەدى، قالىڭ جۇرت اتامەكەنىن تاستاپ، ۇلى كوشكىنگە باستار ما ەدى؟ شەتەلگە بوسقان اش قازاقتاردىڭ بالالارىنا كو¬مەك بەرۋ تۋرالى ولاردىڭ تاراپىنان العاشقى دا¬بىل قاعىلعاندا «قازاقستاندا قاراۋسىز قالعان بالا دەگەن جوق. بۇل تەك بيۋروكراتتار مەن وپپور¬تۋنيستەردىڭ ءسوزى» دەپ ساناپ، شارا قولدانباق تۇر¬ماق، جاۋاپ قاتپاي وتىرا بەرگەن («يز يستوري ۆەليچايشەي تراگەدي كازاحسكوگو نارودا 1932-1933 گگ.» قۇجاتتار جيناعى. سەمەي ق، 2005 ج. 10-ب.).
دەگەنمەن ۇجىمداستىرۋ، وتىرىقشىلاندىرۋ جۇمىستارىنىڭ قاتاڭ بەكىتىلگەن جوسپارلارىن ورىنداۋ جاعدايىندا بولسا دا، ءاربىر اۋدان ورتالىقتارىندا توبىر-توبىرىمەن جيناقتالىپ كەزىپ جۇرگەن بالالار قازاقستان باسشىلىعىنا وزدەرىن قورعاۋ جولىندا بىرقاتار شارالار قولدانۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاراۋسىز قالعان بالالار ءىسى جونىندەگى بىرنەشە ارنايى كوميسسيالار قۇرىلدى. الايدا بالا¬لاردى قورعاۋ جونىندەگى جاسالعان ىستەر تەڭىزگە تامعان تامشىداي بولدى. بالالاردىڭ جاعدايى اۋىر حالدە قالا بەردى، ءولىم-ءجىتىم سانى ارتا بەردى.

اشارشىلىق جاعدايىنداعى بالالار

اتالعان قاسىرەتتىڭ شىڭى بولعان 1932-1933 جىلدارى ەلدە قاراۋسىز قالعان بالالار تولاسسىز وسۋمەن بولدى. ويتكەنى ءدال وسى جىلدارى ادام ءولىمى ورشىگەن جانە اۋىل جۇرتىنىڭ شەكارا ەل¬دەرىنە اۋىپ، قايتا قايتقان مەزگىلى ەدى. ناتيجەسىندە ولكەدە جۇزدەگەن مىڭ بالا جەتىم جانە ءتىرى جەتىم قالدى. قۇجاتتارعا جۇگىنسەك ولكە بويىنشا 282 بالالار مەكەمەسى جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا 1933 ج. 1-ءشى قاڭتارىندا كۇتىمگە قامتىلعان بالانىڭ سانى - 61 192 بولسا، 1934 ج. 1-ءشى قاڭتارىندا 383 بالالار مەكەمەسى جۇمىس ىستەگەن جاعدايدا - 96 483 بولعان. ارينە بالالار مەكەمەلەرىنىڭ سانى مەن قاراۋسىز بالالار سانى اراسىندا پروپورتسيونالدى سايكەستىك بولماعان جاعدايدا بالالاردىڭ كۇتىمى قانداي بولاتىنى تۇسىنىكتى جانە وعان ءار ءتۇرلى سۋبەكتيۆتى احۋالداردىڭ اسەرى تاعى بار. 1932 ج. باسقا ايماقتاردى ايتپاعاندا كوكشەتاۋدا ءبىر بالالار ۇيىندە تامىز ايىنىڭ ىشىندە 170 بالا، اقمولادا وسى ۋاقىت ىشىندە 90 بالانىڭ 30-ى، قاراعاندىدا ون كۇننىڭ ىشىندە 100-گە جۋىق بالا قىرشىن كەتكەن («ناسيلستۆەننايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي گولود ۆ كازاحستانە 1931-1933 گگ»، الماتى ق،1998 ج. 175-ب.), شىعىس قازاقستان وبلىسىندا ماۋسىم-قىركۇيەك ايلارىندا 1000-عا جۋىق بالا شەيىت بول¬عان («يز يستوري ۆەليچايشەي تراگەدي كازاحسكوگو نارودا 1932-1933 گگ.» قۇجاتتار جيناعى. سەمەي ق ، 2005 ج. 83-ب.). وسىنداي احۋال باسقا قاراجات كوزدەرىن ايتپاعاندا تەك قازاقستان ءوندىرىس جانە قازاق ولكەلىك وداعى بازاسىندا 1932 ج. ناۋرىز ايىنداعى جاعداي بويىنشا 8 ملن. رۋب. قارجى بولا تۇرا ورىن الدى (141-ق. 1-ت. 5756 ءىس، 79-پ.).

ەلدە جايلاعان اشارشىلىق پەن جەرگىلىكتى بيلىك قىسىمىنا توتەپ بەرە الماعان قازاق ەلى 1931 جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ شەكارا اسىپ كەتە باردى. قىتاي، وزبەكستان، قىرعىزستان اۋماقتارىنا، باتىس ءسىبىر، ورتا ۆولگا ولكەلەرىنە دەيىن وتكەن قازاقتار اۋىر جولدان السىرەپ، جۇرە الماعان بالالارىن قىر، جوتا، اسۋ، تاۋلاردا، تەمىر جولداردا تاستاپ كەتە بەردى. اۋىر جول تارتىپ ماقساتتى جەرگە جەتكەن كۇندە دە ماڭدايلارىنان جەل ەسپەدى، تولىققاندى كومەك الا المادى. ەلدە قالعان بالالار مەن شەكارا اسقاندار بالالاردىڭ جاعدايلارىنىڭ ايىرماشىلىعى از بولدى. قاي جاقتا دا اۋرۋدان، اشتىقتان، ايازدان ءولۋ جالعاسا بەردى. ورتا ۆولگا، باتىس ءسىبىر سياقتى ولكەلەردە بوسقان ەلدىڭ قالىڭدىعىنان تولىققاندى كومەكتەسۋگە شامالارى جەتپەسە، قىتاي، قاراقالپاقستان سياقتى ەلدەر بوسىپ بارعاندارعا كومەك بەرمەك تۇرماق، ءزابىر كورسەتىپ ۇرىپ-سوقتى، ۇرى دەپ وتىرىك جالا جاپتى، ايەلدەرىن تارتىپ الدى، قالا بەردى قىرىپ سالدى.
باتىس ءسىبىر ولكەسىندەگى ءبىر عانا سلاۆگورود اۋدانىنا 10 مىڭ قازاق جينالعان. بارلىعىنا بىردەي باسپانا جەتىسپەگەندىكتەن كوپشىلىگى اش-جالاڭاش كۇيىندە دالادا تۇنەدى. ولگەن جانۋارلاردىڭ ەتىن جەدى. پاتەرلەردىڭ ەسىگىن قاعىپ، نان سۇرادى. اسحانالارعا بارىپ نان قوقىمدارىن جەپ، تاباقتاردى جالادى. جۇقپالى اۋرۋلار كەڭ تارالدى. بوسقان حالىق اشتىقتان، ايازدان ءولىپ جاتتى. سلاۆگورود ق. اۋداندىق مەكەمەلەرگە قازاقتار بالالارىن الىپ كەلىپ تاستاپ كەتىپ وتىردى. كۇنىنە وسىنداي 4-5 دالادا قالعان بالا جيناپ الىندى. بالالار ءۇيى لىق تولدى. سىيماعان بالالار دالا كەزىپ ءجۇردى. جەر¬گىلىكتى اۋداندا ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگىنەن ولارعا تولىق كومەك بەرۋگە شامالارى كەلمەدى. وسىنداي جاعدايلاردى ايتا كەلىپ، باتىس ءسىبىر ولكەلىك كوميتەتىنىڭ حاتشىسى م. زايتسەۆ 1932 ج. 2 اق¬پانداعى بك(ب)پ قازولكەكومعا حاتىندا: «مۇنداعى بوسقىن قازاقتارعا كومەك بەرۋلەرىڭىزدى جانە بوسۋ احۋالىن تويتارۋعا شۇعىل شارا قولدانۋلارىڭىزدى سۇرايمىز» - دەپ جازادى. (ف.141. وپ.1. د.5192. 21-پ.). الايدا قازاقستاننان ەش جاۋاپ بەرىلمەدى.

