«الاش» پارتياسىن قۇرۋداعى نەگىزگى ماقساتىمىز قازاق حالقىنىڭ قامى ەدى عوي. ەلى ساي، جەرى باي، ءوسىپ-ونگەن ونەرلى حالىقتارى بار مەملەكەتتەرمەن تەرەزەسى تەڭ تۇسەتىن قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى. ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرۋشىلىق كۇشى بار ۇيىم كەرەك بولدى. ول ۇيىم «الاش» پارتياسى دەپ ەسەپتەدىك...

ءالىمحان ەرمەكوۆ

«الاش» پارتياسىن قۇرۋداعى نەگىزگى ماقساتىمىز قازاق حالقىنىڭ قامى ەدى عوي. ەلى ساي، جەرى باي، ءوسىپ-ونگەن ونەرلى حالىقتارى بار مەملەكەتتەرمەن تەرەزەسى تەڭ تۇسەتىن قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتىن قۇرۋ ەدى. ول ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرۋشىلىق كۇشى بار ۇيىم كەرەك بولدى. ول ۇيىم «الاش» پارتياسى دەپ ەسەپتەدىك...

ءالىمحان ەرمەكوۆ

ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ توم تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بەسىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەندە، رەسەيدە اۋەلى اقپان، ودان كەيىن قازان توڭكەرىسى جۇزەگە اسىرىلىپ، سىبىردە دە، قازاقستاندا دا توڭكەرىستىك قوزعالىس كەڭ ورىستەپ، ءا.ەرمەكوۆ بىردەن ساياسي جۇمىسقا ارالاسىپ، وقۋدى ۋاقىتشا توقتاتادى دا، قازاق­ستان­داعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا تىكەلەي ارالاسىپ كەتە با­رادى. قازاق حالقىن قالايدا ەزگىدەن قۇت­قارىپ، تەڭدىك اپەرۋدى ماقسات تۇتقان ءالىم­حان الاشوردا جۇمى­سىنا بەلسەنە ارالاسادى.

1918 جىلعى ءساۋىردىڭ 2-ءسى كۇنى ءالىمحان الاشوردا باسشىلارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، حالەل حابباسوۆپەن بىرگە سەمەيدەن تىكە باي­لانىس جەلىسى ارقىلى ۆ.ي.لەنينمەن جانە ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ي.ۆ.ستالينمەن سويلەسەدى. وندا نە جونىندە اڭگىمە بولعانىن سەمەيدە جۇسىپبەك ايما­ۋى­توۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىعىپ تۇرعان «اباي» جۋرنالىنىڭ سول جىلعى ءۇشىنشى سا­نىن­داعى مىنا ماتىننەن اڭعارۋعا بولادى:

«قۋانىش قۇتتى بولسىن! جۋرنالىمىز باسىلىپ قويعاننان كەيىن مىناداي قۋا­نىشتى حابار الىپ، تەڭدىككە، بيلىككە سۋسا­عان، الاشتىڭ اۋىلىن قۋانتقالى جۋر­نال­دىڭ تىسىنا وسى حاباردى اسىعا باسىپ وتىرمىز. 20 مارت كۇنى (ەسكىشە) ماسكەۋ­دەگى سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى لەنين مەن نارودنىي كوميسسار ستاليننەن بوكەي­حانوۆ، عابباسوۆ اتىنا تىلگرامم كەلدى. مۇنداعى حالەل، ءالىمحان پرياموي پروۆودپەن اۋىزبا-اۋىز لەنين مەن ستالينگە تىلگراممەن سويلەسكەندەگى جاۋابى مىناۋ:

«ءار حالىقتىڭ ءوز بيلىگىن وزىنە بەرەمىز دەپ شىققان زاكون-جارلىعىمىز ءالى سول قالپىندا، ايتقانىمىز ايتقان. سىزدەردىڭ وكىلدەرىڭىز بىزگە اكەلىپ تاپسىرعان جالپى قازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن تۇگەلىمەن قابىل الامىز، جالعىز-اق سوۆەت ۇكىمەتىن تانى­ساڭىزدار. ەندى ءبىزدىڭ بيلىك بەرەمىز دەگەن ءسوزىمىزدى ىسكە اسىرۋ كەرەك. ول جەردەگى تۇر­عان اكىمشىلىكپەن بىرىگىپ، سەزد شاقىرىپ، اۆتونوميانى جاريا قىلۋ جولىندا بولاتىن كوميسسيا جاساڭىزدار. قازاق سياقتى ءتۇرى، ءىسى، عۇرپى، ەلى، جەرى باسقا جۇرتتىڭ ءوز بيلىگىن ءوزى الۋعا ەرىكتى. قازاقتىڭ قامقور­لارى تەزىنەن كوميسسياسىن جاساپ، اۆتونومياسىن جاريا قىلۋعا اسىعار دەپ بىلەمىز. ەندىگى ءبىر نيەت، ءبىر تىلەكتەگى ادامدارمەن اقىلداسىپ، بايلاعان سوزدەرىڭىزدى بىزگە بىلدىرەمىز»، - دەپ لەنين، ستالين قول قوي­عان... 21 مارتتا بوكەي­حانوۆ، عابباسوۆ، ەرمەكوۆ اتىنا ماسكەۋدەن تاعى تىلگرامم الدىق: «حالىق كوميسسارلارىمەن ءسوي­لەسىپ جاتىرمىز. الاشتىڭ اۆتونومياسىنا قار­سى­لىق جوق. بۇگىن، ەرتەڭ الاشوردامەن ستا­لين ءوزى سويلەسەدى»، - دەپ. جاھانشا، حالەل دوس­مۇحامەدوۆتەر. جوعا­رىداعى وكىل­دەر وسى ساربازدار ەكەن. «باس­قارما».

1919 جىلدىڭ شىلدەسىندە ركپ (ب) ورتالىق كوميتەتى مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قىرعىز (قازاق) ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى ۇيىم­داس­تىرىلدى (كيرۆوەنرەۆكوم). ونىڭ تۇپكى­لىكتى قۇرامى 1919 جىلعى 20 جەلتوقساندا بەكىتىلدى. توراعا رەتىندە قارت بولشەۆيك ستانيسلاۆ پەستكوۆسكي، مۇشە­لەرى بولىپ ءالىبي جانگەلدين، ساقىپ­كەرەي ارعىنشيەۆ، عۇبايدوللا مەن الياسقار الىبەكوۆتەر، باقىتجان قاراتاەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇ­حامەديار تۇنعانشين، نىسانعالي بەگىمبەتوۆ تاعا­يىن­دالدى. ول ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەكى وبلىسىمىز - اقمولا مەن سەمەي - سيب­رەۆ­كومنىڭ قارا­ۋىندا. بۇلار سىبىرگە جاسالاتىن بيلىك ورنى ەدى. الگى اتالعان اي­ماق­تار قازاق ەلىن­دە بولعاندىقتان، قازاق­ستاندا الگىندەي باس­قارما جاسالعاندىقتان، بۇلار سوعان كىرۋى كەرەك-ءتىن.

مىنە، وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1920 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا ءالىمحان ەرمەكوۆتى سەمەي وبلىسىنىڭ گۋبەرنيالىق كوميتەتى ۋاكىل ەتىپ ورىنبورعا جىبەرەدى. وندا ول سەمەي مەن اقمولانىڭ كيرۆوەن­رەۆكومعا ەنۋى جونىندە باياندايدى. ول قا­زاق اۆ­تونومياسىنىڭ قۇرىلماعان كەزى. مۇنى تالداۋ كەزىندە بولاشاق اۆتونوميا­لى رەس­پۋبليكا قۇرۋعا جانە ونىڭ شەكاراسىن بەل­گىلەۋگە بايلانىستى ماسەلە قارا­لادى.

ءالىمحان ابەۋۇلى موسكۆادا ءتورت ايداي بولادى. وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ول كير­ۆوەنرەۆكومنىڭ مۇشەلەرىمەن تۇراقتى بايلانىس جاساپ، ولاردان قاجەتتى نۇسقاۋ-كەڭەس الىپ تۇرادى. ماسكەۋگە كەلگەن بەتتە ءالىمحان ۆ.ي.لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن بولعان كوميسسيا ماجىلىسىندە قازاقستاننىڭ جاعدايى تۋرالى بايانداما جاسايدى.