ورتا ەدىل ولكەسىنە بوسقان قازاقتاردىڭ سانى 35 000 بولعان. ورىنبور تاراپىنان 300 قازاقتى جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، 250-نە جاتاقحانا بەرىلگەن، قازاق بالالارىنا ارناپ بالالار ءۇيى قۇرىلعان. وسى جايتتىڭ ءبارى باياندالا كەلىپ «الايدا بۇل كومەك بار¬لىق قاجەتتى كومەكپەن سالىستىرعان تۇك تە ەمەس» - دەلىنگەن بك(ب)پ ورىنبور قالالىق كوميتەتى حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ف. ي. كيسليتسىننىڭ بك(ب)پ قازولكەكومعا 1932 ج. جازعان حاتىندا. قازاقتا مۇنداي مولشەر تەڭىزگە تامعان تامشىداي دەگەن سوزبەن ولشەنەدى. - «كومەك الماعان قازاقتار بالالارىن تاستاپ كەتىپ جاتىر. سول-يلەتسك جانە يلەتسك اۋداندارىندا كومىلگەن مالداردى قازىپ جەگەن. وسىدان اۋرۋلار تارالىپ، ءولىم ءورشىپ تۇر. مەنىڭشە قازاقستان تاراپىنان بولاتىن ءىس-شارالارسىز بوسقىندار تۋرالى ماسەلەنى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. بوسقىندار لەگىن توقتاتۋ، كوكتەمگى ەگىس نەگىزىندە ولاردى كەرى قايتارۋ قاجەت...» (سوندا 5192 ءىس، 81-پ.). وسىنداي شەكارا ەلدەرىنەن كەلىپ تۇسكەن بىرقاتار اقپاراتتاردان كەيىن قاكسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى 1932 ج. 27 ساۋىردەگى №22 «كوشىپ كەتكەن كوشپەلىلەردى قايتارۋ جانە ورنالاستىرۋ جۇمىسىنىڭ جوسپارى تۋرالى» قاۋلىسىنىڭ 7-تارماعىندا قاراۋسىز قالعان جانە تۇبەگەيلى ويسىراعان شارۋاشىلىق بالالارىنا ارنالعان دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكوماتى مەن اعارتۋ حالكوماتى شەڭبەرىندە بارلىق وبلىستار بويىنشا 6 مىڭ بالالار ءۇيىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى (سوندا 5192 ءىس، 90-پ.).

قازاقستانداعى بالالاردىڭ جاعدايى ودان دا قيىن ەدى. مەكەمەلەرگە ۇسىگەن، السىرەگەن، اشتىقتان ءىسىپ-كەپكەن ءار جاستاعى بالالار تاستالىپ كەتەتىن بولدى. بالالار ۇيلەرى تولىپ كەتكەندىكتەن، ولاردى قابىلدامادى. ولار ادەتتە سۇراعاندارعا «اكەم ولگەن، شەشەم ولگەن، ءۇي جوق، نان جوق» دەپ جاۋاپ بەردى. كەيبىرەۋلەر ولاردى ميليتسياعا وتكىزبەكشى بولعان ارەكەتتە ولار دا قابىلدامادى. «1932 ج. ءبىر 14 قاڭتار كۇنى قالالىق كەڭەستىڭ ىشىندە 16 تاستالعان بالا جينالىپ قالدى... اقىرى، بۇل بالالار سيىقسىز ءبىر ۇيگە ورنالاستىرىلدى. ءبىز بارىپ كوردىك. بۇل ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا، ىشىندە، ءشوپتىڭ ۇستىندە ءولىپ جاتقان ادامداردى ايتپاعاندا، 40-قا جۋىق بالاعا كۇنىنە ءبىر رەت قانا بوتقا نە كىشكەنتاي ءبىر ءۇزىم نانىمەن قوسا سورپا بەرىلەدى. بالالار ەدەندە، پەشتە، لاس ءارى ساسىق، تاس قاراڭعى جەردە اۋناپ جاتادى، جىلايدى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ جىلاۋعا دا ءالى جوق، تەك ءالسىز ىڭىرسيدى. جاعدايدىڭ اۋىرلىعى سونشالىق، كۇتۋشى بولىپ كەلگەن ايەل ەرتەسى كۇنى قا¬شىپ كەتكەن. ... بالالار توقتاۋسىز قازا بولۋدا، مايىتتەرى كوپكە دەيىن اكەتىلمەيدى. بۇنى «پريۋت» دەگەننەن گورى «مورگ» دەپ اتاعان دۇرىسىراق بولادى» - دەلىنگەن قازاقستانعا ساياسي جەر اۋدارىلعان ۆ. يوگانسون، و. سەليحوۆا، سەمەني-تكاچەنكو، يۋ. پودبەلسكي، ا. فلەگونتوۆتىڭ 1932 ج. 1 اقپانىندا كسرو واك تورالقاسىنا پاۆلوداردان جازعان ارىزىندا (5233 ءىس، 8-9-پ.).
1932 ج. جەلتوقسانىندا شەت جاققا كوشىپ كەتىپ قايتا ورالعان كوشپەندىلەر - 1923 ادام قاراعاندى قالاسىنا توپتالدى. بارلىعىنا بىردەي باسپانا بولماعاندىقتان دالادا تۇنەپ ءجۇردى. تاماق بولماعاندىقتان وزدەرى ءمىنىپ كەلگەن مالدارىن سويىپ جەپ وتىردى. مۇنداعى جاعداي تۋرالى «10 كۇننىڭ ىشىندە اۋماقتا 57 ولىك تەرىلىپ الىندى، ونىڭ 5 - بالالار. ولگەندەردىڭ بالالارى قاراۋسىز قالدى. كۇنىنە وسىنداي 35-40 بالا تەرىلەدى. ولاردى بالالار ۇيىنە ورانالاستىرۋعا ورىن، تاماق، كيىم جوق» - دەپ كورسەتتى بمسب (وگپۋ) قازاقستانداعى ۋاكىلەتتى ۋاكىلىنىڭ ورىنباسارى پ. ۆ. ۆولودزكو مەن ساياسي-قۇپيا ءبولىمىنىڭ باستىعى س. گ. گەنديننىڭ قازاقستان بويىنشا بمسب-نا 1932 ج. 7 جەلتوقساندا بەرگەن ارنايى حابارلاماسىندا (5774 ءىس. 8-9-پ.).

وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارىسۋ اۋدانىندا دا كوشپەندىلەردىڭ كوپتەپ كەلۋىنە بايلانىستى جاعداي قاتتى ۋشىققان. بۇل تۋرالى «ءبىر-ءبىرىنىڭ مالدارىن ۇرلاۋمەن، سونداي-اق ءوزارا تاۋار الماستىرۋشىلىقپەن (كيىزدى نانعا) قاتار ايەلدەر مەن بالالار ساتىلا باستادى. اۋليە-اتادا جاعداي وتە قيىن، 5-6 قاڭتارداعى ايازدا 84 ادام ولگەن، ونىڭ ىشىندە 20-دان استام بالالار بازارداعى شايحانا پەشتەرىندە قاتىپ قالعان. ... اتا-انالار ءوز بالالارىن وزدەرى سۋعا لاقتىرعان. قالالىق اۋرۋحانادا وسىنداي ءبىر بالا قۇتقارىلدى. ول مۇشەككە ورالىپ، سىممەن بايلانىپ ەلەكتروستانتسيا جانىنداعى سۋعا لاقتىرىلعان ەكەن» - دەپ جازادى بك(ب)پ قازولكەكوم جانە حالكومكەڭەسىنىڭ سارىسۋ اۋدانى بويىنشا وكىلىنىڭ 1933 ج. 23 قاڭتارداعى بايانداما حاتىندا (6018 ءىس، 1-پ.).
اسىرەسە شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بالالارى قاتتى زارداپ شەكتى. سەبەبى سول وڭىردەن قازاقتار قىتايعا جاپپاي اۋىپ، وندا دا پانا تاپپاعاندار قايتا قايتتى. وسى ارى-بەرى كوشكىن كەزىندەگى اۋىر جول جاعدايىندا كوپ بالالار قىرىلىپ كەتتى. شۇبارتاۋ اۋدانى ورتالىعىندا بالالار ءۇيى جوق، اۋداننان 35-40 كم جەردەگى ەش قولايسىز مەكتەپكە 170 بالا ورنالاستىرىلعان. ... قازاقستانداعى بمسب شۇبارتاۋ اۋدانى بويىنشا وكىلى ع. ءمۋسيننىڭ جوعارعى ورگاندارعا 1933 ج. 21 اق¬پان¬داعى بايانداما حاتىنان «ولاردىڭ تاماقتارى - قۋىرىلعان بيداي مەن مايسىز كوجە. ءسۇت، كوكونىس ونىمدەرى مۇلدە جوق. بالالار توسەك ورنىنا كيىزدە ناردا بىرگە جاتادى. كوبىسى قارقۇلاق اۋرۋمەن اۋىرادى، ىشتەرى وتەدى، ولگەندەرى بار» ەكەنىن كورۋگە بولادى (6287 ءىس، 177-پ). پەتروپاۆلوۆسك ق. 320 بالا ورنالاسقان بالالار ۇيىندەگى جاعداي تۋرالى قاكسر جۇمىسشى-شارۋا ينسپەكتسياسى حالكوماتىنىڭ ونەركاسىپ توبىنىڭ جەتەكشىسى س. ا. كۋريننويدىڭ بك(ب)پ قازولكەكومعا 1933 ج. شىلدەدەگى جازعان بايانداۋ حاتىنان قاراۋسىز بالالاردىڭ ءتىپتى جينالمايتىنىن، ولار بارلىق جەردە اش، جالاڭاش كەزىپ جۇرەتىنىن، بالالار ۇيىندە اۋرۋلار ساۋلارمەن بىرگە جاتاتىنىن، ارنايى بولىنگەن جەتكىلىكتى ازىق قورى بولا تۇرا جابدىقتالمايتىنىن، اۋداندىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمى جانە ايەلدەر سەكتورى جۇمىسشىلارى بالالار ءۇيى جاعدايى تۇرماق، ونىڭ قايدا ورنالاسقانىن دا بىلمەيتىنىن انىقتاۋعا بولادى (6397 ءىس، 31-پ). 205 بالا ورنالاسقان قورعالجىن اۋدانىنداعى بالالار ۇيىنە ارنايى تەكسەرۋ بريگاداسى كەلگەندە جاعدايدىڭ وتە قيىندىعى انىقتال¬عان. باسشىلاردىڭ سەلقوستىعى سالدارىنان جەلتوقسان، قاڭتار ايلارىندا جاڭا تۇسكەن اش بالالار بىردەن تويا تاماقتانىپ، ناتيجەسىندە كوبىسى دەزينتەريامەن اۋىرىپ ولگەن. كرايكوم جانە حالكومكەڭەس بريگاداسى [گ.] ءالجانوۆتىڭ 1933 ج. [قازانداعى] بايانداۋ حاتىنان (6397 ءىس، 20-پ).

بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى
ۇكىمەت شارالارى

كوشەدە قاراۋسىز قالعانداردى جيناۋ، تىركەۋ، بالالار ۇيلەرىنە ورنالاستىرۋ، وندا جاعدايلارىن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارىمەن نەگىزىنەن حالىق اعارتۋ حالكوماتى مەن ءبىلىم بەرۋ حالكوماتى اينالىستى. مەديتسينالىق كومەك كورسەتۋ ىسىنە دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى جاۋاپ بەردى. جابدىقتاۋ حالكوماتى مەن قارجىلاندىرۋ حالكوماتى دا ءوز سالالارى جۇمىستارىمەن تارتىلدى.

بك(ب)پ قازولكەكوم سەكرەتارياتى اۋدانداردا ازىق-تۇلىك جەتىسپەۋشىلىگىنە بايلانىستى ەلدىڭ ءىرى قالالارىندا بالالار ءۇيىن اشۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى (بك(ب)پ قازولكەكوم سەكرەتارياتىنىڭ 1932 ج. 24 ناۋرىزداعى №213 حاتتاماسىنان (141-ق. 1-ت. 5154 ءىس، 277-278-پ.). مۇندا بالالار ۇيلەرىن اشۋ دەگەن ءسوز قۇرىلىس سالۋ ەمەس، كوشكىنشىلەردەن بوساعان كيىز-ۇيلەردى، قىستاقتاردى، جەرتولەلەردى، سارايلاردى، وقۋى تاراپ كەتكەن مەكتەپتەردى بالالار ۇيلەرىنە اينالدىرا سالۋ بولدى. وسى جىلدىڭ مامىر ايىنا دەيىن بارلىق وبلىستاردا وسىنداي ۇيىمداستىرىلعان «بالالار ۇيلەرىنە» ونداعان مىڭ بالا ورنالاستىرىلدى. قايتا ورالعان كوش¬كىن¬شىلەردى ورنالاستىرۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كو¬ميسسيا حاتشىسى ي. بەندەتتىڭ بك(ب)پ قازولكەكومنىڭ قۇپيا بولىمىنە جىبەرگەن 1932 ج. 14 مامىرداعى قىسقاشا جيىنتىعىنان مىناداي مالىمەتتەردى كورۋگە بولادى: قا¬راعاندى وبلىسىندا 18 بالالار ءۇيى ۇيىمداستىرىلىپ، وعان 1617 بالا ورنالاسقان، 69 مىڭ رۋب. بولىنگەن. باتىس قازاقستان وبلىسىندا 10 بالالار ءۇيى اشىلىپ، 837 بالا ورنالاستىرىلعان. الماتى وبلىسىندا 12 بالالار ءۇيى اشىلىپ، 2 200 بالا ورنالاستىرىلعان، وعان 60 مىڭ رۋب. بولىنگەن. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 50 بالا قابىلداۋ پۋنكتى اشىلىپ، 122 توننا ازىق-تۇلىك جىبەرىلگەن. اقتوبە وبلىسىندا 2 بالالار ءۇيى اشىلىپ، 330 بالا ورنالاستىرىلعان. شىعىس قازاقستان وبلىسىندا اشىلعان 37 بالالار ۇيىنە 4860 بالا ورنالاستىرىلعان، 400 ورىندىق سابيلەر ءۇيى اشىلىپ، وعان 20 000 رۋب. بولىگەن. 20 ايەلدەن تۇراتىن بالالاردى كۇتۋمەن اينالىساتىن ارنايى بريگادا جىبەرىلگەن (5152 ءىس، 112, 149-پ.).

بك(ب)پ قازولكەكوم سەكرەتارياتىنىڭ 1932 ج. 9 شىلدەدەگى جيىلىسىندا ۇ. ج. قۇلىمبەتوۆتىڭ كوش¬كىندەر، ولاردىڭ بالالارى جانە بالالار ۇيلەرىنىڭ ادام توزگىسسىز جاعدايى، جۇقپالى اۋرۋلار تۋرالى اقپاراتى تىڭدالىپ، كەزەك كۇتتىرمەيتىن شارالار قولدانىلۋى قاجەت ەكەندىگى انىقتالدى. ارنايى كومەك بەرۋ جانە تەكسەرۋ بريگادالارى قۇرىلىپ بىردەن بالالاردى قورعاۋ جۇمىستارى باستالىپ كەتتى (№238 حاتتاماسىنان. 141-ق. 1-ت. 5156 ءىس، 57-پ.).
قايتا ورالعان كوشكىنشىلەردى ورنالاستى¬رۋ جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسياسىنىڭ 1932 ج. 25 شىلدەدەگى №8 حاتتاماسىندا ولكە بويىنشا شەت ەلگە اۋعان بالالار سانى - 9500 بولعانى كورسە¬تىلەدى. (5152 ءىس، 164-165-پ.). وسى قاۋلىدا بالالار ۇيلەرىنە 200 توننا نان ءبولۋ، ونىڭ ماقساتتى پايدالانىلۋىن قاتاڭ قاداعالاۋ تۋرالى شە¬شىم قابىلداندى جانە بالالار ءۇيى ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارىنا قاراۋسىز قالعان بالالارمەن جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ، جانداندىرۋ تۋرالى قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالدى. وسى جۇمىسقا كاسىپوداق ۇيىمدارىنىڭ دا بەلسەندى اتسالىسۋى تالاپ ەتىلدى.
قاكسر حالىق اعارتۋ حالكوماتىنىڭ جۇ¬مى¬سى تۋرالى 1932 ج. 23 قاراشاداعى ەسە¬بىندە قاراۋسىز قالعان بالالار ءىسى جونىندە مىناداي مالىمەتتەر بەرەدى: 1932 ج قاراشاداعى احۋالى بويىنشا قازاقستان بويىنشا قاراۋسىز قالعان 43 135 بالا جاعدايىندا 213 بالالار ءۇيى، 7 بالالار كوممۋناسى سالىنعان. ولارعا 39031 بالا ورنالاستىرىلعان. 3029 بالا - كولحوزدارعا، 673 - وقۋعا (فزو) جىبەرىلگەن، 863 - جۇمىسقا ورنالاستىرىلعان، 3393 - ينتەرناتتارعا، سوۆحوزدارعا ت. ب. ورنالاستىرىلعان، 6094 - قامتىلماعان. ال ورتالىق بالالار كوميسسياسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا: قاراۋسىز قالعان بالا - 41 071, ونىڭ 30183 بالالار ۇيلەرىنە ورنالاستىرىلعان، 4 000 - قامتىلماعان. (141-ق. 1-ت. 5667 ءىس، 62-64-پ.). بۇل تەك قاراۋسىز قالعان رەتىندە تىركەلگەن بالالار بولعان¬دىقتان العاشقى ورگاننىڭ مالىمەتتەرى سەنىم¬دىرەك كورىنەدى. ويتكەنى تىركەلمەي قالعان ءتىرى جانە ءولى با¬لالار دا بولدى عوي. وسى جاعدايدا بالالاردى جاب¬دىقتاۋعا 4107 مىڭ رۋب. جۇمسالعان. جالپى 1932 جىلعا بالالاردى قورعاۋعا جوسپارلانعان قاراجات ءىس جۇزىندە تولىق بولىنبەدى. سوندىقتان جوعارىدا قاۋلىدا قابىلدانعان ءىس-شارالار بارلىق وبلىستار بويىنشا بۇل جىلى ورىندالماي قالدى جانە بالالار ءولىمىنىڭ ەڭ جوعارعى شىڭى بولدى.