قازاقستاننىڭ باتىس جانە شىعىس شەكارالارى قالاي ايقىندالعانى تۋرالى

ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ەستەلىگىنەن:

«بايانداماعا كىرىسپەي تۇرىپ قازان توڭكەرىسى كوسەمىنىڭ الدىندا قاتتى تول­قى­دىم. بىراق ونىڭ قاراپايىمدىلىعى، مەيىرىمدىلىگى، كىشى حالىقتارعا دەگەن ەرەكشە قامقورلىعى ماعان جايماشۋاق اسەر ەتتى. بايانداما كەزىندە مەنى ونىڭ شيراق­تىعى، ويىنىڭ وتكىرلىگى، بايانداماشىنى ءادىل دە باتىل قولداۋى بەيجاي قالدىر­مادى.

ەندى ۆلاديمير ءيليچتىڭ شيەلەنىسكەن ماسەلەلەردى دۇرىس شەشۋگە قاتىسىپ، كومە­گى تۋرالى جەكە-جەكە ەپيزودتارعا توقتا­لايىن.

مەن ءوزىمنىڭ باياندامامدا، نەگىزىنەن، قازاقستانداعى شەكارانى انىقتاۋدا ۇلكەن ماڭىزى بار كۇردەلى دە شيەلەنىسكەن جەر ماسەلەسىنە توقتالدىم. پاتشالىق رەسەي كەزىندە قازاق جۇرتىنىڭ يەلىگىنەن وزەن، كول جاعالاۋىندا، ورمان القابىندا ورنا­لاسقان قارا توپىراقتى جەرلەر تارتىپ الىنعان.

مۇنداي اپەرباقاندىق پومەششيكتەردىڭ قۇلقىن جوقتايتىن ستولىپيندىك رەفورمادان كەيىن ءتىپتى ورىستەپ كەتتى. ول مەملەكەتتىك دۋما مىنبەسىنەن «قىرعىز دالاسىن يگەرۋ كەرەك» دەپ پاتشالىق ساياساتتىڭ تىرەگى بولدى، ءسويتىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى ويلاماي، قازاقستان مەن تۇركىستاندا كۋلاك­تىق شارۋاشىلىقتىڭ قانات جايۋىنا بار كۇشىن سالعان ەدى. مۇندا كاسپي جا­عالاۋى تۋرالى ماسەلەلەر وتكىر پىكىرتالاستار تۋدىردى. ال جەرگىلىكتى تۇرعىندار­دىڭ جەر تۋرالى ماسەلەسىن ءتىپتى قاراعان جوق بولاتىن. ەرتىستىڭ ون شاقىرىم سول جاق بەتى 1904 جىلعى ورىس-جاپون سوعىسى الدىندا سەنات ۇكىمەتىنىڭ قاۋلى­سىمەن ءسىبىر كازاك­تارىنىڭ يەلىگىنە بەرىلگەن. ال قازاق ەلى بۇل جەردەن ايىرىلىپ، ونىڭ ۇستىنە، جايىلىمداردا مالىن باعۋ ءۇشىن ورىس كۋلاكتارىنا وراسان زور قارجى تولەپ، تەز ارادا كەدەيلىككە ۇشى­رادى. ءسويتىپ، ولار ءاربىر قازاق وتباسىنا قىزمەت ەتەتىن ءۇي شارۋا­سىن­داعى جۇمىسشى رەتىندە باتراك­تارعا اينالدى. ارحيۆتەردەن قازاق ءوزىنىڭ ولگەن كىسىسىن جەرلەۋ ءۇشىن جەرگە 18-20 سوم تولە­گەنى بەلگىلى.

باياندامامنىڭ سوڭىندا قازاقتارعا يەلەنىپ كەلگەن جەرلەرى وزدەرىنە قايتا­رىلىپ جانە جەرگىلىكتى قازاق پەن وتىرىق­شىلدانعان ورىس تۇرعىندارى ورنىعىپ ءبىت­كەنشە، رەسەيدەن قونىس اۋدارۋدى توق­تاتقان ءجون دەگەن ۇسىنىس جاسادىم.