1933 ج. 7 قاڭتارداعى بك(ب)پ قازولكەكوم بيۋ¬رو¬سىندا بالالار ماسەلەسى تۋرالى بىرنەشە جاۋاپتى ادامداردىڭ باياندامالارى تىڭدالىپ، قاڭتار -ناۋرىز ايلارىندا ىستەلەتىن جۇمىس تۋرالى جوسپار قۇرىلدى. وندا بالالار ۇيلەرىنە 1933 جىلعا قارجى ءبولۋ، ازىق-تۇلىكپەن، جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ، بالالار ۇيلەرىنىڭ شارۋاشىلىق جاقتارىن جاقسارتۋ ماسەلەلەرى بەكىتىلدى (№127 حاتتاماسىنان (141-ق. 1-ت. 5769 ءىس، 6-پ.).
1933 ج. 29-31 قاڭتارداعى بك(ب)پ قازول¬كەكوم سەكرەتارياتىندا جاساعان (№263 حاتتاماسى) پ. ۆ. ۆولودزكونىڭ حابارلاماسى بويىنشا 1933 جىلعا كۇتىمدى قاجەت ەتەتىن 50 000 بالا انىقتالعان. وعان كەتەتىن شىعىن - 24 078 ملن. رۋب. قۇراعان. ال حكك قورىندا - 786.700 قانا رۋب. بولعان. سەكرەتاريات وتىرىسىندا قالعان قاجەتتى 21 918 ملن. رۋب. قايدان الىناتىنى تالقىلانا كەلىپ، 11 918 ملن. رۋب. - ورتالىق بيۋدجەت ەسەبىنەن، 10 ملن. رۋب. - قازاقستان بيۋدجەتى ەسەبىنەن الىناتىندىعى كوزدەلدى. ماجىلىستە بالالاردى قورعاۋدىڭ قاراجاتتان باسقا دا ماسەلەلەرى تاعى قارالدى. بالالار ءۇيىن تەكسەرۋ ءۇشىن 20 اقپاننان 10 ناۋرىز ارالىعىندا 2 ونكۇندىگىن وتكىزۋ ۇيىمداستىرىلدى، قازاق كسر واك ورتالىق بالالار كوميسسياسى جانىنان ارنايى شتاب قۇرىلدى. قۇرامىنا توراعاسى بولىپ قاكسر اعارتۋ حالكومى س. مەڭدەشەۆ، مۇشە¬لەرى بولىپ مەديتسينالىق-سانيتارلىق ەڭبەك ورتالىق باسقارماسىنان ن. ن. تۋبانوۆ، پ. ا. سنيتكين، ح. ج. جۇسىپبەكوۆ، [؟] گولدشيت، اعارتۋ جۇمىسشىلارى وداعى ورتالىق باسقارماسىنان [؟] نۇرعاليەۆ، ورتالىق بالالار كوميسسياسىنان (تسدك) [؟] ديۋجەۆ، قازولكەكومنان ن. ساناليەۆا كىردى (141-ق. 1-ت. 5756 ءىس، 26-پ. سىرتقى بەتى).
قاراۋسىز بالالارعا قامقورلىقتى كوبىنەسە بەلسەندى ايەلدەر جاسادى. ولار نەگىزىنەن 20 جىلداردىڭ باسىنداعى ايەلدەر قوزعالىسىنىڭ ليدەرى سارا ەسوۆا باستاپ بەرگەن بارلىق وبلىستىق، اۋداندىق جانە جەرگىلىكتى پارتيا كوميتەتتەرىندەگى ايەلدەر بولىمدەرىندە قىزمەت اتقارعان ابزال جاندار ەدى. قارساقپاي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ايەلدەر سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى سوكولوۆانىڭ بك(ب)پ قازولكەكومداعى بالالار ءما¬سەلەسىنە جاۋاپتى ن. ساناليەۆاعا 1933 ج. 3 مايدا جازعان بايانداما حاتىندا «قاراۋسىز قالعان بالالار پايداسىنا لوتەرەيا ويناتىلىپ، ودان 4 مىڭ رۋب. ءتۇستى. بەلسەندى ايەلدەر بالالار ۇيىنە ارناپ 1 000 مەتر سەيسەپ تىكتى» - دەپ جازادى (5617 ءىس، 34-پ.). وڭتۇستىك قازاقستان وبل. كەلەس اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ايەلدەر سەكتورى قۇزىرلى ورگاندارعا 1933 ج. بەرگەن ەسەبى بويىنشا قاراۋسىز بالالارعا ارناپ 6 بۋفەت ۇيىمداستىرعان، ودان وسى جىلدىڭ اقپانىنان بەرى 700 رۋب. تۇسكەن. پوسەلكەلەردەن 700 دانا كيىم، ىدىس ت. ب. قاجەتتى زاتتار جينالعان. بىرنەشە سەلولاردا - بالىقشى، ۆاننوۆكا، كورنيلوۆكا - توسەك ورىن تىگۋ شەبەرحانالارى اشىلعان. بالالارعا ناقتى كومەك بەرۋ ارنايى جەرگىلىكتى كوميسسياسى قۇرىل¬عان. قازان ايىندا وسىنداي كوميسسيالاردىڭ ءبىرىنىڭ مۇشەسى سمولياكوۆا بالىقشى پوسەلكەسىنە بارىپ، بالالار ۇيلەرىنە تەكسەرۋ جۇرگىزگەن. بالالار ۇيىندەگى ءتار¬بيەشىلەر مەن بالا كۇتۋشىلەرمەن جينالىس وتكىزىپ، بالالارمەن قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگى، تاربيە جۇمىسى تۋرالى ايتقان. كەيبىرەۋلەرىنە قاتاڭ سوگىس بەرگەن (5617 ءىس، 60-پ.).
بالالاردىڭ مورالدىق-ماتەريالدىق جاعدايىن كوتەرۋ ءۇشىن ولكەلىك پارتيا باسشىلىعى بالالار ۇيلەرىندە جاپپاي ساياسي جۇمىس جۇرگىزۋ ماسە¬لەلەرىن قاراستىردى. ول ءۇشىن «بالالار دوسى» سياقتى قوعامدىق ۇيىمدار، كاسىپوداقتار جانە جاستار وداعى دا تارتىلدى. قازاق ولكەلىك جاستار وداعى كو¬مي¬تەتىنە قاراجات، توسەك-ورىن، ىدىس جيناۋ، تازالىعىن تەكسەرۋ، دارىگەرلەر مەن مۇعالىمدەر تارتۋ جۇمىستارى تاپسىرىلدى. جاستار وداعى تاراپىنان بالالار ءۇيى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ساياسي تاربيە جۇمىسى جونىندەگى كومەكشىسى ءبولىندى. قازاق ولكەلىك جاستار وداعى كو¬ميتەتى وسى جۇمىستاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ارنايى ايلىق ۇيىمداستىردى. مۇنداي بالالار ۇيىنە كومەكتەسۋ ايلىق جۇمىستارى ۇجىمشارلار مەن كەڭشارلارعا، متس-تارعا دا تاپسىرىلدى. بك(ب)پ قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ 1933 ج. 7 جەلتوقسانداعى №190 حاتتاماسىنان 3-تارماق (5769 ا ءىس، 72-پ. سىرتقى بەتى).

1932 ج. جەلتوقسانى مەن 1933 ج. قاڭتار ايىنداعى حالىق كوشكىنى قاتتى بولۋىنا بايلانىستى ولكە بويىنشا قاراۋسىز قالعان بالالار سانى كۇرت وسكەن - 47 899. ونىڭ 8 969-ى عانا بالالار ۇيىنە ورنالاستىرىلعان. اۋدانداردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى وتە ناشار بولدى، دەمەك قاراۋسىز بالا سانى ءالى دە وسەتىنى كۇتىلدى. 1932 ج. 4-ءشى توقسانىنا بالالاردى ارنايى ۇيلەرگە ورنالاستىرۋعا 4 438 600 رۋب. قاجەت بولعان، بىراق جەرگىلىكتى جانە ورتالىق بيۋدجەتتەن 2 688 مىڭ رۋب. قانا بولىنگەن. ونىڭ ءوزى ماقساتتى جەرلەرگە تولىق ءارى ۋاقىتىلى جەتكىزىلمەدى. ناتيجەسىندە كوپتەگەن بالالار جىلى كيىممەن، ءتو¬سەك-ورىنمەن قامتاماسىز ەتىلمەي قالدى. بالالار ۇيلەرى وتىنسىز قالدى، جوندەۋ جۇمىستارى ءجۇر¬گى¬زىلمەدى. 1933 جىلعا 22 ملن. رۋب.، ونىڭ 10 ملن. - جەر¬گىلىكتى بيۋدجەتتەن، 12 ملن. - ورتالىق بيۋدجەتتەن بولىنگەن. الايدا نەسيەلەر ەكى بيۋدجەت كوز¬دەرىنەن دە اشىلا قويمادى. بۇل بالالاردىڭ جاعدايىن ودان ءارى اۋىرلاتىپ جىبەردى. بالالار ۇيلەرى كوپتەگەن ۇيىمدارعا قارىزعا بەلشەدەن باتتى. سوندىقتان قازاق كسر قارجى حالكوماتىنان 1 600¬ مىڭ رۋب. شۇعىل ءبولىنۋى سۇرالدى. موسكۆاعا ەكى رەت تەلەگراف ارقىلى 1-ءشى توقسانعا بالالار ۇيلەرىن جابدىقتاۋعا، ەسىك الدى شارۋاشىلىعىنا جانە ەڭبەك كوممۋنالارىن ۇيىمداستىرۋعا 10 ملن. رۋب. قارجى سۇرالدى. قازاق واك ورتالىق بالالار كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، قاكسر بمسب ۋاكىلەتتى ۋاكىلىنىڭ ورىنباسارى پ. ۆ. ۆولودزكونىڭ قاكسر حالكومكەڭەس توراعاسى و. يساەۆقا، بك(ب)پ قازولكەكومىنىڭ جابدىقتاۋ جونىندەگى حاتشىسى س. ت. گوليۋدوۆقا، بواك بالالار ءىسى ءجو¬نىن¬دەگى كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ن. ا. سەماشكوعا 1933 ج. 2 اقپاندا جازعان حاتىنان (5774 ءىس، 58-پ). ت. رىسقۇلوۆ بواك قىزمەتتە جۇرگەندە، 1933 ج. ساۋىردە قازاقستانداعى بالالاردى قورعاۋ ىسىنە 500 مىڭ رۋب. بولگىزگەن («يز يستوري ۆەليچايشەي تراگەدي كازاحسكوگو نارودا 1932-1933 گگ»، 207-ب.), سونداي-اق ورتالىقتان سول جىلى مامىردا 5 ملن. رۋب. جۋىق قاراجات بولىنگەن (سوندا، 208-ب.).

بك(ب)پ قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ 1933 ج. 26 ناۋرىزداعى وتىرىسىندا ءاربىر باسقارۋ سالالارىنان قۇرالعان ت. م. اليەۆ، س. ج. اسفەندياروۆ، ۆ. ي. بەسسونوۆ، ا. ن. گۋسەۆ، يا. گ. ەگوروۆ، س. مەڭ¬دەشەۆ، ل. گ. ميرونوۆ بار كوميسسياعا بالالار ءىسى جاعدايىن كوتەرۋ تۋرالى ماسەلەنى ويلانىپ، پىكىرلەسىپ شەشىم جوباسىن سەكرەتارياتقا شىعارۋ تاپسىرىلعان بولاتىن (№138 حاتتاماسىنان 8-تارماق 141-ق. 1-ت. 5769 ءىس، 40-پ.). وسى تاپسىرما بويىنشا 1933 ج. 31 ناۋرىزداعى ولكەلىك پارتيا بيۋروسىندا بالالار ماسەلەسى ارنايى قارالىپ اتالعان كوميسسيانىڭ دايىنداعان قاۋلىسىنىڭ جوباسى تالقىلانىپ بەكىتىلەدى. وندا شىعىس قازاقستان وبلىسىنا - 10 500, باتىس قازاقستان وبلىسىنا -3 900, قاراعاندى وبلىسىنا -13 000, اقتوبە وبلىسىنا -5 000, الماتى وبلىسىنا -12 000, وڭتۇستىك وبلىسىنا -15 000 بالانى بالالار ۇيلەرى مەن ەڭبەك كوممۋنالارىنا ورنالاستىرۋ تۋرالى ناقتى شەشىم قابىلداندى. سوندىقتان بارلىق وبلىستاردا تاعى دا بىرنەشە بالالار ۇيلەرى مەن ەڭبەك كوممۋنالارىن سالۋ تاپسىرىلدى. اۋىلدىق اۋداندارداعى بالالار ۇيلەرىندە شاعىن ءداندى داقىلدار، باقتار، باقشالار ەگۋ، سونداي-اق قويان، قۇس ءوسىرۋ، شاعىن ءسۇت فەرماسىن اشۋ كوزدەلدى. بۇل جۇمىس قازاق ولكەلىك تۇتىنۋشىلار وداعىنا اتالعان جانۋارلاردى ءوز قاراماعىنداعى فەرمالارىنان ءبولۋ تاپسىرىلدى. وسى ماقسات ءۇشىن كسرو-ڭ تاماق ونەركاسىبى حالكوماتىنىڭ قازاقستانداعى ۋاكىلى ق. سارىمولداەۆقا 1000 تس. بيداي، 1000 پۇت تارى، 1500 باس مال ءبولۋ تاپسىرىلدى. جاسوسپىرىمدەرگە ارناپ، ولاردان بىلىكتى جۇمىسشى كۇشىن دايىنداۋ ءۇشىن ونەر¬كا¬سىپ كاسىپورىندارى جانىنان وندىرىستىك شەبەرحانالار اشۋ كسرو اۋىر ونەركاسىبى حالكوماتىنىڭ قازاقستانداعى ۋاكىلى يا. پ. بەليكوۆقا تاپسىرىلدى. بالالار ۇيلەرىن، ەڭبەك كوممۋنالارىن قاجەتتى زاتتارمەن جابدىقتاۋ جۇمىستارى جابدىقتاۋ حالكوماتىنا بەرىلدى. قاراۋسىز بالالارعا بولىنەتىن 1 ملن. رۋب شاماسىنداعى قاراجاتتىڭ كوپ بولىگى كيىم-كەشەك، تازالىقپەن قامتاماسىز ەتۋ نارسەلەرىنە جۇمسالسىن دەپ شەشىم قابىلداندى. ءالسىز، اۋرۋ بالالارعا ەرەكشە جاعداي جاساۋ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە حالىق اعارتۋ حالكوماتتارىنا تاپسىرىلدى (№139 حاتتاماسى 7-تارماق) (141-ق. 1-ت. 5769 ءىس، 44 سىرتقى بەتى، 45-پ.). وسى قاۋلىنىڭ جوباسىن وڭدەۋ كوميسسياسى قۇرامىندا س. مەڭدەشەۆ بولعا¬نىمەن ءىس جۇزىندە ول قاتىستىرىلماعان ەكەن. قاۋلى قابىلدانىپ كەتكەننەن كەيىن قازاق اۋىل بالالارىنىڭ تابيعاتىن، بولمىسىن، ءومىر ءسۇرۋ قالپىن جاقسى بىلەتىن س. مەڭدەشەۆ بك(ب)پ قازولكەكومعا 1933 ج. 11 ساۋىردە ارنايى حات جازىپ وندا ءوزىنىڭ قاۋلى جو¬باسىن وڭدەۋدەن شەتتەتىلگەنىن ايتا كەلىپ بالا¬لار¬دى شىن مانىندە قورعاۋ جونىندە مىناداي پىكىر ءبىل¬دىرەدى: «ەرەسەك بالالاردى ەڭبەك كوممۋناسىنا ور¬نالاستىرۋ ءۇشىن ولاردى ءبىر وڭىرگە جيناۋعا كۇش جۇم¬ساعانشا ولاردىڭ سانى از بولعاندىقتان جەر¬گىلىكتى جەرلەردەگى كاسىپورىندارعا ورانالاستىرۋ الدەقايدا جەڭىلىرەك بولادى. ال 14 جاستان كىشى بالالاردى (1500-2000 ادام) اياقتالعان شارۋاشىلىق تيپىندەگى ءىرى ەڭبەك كوممۋنالارىنا جيناۋدىڭ قاجەتى جوق. ولار وڭتايلى مەكتەپتەردە العاش پوليتەحنيكالىق ءبىلىم الىپ وقۋلارى ءتيىس. قازىرگى زامان¬عى ءىرى ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىق كاسىپورىن¬دا¬رىندا ولاردى ەرتە مامانداندىرۋ ماقساتسىز جانە بۇل بالالاردىڭ دامۋ قابىلەتىن توقتاتادى. ءىرى ەڭ¬بەك كوممۋنالارىنىڭ مۇنداي جاستاعى بالالارمەن شارۋاشىلىق تيىمدىلىگى سەنىمسىز. مسب (گپۋ)-ءنىڭ ەڭ¬بەك كوممۋناسىنىڭ تاجىريبەسى بۇل جەردە نەگىز بولمايدى. ويتكەنى بۇلار قاراۋسىز قالىپ، اشتىقتان السىرەگەن، جاس، ءارى كوشپەندى قازاقتاردىڭ بالالارى. ولاردى ەڭبەك كوممۋنالارىنا الۋ ءۇشىن جارام¬دى-جارامسىزدىعىنا تەكسەرۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن عانا ىسكە اسىرۋ قاجەت. ونسىز بالالاردى الىس، ولار ءۇشىن ۇيرەنشىكسىز، بوتەن - جارما، وزەركي، مامليۋتكا سياقتى قالالارعا جىبەرۋ - تەك ولاردى ولىمگە تىگۋ دەگەن ءسوز. وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، قاۋلىداعى ەڭبەك كوممۋنالارىنىڭ كولەمى مەن سالىناتىن جەرلەر كورسەتىلگەن تارماعىن الىپ تاستاپ، ورنىنا اعارتۋ حالكوماتىنا بالالاردىڭ جاس قۇرامىنا ساي تابيعي ۇيرەنشىكتى ورتادا - جەرگىلىكتى جەرلەردە ەڭبەك كوممۋنالارىن سالۋدى تاپسىرۋىڭىزدى سۇرايمىن. قاۋلىنىڭ شەبەرحانالار اشۋ تۋرالى 3-تارماعىنداعى فزج - فابريكا-زاۋىتتىق جەتىجىلدىقتى فزو - فابريكا-زاۋىتتىق وقىتۋ دەپ وزگەرتۋ قاجەت. ويتكەنى فزج - ەشقانداي وندىرىستىك بەيىندەگى ەمەس، ادەتتەگى پوليتەحنيكا¬لىق مەكتەپ. سوندىقتان ونى اشۋدىڭ قاجەتى جوق. قا¬راۋسىز بالالار سانى قاۋىرت ءوسۋى قوسىمشا قاراجات تابۋدى قاجەت ەتىپ وتىر. سوندىقتان قاراجاتتى تەك اعارتۋ حالكوماتىنان ءبولۋ ماسەلەنى شەش¬پەيدى. قاۋلىنىڭ 6-تارماعىندا مەكتەپتەر سالۋعا بولىنگەن اقشادان - قۇرىلىس نەسيەسىنىڭ جارتىسىن مەكتەپ سالۋعا ءبولىنسىن دەلىنگەن. اۋىلدى جەرلەردە ارنايى سالىنعان مەكتەپ جوق، بالالار شاعىن، تار پانالاردا وقىتىلۋدا. ول وقۋدىڭ ساپاسىنا دا، بالالاردىڭ فيزيكالىق دامۋىنا دا كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. 1932 ج. مەكتەپ سالۋعا نەبارى 5. 400 000 رۋب. بولىنگەن. ونىڭ جارتىسىنىڭ ءوزى قۇرىلىسى ءبىت¬پەي تۇرعان مەكتەپتەردى اياقتاۋعا عانا كەتەدى. وسىنداي جاعدايدا قۇرىلىس نەسيەسىنىڭ جارتىسىن قاراۋ¬سىز بالالارعا ءبولۋ - بۇل جىلى بىردە ءبىر مەكتەپ سا¬لىنبايدى دەگەن ءسوز. بۇل ءبىر بالالاردى باقىتسىزدىقتان باسقا بالالاردى اۋىر جاعدايدا قال¬دى¬رۋ ەسەبىنەن قۇتقارۋ بولىپ تابىلار ەدى. سوندىقتان وسى جىلعا بولىنگەن نەسيەگە مەكتەپتىڭ ورنىنا بالالار ءۇيىن نەمەسە ەڭبەك كوممۋنالارىن سالۋ ماقساتتى بولار ەدى. قاۋلىنىڭ قاراجات تابۋ ماسەلەسى تۋرالى 12-تارماعىندا تەك حالىق اعارتۋ حالكوماتىنان عانا ەمەس، بارلىق حالكوماتتار بيۋدجەتتەرىنەن ءبولۋدى قاراستىرۋ ابزال. قاۋلىعا قوسىمشا ورتالىق بالالار كوميسسياسىنان جانە لەنين اتىنداعى قوردان بالالارعا بولىنەتىن قاراجاتتىڭ كولەمىن ۇلعايتۋ تۋرالى ورتالىققا ماسەلە قويۋ تارماعىن قوسۋ قاجەت. وسى ماسەلەلەردى شۇ¬عىل تۇردە قايتا قاراۋدى سۇرايمىن» (141-ق. 1-ت. 5226 ءىس، 87-90-پ). ناقتى ءارى نىق ايتىلعان س. مەڭدەشەۆ ۇسىنىستارىن تالداۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. تەك ونىڭ تالاپتارىنىڭ جەرگە تاستالىنباعانىن تومەنىرەكتە كورەمىز.