كوميسسيانىڭ ماجىلىسىندە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانى انىقتاۋ كەزىندە كاسپي تەڭى­زىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋلارىن كىرگىزۋ كەرەك­تىگىن ايتتىم. بۇعان كوپتەگەن ادام قارسى بولدى. اسىرەسە استراحان گۋبەرنيا­لىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەدسەداتەلى (فاميليا­سى ەسىمدە جوق), لەجاۆا، بريۋحانوۆ سەكىلدى باسشىلار «كاسپي بالىعىمەن ماسكەۋ جۇرتشىلىعىن اسىراپ وتىرمىز، ەلىمىز ازىق-تۇلىك قيىندىعىن باستان كەشىپ وتىر» دەدى. بۇل ماسەلەگە سويلەگەندەردىڭ تەرىس كوزقاراسىن بايقاعان ۆلاديمير يليچ ماعان بۇرىلىپ، بىلاي دەدى: «ءبىزدىڭ ەكونوميستەر جان-جاقتى تالداپ، باتىل ايتقان سەكىلدى، ۇيالماڭىز، ءوزىڭىزدىڭ ويىڭىزدى ەركىن ايتا بەرىڭىز، ەندى ءسوز سىزگە بەرىلەدى».

ۆلاديمير يليچ استراحان گۋبەر­نيا­لىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنا بۇ­رى­لىپ: «جاعالاۋداعى قازاق جانە ورىس تۇرعىندارىنىڭ سان جاعىنان ارا قاتىناسى قانداي؟» دەگەن سۇراق قويدى. توراعا ەسەپتەلگەن مالىمەتتەر جوق دەگەنگە كەلتىرىپ، سۇراقتان بۇلتارعىسى كەلىپ ەدى، ۆلاديمير يليچ: «جاعالاۋدا قانشا قازاق، قانشا ورىس بار دەپ وتىر­عانىم جوق، وسى وڭىردەگى تۇرعىن­داردىڭ قايسىسى باسىم؟» - دەدى. سوندا توراعا امال­سىزدان «قازاقتار باسىم سەكىلدى» دەگەنگە سايدى. ۆلاديمير يليچ «ماسەلە ءتۇسى­نىكتى بولدى» دەپ، داۋىس­قا سالدى، ءسويتىپ، مە­نىڭ ۇسىنىسىم كوپشىلىك داۋىسپەن قولداۋ تاپتى.

1920 جىلدىڭ 24 تامىزىندا حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى تۋرالى دەكرەت جوباسىنىڭ ماسەلەسى جونىندەگى ءماجى­لىسكە بايانداماشىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەن دە قاتىستىم. ماجىلىستەگى اتموسفەرا اسا ىسكەرلىك جاعدايدا بولدى، ارقايسىسى وزدە­رىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنىپ، قاتال ءتار­تىپ ­پەن سانالىلىق ورناعانداي ەدى. بۇل ءماجى­لىسكە ۆ.ي.لەنيننىڭ ءوزى قاتىسىپ وتىردى.

ماسەلە تۋرالى ۇلتتار جونىندەگى ناركومات توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كامەنسكي بايانداما جاسادى. ول ءوزىنىڭ جاۋاپكەرشىلى­گىن قاتتى سەزىنىپ، بايانداما بارىسىندا قات­تى قينالدى. ءسويتىپ، دەك­رەتتىڭ جوباسى تۇتاس وقى­لىپ، رسفسر حالىق كوميس­سا­ريا­تىنىڭ ءماجى­لىسىندە بەكىتىلدى. ءتيىستى قوسىم­شا­لار مەن ءوز­گەرىستەرىمەن قو­سا دەكرەت 1920 جىل­عى 26 تامىزدا بۇكىل ەلگە جاريا­لاندى.

1920 جىلى 23 ماۋسىمنان 7 تامىزعا دەيىن كومين­تەرننىڭ ءىى كون­گرە­سىنىڭ ءماجى­لىس­تەرى وتكەن ەدى. ركپ (ب) دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىنا ۆ.ي.لەنيننىڭ باسقارۋىمەن پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىلارى كىردى. سونداي-اق بۇعان اۆتونو­ميا­لىق رەسپۋبليكالاردان دا دەلەگاتتار كەلدى. قازاق اۆتونومياسىن تۇ­رار رىسقۇلوۆ پەن احمەت باي­تۇرسىنوۆ باستاپ باردى.