قاراۋسىز بالالاردىڭ سانى ۇدايى ءوسىپ، ولاردى قورعاۋ، بارلىق قاجەتتى جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارى كۇننەن-كۇنگە قوردالانا بەردى. مۇنداي جۇمىستارمەن اينالىساتىن 1933 ج. تامىزدا بىرنەشە ارنايى كوميسسيالار قۇرىلدى: ولار: قاراۋسىز قالعان بالالار ءىسى جونىندەگى ۇكىمەتتىك كوميسسياسى، جاسوسپىرىمدەردى كەڭشارلارعا، ونەر¬كاسىپ كاسىپورىندارعا ورنالاستىرۋ جونىندەگى كوميسسياسى، جاسوسپىرىمدەردى حالكوماتتار مەن ولكەلىك ۇيىمدار بويىنشا ورنالاستىرۋ جونىندەگى كوميسسياسى، قازاق واك جانىنان ورتالىق بالالار كوميسسياسى. (بك(ب)پ قازولكەكوم سەكرەتارياتىنىڭ 1933 ج. 29 تامىزداعى №306 حاتتاماسىنان 8, 9-تارماقتار (141-ق. 1-ت. 5756 ا ءىس، 61-پ. سىرتقى بەتى، 62-پ.)

1933 ج. ورتاسىندا بالالار ۇيلەرىنە ورنالاس- قان بالالاردىڭ شامادان تىس ارتۋى بارلىق اۋدانداردا قيىندىق تۋعىزدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل كەزەڭدە اشارشىلىق بۇكىل قازاقستاندى شارپىدى. كىش¬كەن¬تاي بالا تۇرماق ۇلكەن ادامدار اۋرۋدان السىرەپ ءار ءبىر جەردە تالىپ جاتتى، جۇزدەگەن مىڭى ءۇزىلىپ كەت¬تى، مايىتتەرى جينالماستان جاتتى. اۋدان باسشى¬لا¬رى بالالار ۇيلەرىنە ۇكىمەت تاراپىنان، ال ۇكىمەت ورتالىق ۇكىمەتتەن قايتا-قايتا قوسىمشا كومەك سۇراۋمەن بولدى. سوندىقتان ارنايى قاۋلىمەن بارلىق بالالار ۇيلەرىنە 1933 ج. قىركۇيەك ايىنا 500 تس. بالىق، 87 تس. ماي، 50 تس. كونديتەرلىك ءونىم، 73 تس. جارما ءبولىندى. (6202 ءىس، 155-پ). ادەتتە مۇنداي كومەك قورلارىن جەتكىزۋ بارىسىندا كوزدەلگەن نۇكتەلەرگە جەتپەي تالان-تاراجعا ءتۇستى. اۋدان باسشىلارى مەن بالالار مەكەمەلەرىنىڭ جاۋاپتى جۇمىسشىلارى الىنعان تاۋار، ازىق-تۇلىك پەن قاراجاتتى جىمقىرىپ وتىردى، ءتىپتى اشىقتان-اشىق الىپ قاشىپ كەتكەن وقيعالار دا ورىن الدى. قۇجاتتارعا ءجۇ¬گىنەيىك. بك(ب)پ قازولكەكوم ۋاكىلى شۋەۆتىڭ قا¬راعاندى وبل. جاڭا ارقا اۋدانىنىڭ جاعدا¬يى تۋرالى 1933 ج. 3 قازانداعى بايانداما حا¬تىندا: «كوشپەندىلەر ۇكىمەت ادامدارى تاۋىپ، بالالار ۇيىنە وتكىزەدى، امان قالادى دەپ ۇمىتتەنىپ ءوز بالالارىن دالالارعا، جولدارعا تاستاپ كەتە بەرگەن. وسىنداي 350 بالا اۋدان ورتالىعىنان جينا¬لىپ الىنىپ بالالار ۇيىنە وتكىزىلدى. ... ال ازىق-تۇلىك بالالار ۇيىنە ۋاقتىلى بوساتىلمادى. اۋدان باسشىلارى ازىقتى وزدەرىنىڭ جەگەنىن ىڭعايلى دەپ تاپتى. ناتيجەسىندە 350 بالادان 50-ءى عانا ءتىرى قالعان. ...ادامدار مۇردەلەردى قازىپ، اشتان ەمەس، مايلى بولادى دەپ اۋرۋدان ولگەندەردىڭ ەتىن جەگەن....» - دەلىنەدى (6018 ءىس، 123-پ). بمسب قازاقستانداعى ۋاكىلەتتى ۋاكىلى ب. ءابدىراح¬مانوۆ¬تىڭ قكسر حالكومدار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۇ. ج. قۇلىمبەتوۆكە، بك(ب)پ قاز¬ولكەكوم جابدىقتاۋ جونىندەگى حاتشىسى گ. ي. پينحاسيككە 1934 ج. 5 اقپانداعى حاتىندا: «وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سارىسۋ اۋ¬دانىنداعى بالالار ۇيىندە 380 بالانىڭ 92 پايىزى اۋرۋ، ولاردىڭ ىشىندە سۇزەك اۋرۋلار بار. ولار ءتىرى قالۋلارى نەعايبىل. بالالارعا ءبىر كۇنگە 300 گر. قۋىرىلعان بيداي عانا بەرەدى. ولاردى كۇتۋشى 10 ادام تەك ازىق-تۇلىكتى جىمقىرۋمەن عانا اينالىسادى. وت جاعىلمايدى، تەرەزە اينەكتەرى جوق، ەسىك ەسكى كيىزبەن جاسالعان، ءىشى وتە لاس. اۋداندا جەت¬كىلىكتى مانۋفاكتۋرا بولا تۇرا بالالار دا، ۇلكەندەر دە ەسكى-قۇسقى، جىرتىق كيىمدەرمەن جۇرەدى ... اۋليە-اتاداعى نان بۇل اۋدانعا اكەلىنبەيدى. ويتكەنى ناندى جەتكىزۋدى ۇيىمداستىرۋدا تالان-تاراجعا تۇسەدى. پروكۋرورلار مەن حالىق سۋديالارى شايحانادان شىقپايدى، نە ىستەيتىنى بەلگىسىز. اۋداندىق پارتيا حاتشىسى كۇزەمباەۆ ىلعي ماس بولىپ جۇرەدى. سول جانە اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، اۋداندىق پارتيا ركك توراعاسى بىرىگىپ، اۋدانعا ءبو¬لىنگەن قويلاردان ءبىر-بىردەن سويىپ العان. ... شارا قولدانۋلارىڭىزدى سۇرايمىن» - دەپ جازدى (7482 ءىس، 15 پ.). بمسب قازاقستان بويىنشا ۋاكى¬لەتتى ۋاكىلىنىڭ ورىنباسارى ل. گ. ميرونوۆتىڭ بك(ب)پ قازولكەكوم ءبىرىنشى حاتشىسى ف. ي. گولوششەكينگە 1932 ج. شىلدەسىندە جاز¬عان حاتىندا «شىعىس قازاقستان وبلىسى بەلاعاش اۋدانىنداعى ءبىر عانا كراسنىي اۋىل سەلوسىندا ەكى اي ىشىندە 660 بالانىڭ 259-ى كوز جۇمعان. قال¬عاندارى اۋرۋ. ويتكەنى تاماق، كۇتىم جوق. تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلۋدە. كىنالىلەر جاۋاپقا تارتىلادى. ستەكليانكا سەلوسىندا 170 بالا ولگەن. ونداعى بالالار ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بەرەجنەنكو دەگەن ازىق-تۇلىك پەن قاراجاتتى الىپ، قاشىپ كەتكەن» - دەلىنگەن (5152 ءىس، 156-پ.). بك(ب)پ قازولكەكوم ۋاكىلدەرى [ا. ت.] ءىزباساروۆ پەن [؟] نۇر¬عاليەۆتىڭ بك(ب)پ قازولكەكومعا 1933 ج. بايانداماسىندا: «اق¬توبە وبلىسى تابىن اۋدانىنىڭ بالالار ۇيىندە بالالار اش-جالاڭاش، ويتكەنى باستىقتارى بالالار ازىعىن ۇرلاپ، ۇستالىپ، جاۋاپقا تارتىلۋدا. سانيتارلىق جاعداي تالاپقا ساي ەمەس. نارلار قۇرىلماعان، بالالار جەردە توسەكسىز كيىزدە جاتادى. اۋداندا مونشا جوق. سودان اۋرۋ تا¬رالۋدا. بالالاردىڭ سانى 300-گە جەتتى. كەيبىرەۋ¬لەرى بوساعان قىستاۋلارعا ورانالاستىرىلدى... قازىر تاماق ۋاقى¬تىلى بەرىلۋدە، دەنساۋلىقتارى جاقسارۋدا» ەكەندىگى كورسەتىلگەن. (5793 ءىس، 9-10-پ.). قىزىل-وردا اۋدانىندا ءبىرى - ەرەسەك بالالارعا، ەكىنشىسى - ەمشەكتەگى بالالارعا ارنالعان ەكى بالالار ءۇيى بولعان. ەرەسەك بالار ءۇيىنىڭ باستىقتارى ۇيگە ءبو¬لىنگەن كيىم-كەشەك، ماتا، جانە قاراجاتتارىن وزدەرى¬نىڭ پايداسىنا جاراتقان، اۋقاتتارىن وزدەرى جەپ-ءىشىپ قويعان. سوندىقتان بىرنەشە بالا اشتان، سۋىقتان اۋىرىپ ولگەن. تەكسەرۋدەن كەيىن تاعى باسقا قىل¬مىستى ىستەرى اشىلىپ، كىنالى باستىقتار سوتتالدى... (5617 ءىس، 66-67-پ.). الماتى ق. ...«ۇلگىلى سابيلەر ءۇيىن¬¬دە» جاعداي وتە ناشار بولعان. ويتكەنى جاۋاپتى ادامدار سالعىرتتىق پەن تورەشىلدىك تانىتتى دەپ باعالانىپ، الماتى قالالىق حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭ¬گەرۋ¬شىسى گروزاعا ەسكەرتۋمەن قاتاڭ سوگىس بەرىل¬گەن. ەگەر جاقىن ارادا جاعداي تۇزەلمەسە كىنالىلەر قۋعىنعا تۇسەتىندىگى ەسكەرتىلگەن (6601 ءىس. 243-244-پ).
جىمقىرۋشىلىق الاپات اشارشىلىق جاعدايىندا بولماي قويمايتىن زاڭدى قۇبىلىس. قاي ءتىر¬شىلىك يەسى بولماسىن وزەگى تالعاندا جان ساقتاپ قالۋدىڭ امالىن كەز كەلگەن قۇندا ىسكە اسىرادى. ار، ۇيات، جاۋاپتىلىق سياقتى ادامي قۇندىلىقتار سوڭعى ورىندارعا ىعىستىرىلادى. الايدا ارنايى قۇقىق قورعاۋ ورىندارى ۇستالعان مۇنداي باسشىلاردى جاۋاپقا تارتىپ تۇرمەگە جابۋمەن بولدى. ويتكەنى بك(ب)پ قازولكەكوم بالالار ءۇيىن تەكسەرىپ، ولقىلىقتارعا جاۋاپتىلاردى جازالاۋ تۋرالى ۇدايى شەشىم شىعارىپ وتىردى. وگپۋ ورگاندارىنا بالالار ۇيلەرىنە بولىنگەن ازىق-تۇلىكتىڭ ۇرلانۋ، تالان-تاراجعا ءتۇسۋ فاكتىلەرىن بولدىرماۋ ءۇشىن قادا¬عالاپ، تەكسەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ تاپسىرىلدى. (5769 ا ءىس، 72-پ. سىرتقى بەتى).