ۆ.ي.لەنين ءوزى توراعا­لىق ەتكەن العاشقى ءماجى­لىستىڭ اياعىندا اۆتونوميانى قۇرۋ جونىندە «قازىر ستالينگە بارىپ پىكىرلە­سىڭدەر، ونىڭ دا­يىنداعان جوباسى بار، سو­نى­مەن تانىسىپ، بار وي­لا­رىڭىزدى ءتۇيىس­تىرىڭىز­دەر» دەپ كەڭەس بەردى.

ماجىلىسكە قاتىسۋشى­لار ۇزىلىسكە دالىزگە شىق­تىق. قا­زاقستاندىق دەلەگاتسيا 15-تەي ادامبىز. ءالي­حان ءبو­كەي­حانوۆتى توس­تىق. الە­كەڭ لەنينمەن وڭا­شا پىكىرلەسىپ، اڭگى­مە­لەسىپ قالعان بولاتىن. ءبىر 15-20 مينۋتتان كە­يىن ول كىسى دە شىقتى. «ءبىز ءسىزدى ستا­لينگە كىرۋگە توسىپ تۇر­مىز»، - دەپ ايتتىق.

ءاليحان بارىمىزگە سال­قىن­داۋ قاراپ: «ستالين نە شە­شەر دەيسىڭ، ونىڭ نە ويى، نە ءبىلىمى كولەمدى ەمەس، قانشا ءبىر جەتىسكەن جوبا بار دەيسىڭ. ونان دا ءوزىمىز جەكە شەشكەن دۇرىس»، - دەپ، ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز ءبارىمىز دە اڭتارىلعان قالپى الەكەڭە ىلەسىپ، كرەملدەن شىعىپ كەتتىك. وسى كۇنى «بالكىم، كىرىپ پىكىرلەسكەنىمىز دۇرىس بولار ما ەدى، مۇمكىن، باسقاشا شەشىلەر مە ەدى» دەگەن وي كەلەدى («جالىن»، 1992, №7-8, 59-بەت.)

وسى ماجىلىستەن كەيىن ءبىر جەتى وتكەن سوڭ ۆ.ي.لەنين قازاق اسسر-ءىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتكە قول قويادى. قازاق رەسپۋبلي­كا­سىنىڭ تەرريتوريالىق شەكاراسىن بەلگى­لەۋ­دە 29 جاسار تالانتتى ءالىمحان ەرمە­كوۆتىڭ جاساعان ەڭبەگى تاريح الدىنداعى، قازاق حالقىنىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىنا اينالادى.

ءا.ەرمەكوۆ 1920 جىلى قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرىسۋعا تىكەلەي اتسالىسقانىمەن، العاشقى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنە مۇشە بولىپ سايلانعانىمەن، س.مەڭدەشەۆ، ءا.ايتيەۆ، ءا.جانگەلدين، ا.اسىلبەكوۆ، س.سەيفۋللين، ن.نۇرماقوۆ، ءا.دوسوۆ سياقتى كوممۋنيستەر باستاعان جاڭا ۇكىمەت بۇرىن الاشتا بولعان قايراتكەرلەردى باسشى قىزمەتتەرگە قوي­عىسى كەلمەگەندەي. تەك ا.بايتۇرسىنوۆ قانا وقۋ حالىق كوميسسارى بولىپ تاعايىن­دالادى. وزگەلەر شەتتەپ قالادى. سولاردىڭ ءبىرى ءا.ەرمەكوۆ تە سىرتتاپ، ءوز ەلىنە ورالادى. قارقارالىدا جاڭا اشىل­عان تەحنيكۋمدا ساباق بەرەدى. جالپى، تەمىرجولدان، ءىرى اكىمشىلىك ايماقتاردان ءبىر قىرىن، توما­عا-تۇيىق جاتقان اياداي قارقارالى قا­لاسى وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە ا.باي­تۇر­سىنوۆقا دا، ءا.بوكەي­حانوۆ­قا دا، ءا.ەرمەكوۆكە دە ءار كەزەڭدە قونىس-تۇراق بولادى. بۇل شاعىن قالاعا م.دۋ­لا­توۆتىڭ دا قاتىسى بولادى. اقمولا­دا 1918 جىلى «ءتىر­شىلىك» گازەتى شىققاندا وعان رەداكتور بول­عان راقىمجان دۇيسەن­باەۆ تا كەيىن ءوزى­نىڭ تۋعان ايماعى قارقارا­لىنى پانا­لا­عان-دى.