بك(ب)پ قازولكەكوم سەكرەتارياتىنىڭ 1933 ج. 13 تامىزداعى وتىرىسىندا بالالار ءىسى جونىندەگى كوميسسياسىنا بارلىق بالالار ۇيلەرىن مەكتەپتەرگە، كۋرستىق ءىس-شارالارعا جانە فزو-لارعا جۇمىلدىرۋ ماسەلەسىن 15 كۇن ىشىندە دايىنداۋ تۋرالى مىندەت تاپسىرىلدى. (№301 حاتتاماسى 53-تارماق (141-ق. 1-ت. 6202 ءىس، 153-پ.). 1933 ج. اياعىنا قاراي بالالار ءىسى جونىندەگى كوميسسياسى، حالىق اعارتۋ حالكوماتى سياقتى جاۋاپتى ورگاندار قازاقستانداعى بالالار ۇيلەرىندە بالالاردى ىقشامداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ولكە بويىنشا بالالار ۇيلەرىندەگى 20 568 ەرەسەك بالا ىقشامدالدى. ونىڭ ىشىندە 4896 - وقۋعا، 4339 - ۇجىمشار مەن كەڭشارلارعا، 2486 - كاسىپورىندارعا جۇمىس ورىندارىنا جىبەرىلدى.، 8847 - اتا-انالارىنا قايتارىلدى. سوندا 1934 ج. 1 قاڭتارىنداعى احۋال بويىنشا كۇتىمگە قامتىلعان بالانىڭ سانى ولكە بويىنشا - 96 483 قۇرادى. ونىڭ 61 192 - ەڭبەكپەن، وقۋمەن قامتىلدى. 1934 ج. 1 ساۋىرىندە بار¬لىق وبلىستار بويىنشا 383 بالالار مەكە¬مە¬لەرى جۇمىس ىستەدى. ونىڭ ىشىندە 47 - سابيلەر ءۇيى، 28 - بالالار اۋرۋحاناسى، 14 - بالالار كوممۋنالارى، 161 - مەكتەپ جاسىنداعى بالالار ءۇيى، 93 - مەكتەپكە دەيىنگى بالالار ءۇيى. مەكتەپ جاسىنداعى 39 700, ياعني 87,1 پايىزى بالا وقۋمەن قامتىلدى، قالعان پايىزىن اۋرۋلار مەن كيىمدەرى جوقتار قۇ¬رادى. وسى مالىمەتتەردەن جوعارىدا ايتىلعان س. مەڭ¬دەشەۆ تالاپتارىنىڭ قانشالىقتى ورىندالعانىن اڭعارۋعا بولادى.
بالالار ۇيلەرىندە ءداندى داقىل شارۋاشىلىعىن جۇرگىزۋ ساياساتى دا ەداۋىر ناتيجە بەرگەن سياقتى. مىسالى كەلەس اۋدانىنداعى يشان-بازار بالالار ءۇيى 1934 ج. ءبىراز جەتىستىكتەرگە جەتكەن. اۋدانداعى بالالار ءۇيىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەسەمسەيىتوۆ، ساياسي ءبولىم باستىعى الىبەكوۆ، شارۋاشىلىق مەڭگەرۋ¬شىسى ۆولكوۆ 1934 ج. باسىندا جو¬عارعى بيلىك ورگاندارىنا «23 توننا ءوز ەگى¬نى¬مىزدەن نانىمىز بار، كوكونىستەر باعىنان 3 ت. كا¬پۋستا، 4 ت. كارتوشكا، 3 ت. پياز، 1 ت. قيار، ت ب. بار. كەلەسى جىلعا تۇقىم سەۋىپ قويدىق. 32 ت. ءشوپ قىسقا دايىن تۇر. 4 ات، 12 سيىر، 11 قوي بار. بالالار ۇيىندە اسحانا، كلۋب، استىق ساقتاۋ قويماسى بار. جاڭا ءبىر ءتورت بولمەلى بالالار ءۇيى سالىندى» - دەپ راپورت بەرگەن (5783 ءىس، 159-پ.). حالىق اعارتۋ حالكو¬ماتى بالالار ۇيلەرى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى س. ا. اسفەندياروۆ 1934 ج. ساۋىردەگى ەسەپ بەرۋ بايانداماسىندا 1933 ج. 1 قاڭتارىندا ولكە بويىنشا 256 بالالار ءۇيىنىڭ 17 شارۋاشىلى¬عى بولسا، 1934 ج. 1 ساۋىرىندە 308 بالالار ءۇيىنىڭ 123 شارۋاشىلىعى بولدى دەگەن مالىمەتتەر كەل¬تىرەدى (141-ق. 1-ت. 7692 ءىس، 2-10-پ.).