رەپرەسسيا ىزعارىن سەزگەن ءا.ەرمەكوۆ كوڭىل تورىنەن كەتپەيتىن ۇلكەن ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءبىرجولاتا عىلىمي-پەداگوگيكالىق قىزمەتكە اۋىسادى. 1926 جىلى تاشكەنتتە قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پەدا­گوگيكالىق وقۋ ورنى - قازاق پەداگو­گيكالىق ينستيتۋتى (كازپەدۆۋز) اشىلادى. الەكەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ وسى ينستيتۋتقا وقىتۋشى رەتىندە شاقىرىلىپ، ماتەماتيكا پانىنەن ساباق بەرەدى. ءارى جاراتىلىستانۋ-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى قىزمەتىن اتقارادى. العاشقى رەكتورى جانە ۇيىمداستىرۋشىسى، قازاقتىڭ تاعى ءبىر اياۋلى پەرزەنتى تەمىربەك جۇرگەنوۆ بولعان بۇل جوعارى وقۋ ورنىنا ماسكەۋ، لەنينگراد، كيەۆ سياقتى ەلىمىزدىڭ اسا ءۇل­كەن عىلىمي ورتالىقتارىنان بىلىكتى ماماندار، تاجىريبەلى عالىم-پەداگوگتەر شا­قى­رىلادى. بۇل جىلدارى ءا.ەرمەكوۆ كۇ­يەۋ بالاسى تەمىربەك جۇرگەنوۆپەن (تەمىر­بەك 1927 جىلى ءالىمحاننىڭ قارىن­داسى ءدا­مەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆاعا ۇيلەنەدى) تۋىس ءارى جاسى ۇلكەن، كورگەنى مەن كوكەيگە تۇيگەنى مول اعا رەتىندە وتە جاقىن ارالاسادى. ءالىمحان مەن تەمىربەكتىڭ ت.ب. ازامات­تاردىڭ ۇلكەن قاجىر-قايراتى مەن تابان­دىلىعىنىڭ ارقاسىندا 1928 جىلى كازپەدۆۋز الماتىعا كوشىرىلەدى.

ءا.ەرمەكوۆ كەيىننەن الماتى زووتەح­نيكالىق-مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىندا جۇ­مىس جاساپ جۇرگەندە قازاق­ستاننىڭ جاڭا استاناسى الماتىدا 1930 جىلدىڭ 30 مامىر - 6 ماۋسىم ارالىعىندا VII ولكەلىك پارتيا كونفەرەنتسياسى بولىپ ءوتتى.

وسى كونفەرەنتسيادا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا اتىنان سۋىرىلىپ شىعىپ ءسوز ءسوي­لەگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى ءالىمحان ەرمەكوۆ بولدى.

وكىنىشكە قاراي، ءا.ەرمەكوۆتىڭ كونفەرەنتسيادا سويلەگەن ءسوزى ۇلتتىق ينتەلليگەن­تسيانىڭ تاڭداۋلى وكىلدەرىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىپ جاتقان ف.ي.گولوششەكيننىڭ كوڭى­لىنەن شىعا قويمادى. ويتكەنى جاعىمپازدىق اتاۋلىعا جانى قاس ءالىمحان ءوز سوزىندە ءول­كەلىك پارتيا كوميتەتى ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ەسىمىن اۋىزعا دا المادى. گولوششەكيننىڭ كۇت­كەنىن­دەي، ەرمەكوۆ الاش ارىستارىنىڭ «قىلمىسىن» اشكەرەلەپ، كوگەندەگەن قو­زى­داي حالىق جاۋلارى قاتارىنا قوسىپ بەرۋدەن دە بويىن اۋلاق سالادى. ارى تازا، ازامات­تىعى بيىك ەرمەكوۆتىڭ وسىنداي جا­سىقتىققا بارۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى.

كونفەرەنتسيانىڭ الدىندا گولوششەكين الاش­وردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى بولعان قازاق­تىڭ عۇلاما عالىمى احمەت بايتۇر­سىنوۆتى، تارلان اقىن ماعجان جۇماباەۆتى، كور­نەكتى جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتى كونتر­رەۆوليۋتسيالىق جۇمىسقا ارالاستى دە­گەن جالعان ايىپ تاعىپ، حالىق جاۋى رە­تىندە تۇتقىنعا الدىرادى.