1934 ج. ناۋرىزدا بك(ب)پ قازولكەكوم حالىق اعارتۋ حالكوماتى مەن ءبىلىم بەرۋ حالكوماتى جانىنان بالالار ۇيلەرىنە جوعارعى ورگان شەشىمدەرى مەن نۇسقامالارىنىڭ ورىندالۋىن، دۇرىس تاماقتاندىرىلۋىن باقىلاۋ جانە ساياسي تاربيە بەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋمەن اينالىساتىن 2-3 بوساتىلعان قىزمەتكەر ءبولدى. قازاق كاسىپوداق كەڭەسى مەن قازاق جاستار وداعىنىڭ ۇسىنىسىمەن وسى جىلدىڭ 15 ءساۋىر جانە 1 مامىر ارالىعىندا قاراۋسىز بالا¬لارمەن جۇمىس جونىندە 2 اپتالىق وتكىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. بۇل شارا بارلىق قوعامدىق كۇشتى بالالار جاعدايىنا جۇمىلدىرۋى ءتيىس بولدى. بارلىق جۇمىسشى جانە شارۋاشىلىق بۇقارا سەنبىلىكتەر وتكىزىپ، ەرىكتى تۇردە قاراجات ءبولىپ، قا¬جەت¬تى زاتتار جيناۋمەن قولداۋ كورسەتۋگە مىندەت¬تەلدى (6603 ءىس. 407-پ).
الايدا اتالعان شارالاردىڭ قولدانىلۋىنا، بالالار ۇيلەرىنە بولىنگەن 40 ملن. رۋب. قاراجاتقا قاراماستان بالالار ۇيلەرى جاعدايلارى جاقسارا قويمادى. ارنايى تەكسەرۋ بريگادالارى مەديتسينالىق-سانيتارلىق، ماتەريالدىق جەتىسپەۋشىلىك، تالان-تاراجدىق سيپاتىنداعى ءتۇرلى ولقىلىقتار مەن كەمشىلىكتەردى تاۋىپ جوعارعى بيلىك ورىندارىنا حابارلاۋمەن بولدى. سوندىقتان 1934 ج. 22 مامىر¬ىندا قازاق كسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى بالالار ۇيلەرىن جاقسارتۋ شارالارى تۋرالى ماسەلەنى تاعى قارادى. بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى جۇمىستار تاپسىرىلعان حالىق اعارتۋ حالكوماتى، قارجى حالكوماتى، جابدىقتاۋ حالكوماتى، دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكوماتى، قازاق ولكەلىك كاسىپوداعى جانە ولاردىڭ جەرگىلىكتى ورگاندارى بالالار ۇيلەرىن جاب¬دىقتاۋ، قارجىلاندىرۋ، كۇتۋ جانە سانيتارلىق-مەديتسينالىق ەمدەۋ جۇمىستارىنا سەلقوستىق، تورەشىلدىك تانىتتى دەپ، جەرگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ ورگاندارى بالالار ۇيلەرىنىڭ مۇلكى مەن قاراجاتىن تالان-تاراجعا سالدى دەپ ايىپتالدى. بالالار ۇيلەرىن جابدىقتاۋ، قارجىلاندىرۋ، اكىمشىلىك-شارۋاشىلىق جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن دەربەس بالالار ۇيلەرى جونىندەگى باسقارماسىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە قارالدى (7692 ءىس، 54-56-پ.). بك(ب)پ قازولكەكوم بيۋروسىنىڭ 1934 ج. 29 مامىرداعى وتىرىسىندا شۇعىل تۇردە ارنايى بالالار ۇيلەرى جونىندەگى باسقارما قۇرۋ تۋرالى شەشىمدى بەكىتتى. حالىق اعارتۋ حالكومىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ش. و. جانتلەۋوۆ ونىڭ باستىعى بولىپ تاعايىندالدى. باسقارمانىڭ جانىنان 6 وبلىسقا ءبىر-ءبىر ادامنان ينسپەكتور بەكىتىلدى جانە سايكەسىنشە وبلىستاردا باسقارمانىڭ شاعىن اپپاراتتارى قۇرىلدى. باسقار¬مانىڭ بالالاردى قورعاۋعا بولىنگەن قاراجات ەسەبىنەن ءوز بيۋدجەتى بولۋى كوزدەلدى (№33 حاتتاماسى 48-تارماق (6605 ءىس، 411-پ.).
جالپى بالالاردى قورعاۋ جونىندەگى اتقارىل-عان قىرۋار جۇمىستار مەن قاراجات كوزدەرىنىڭ ناتيجەسىندە 1934 ج. بالالاردىڭ جاعدايى ەداۋىر جاقسارا تۇسكەندەي. بالالار ءولىمى ازايدى. الايدا سەمەيدە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ كەيبىر بالالار ۇيلەرىندەگى ورىن العان قارجى، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك تاپشىلىعى سياقتى ولقىلىقتار جالعا¬سا بەردى. ونداعى اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى. سوندىقتان ورتالىقتان بالالار جاعدايىن كوتەرۋگە قارجى سۇراۋ شارالارى تاعى دا ورىن الدى. وزبەكستان، ورتا ۆولگا ەلدەرىنىڭ قازاقستان باسشىلىعىنا بوسىپ بارىپ قاراۋسىز قالعان قازاق بالالارىن قابىلداۋلارىن بىرنەشە مارتە وتىنگەنىمەن ەلدىڭ ولاردى 1934 ج. ور¬تاسىنا دەيىن كەرى قايتارۋعا شاماسى كەلمەدى (141-ق 1-ت 6518 ءىس، 53-پ.). حكك ۋاكىلى مولدا¬عا¬ليەۆتىڭ ورتا ەدىل ولكەسىندەگى كوشكىن قا¬زاق¬تار جاعدايى تۋرالى 1934 ج. 21 ساۋىردە جازعان مالىمەتتەرى بويىنشا 1934 ج. ساۋىرىندەگى احۋال بويىنشا ولكەدە قاراۋسىز بالالار سانى - 4917, ال ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا - 3912 قۇرادى (6644 ءىس، 2-3-پ.).

بالالار - اش وزەكتىڭ قۇربانى
كىمنىڭ تاراپىنان بولسىن قاراجاتتى جىمقىرۋ، ازىق-تۇلىك پەن مۇلىكتى تالان-تاراجعا سالۋ سياقتى فاك¬تورلەردىڭ ءورشي ءتۇسۋى اشتىق جاعدايىنداعى زاڭدىلىق دەيمىز. ويتكەنى بۇل كەزەڭدەگى قۇبىلىس ادەتتەگى مانساپ ەمەس، جان ساقتاپ قالۋ، اجالمەن كۇرە¬سۋ بولدى. دەسەك تە، وسى جىلدارداعى ەڭ سوراقى سۋبەكتيۆتى كورىنىس - قارسىلىق كورسەتۋگە كۇشى جەتپەگەن ءالسىز بالالار - وزەگى تالعان ۇلكەندەردىڭ، جاقىن تۋىستارىنىڭ، كەيدە ءوز اتا-انالارىنىڭ قۇربانى بولىپ كەتە باردى.
وسىلايشا حح ع. 30-شى جىلدارداعى بالالاردىڭ بالالىق شاعى ءولىم مەن ءومىر اراسىندا ارپالىسپەن ءوتتى. مىڭداعان بالا قازاق حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ تۇرپاتىن وزگەرتپەك بولعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ قۇربانى بولدى. ءدال وسى جىلدارداعى ادام ءولىمى قازاقتىڭ ءوسۋ دەموگرافياسىنا ۇلكەن سوققى بولدى.
جوعارىدا كەلتىرىلگەن 30 جىلدارداعى بالالار جاعدايىن باياندايتىن مىڭداعان قۇجاتتاردىڭ ىشىندەگى ماسەلەنىڭ ءار قىرىن كورسەتەتىن مازمۇنداعى كەيبىر دەرەكتەرى عانا وقيعا جەلىسىمەن تالدانىپ، باعا بەرىلدى. مۇنداي قۇجاتتاردىڭ كەيبىرى ءتۇزىلۋ كەزىندە-اق ءىس-جۇرگىزۋ قاعازدارىنا «اسا قۇپيا» دەگەن تاڭبامەن تىگىلسە، ەندى بىرەۋلەرى ارنايى ۇكىمەت¬تىك شەشىممەن قۇپيالاندىرىلىپ تاستالدى. تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىعىنا قاراي قر پرەزيدەنتى مۇراعاتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرى «قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى» قورىنىڭ قۇپيالاندىرىلعان قۇجاتتارىنا ساراپتاما جاساپ، ەلىمىزدىڭ ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني، وندىرىستىك، اسكەري جاعدايىن كورسەتەتىن كوپتەگەن قۇجاتتارعا ارنايى قۇرىلعان ۇكىمەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرىمەن بىرىگە وتىرىپ كەشەندى قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى. وسىدان كەيىن عانا اتال¬عان تاقىرىپتارداعى مۇراعات قۇجاتتارى عىلىمي تۇردە جاريالانا باستادى. ال وسىعان دەيىن اشتىق بالالارى تۋرالى دەرەكتەردى كوبىنەسە بەيرەسمي قۇرالداردان - وقيعا يەلەرىنىڭ، ياعني سول زوبالاڭنان اۋپىرىمدەپ ءتىرى قالعان كىشكەنتاي قارا كوزدەر - بۇگىنگى قارت اجەلەر مەن اتالاردىڭ اڭگىمەلەرىنەن ەستىپ، جازۋشىلاردىڭ ادەبي شىعارمالارىنان وقىپ كەلدىك.

http://akikatkaz.kz/?p=84