كونفەرەنتسيادان كەيىن كوپ كەشىكپەي ءا.ەرمەكوۆ «كونتررەۆوليۋتسيالىق قىزمەتى ءۇشىن» قازاقتىڭ تاعى ءبىر ۇلى پەرزەنتى مۇح­تار اۋەزوۆپەن بىرگە تۇرمەگە وتىرادى. وسىلايشا ول ستاليندىك زۇلمات ەندى عانا قىلاڭ بەرىپ كەلە جاتقان كەزدە اباقتىعا جابىلادى.

قانشاما پالە-جالانى باسىنا ءۇيىپ-توگىپ، ەكى جىل بويى اۋرەگە سالعانمەن، ەشتەڭە شىعارا الماعان سوڭ، ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋعا ءماجبۇر بولادى. بىراق ەكى ازاماتتىڭ ساعىن سىندىرىپ، جىگەرىن جاسىتۋ ماقساتىمەن رەسپۋبليكالىق گازەتتەردە «الاشوردانىڭ بۇرىنعى كور­نەكتى باسشىلارى وزدەرىنىڭ وتكەندەگى قىز­مەتىن ايىپتاپ، الاشوردا ۇيىمىنىڭ كونتر­رەۆوليۋتسيالىق ۇلتشىل ءمانىن اشكە­رەلەيدى» دەگەن رەداكتسيالىق ماقالا جاريالاپ، سوڭىندا ەرمەكوۆ پەن اۋەزوۆتىڭ مالىمدەمەلەرىن باسادى.

بۇل جونىندە الەكەڭ ءوزىنىڭ ەستەلى­گىندە:

«...ءبىز تۇرمەدە كوپ ۇگىت­تەن، زورلىقتان كەيىن جاز­دىق بۇل حاتتى. بىزگە ءتىپتى ونى قالاي جازۋدى دا ءۇي­رەتتى. ءبىزدىڭ بۇل حاتتارىمىز ول كەزدە ۇگىت-ناسيحات ءۇشىن كەرەك بولدى. مىنە، الاش­تىڭ كورنەكتى ەكى وكىلى ءوز ايىپتارىن مويىنداپ وتىر. بۇلار سوۆەت وكىمەتى الدىندا تىزە بۇكتى دەپ اي­تۋ­عا كەرەك بولدى. باسقا سوزدە­رىمە توقتال­مايىن.

بىرىندە: «مەن حالىقتى جەرگە ورنالاستىرۋ جونىندە تاپتىق باعىت ۇستاماي، جالپى، قازاق اۋىلدارىن قو­نىس­تاندىرۋ كەرەك دەپ بۇرا تارتتىم» دەدىم. ال راسىنا كەلگەندە، قازاقستاندا ول كەزدە جەرگە ورنا­لاس­پاعان ورىس شارۋالارى جوق-تى. ولاردى پاتشا ۇكىمەتى، ءاسى­رەسە رەاكتسياشىل ستولىپين قازاقتىڭ وزەندى، كولدى، شۇ­رايلى اي­ماقتارىنا رەۆوليۋتسيادان بۇرىن-اق مىق­تاپ ورنالاس­تىرعان بولاتىن. ال قازاق اۋىل­دارىن تەز قونىس­تان­دىر­ماساق، ەلدى ءساۋ­لەت­تەندىرۋگە بولمايدى دەپ ف.ي.گو­لو­ششە­كين جان­ال­قىمعا الدى. سون­دىق­تان ءبىز، جوسپارلاۋ كوميس­سياسىن­داعى ما­مان­دار، ناركومىمىز ج.سۇل­تانبەكوۆ بولىپ، قا­زاق اۋىلدارىن وتى­رىق­شى­لىققا كوشىرۋ­دى جوس­پار­لادىق. وسى كۇنى رەسپۋبليكادا ءار جەردە كەزدەسەتىن «كازگورودوك» دەگەن­دەر سو­نىڭ ءبىر كورىنىسى ەدى. مۇن­دايدا ءبىر اۋىل­دىڭ كەدەيلەرىن، ورتاشالارىن، ءار اۋىل­دا كەزدەسە بەرمەيتىن جەكەلەگەن بايلاردى جەرگە ورنالاستىرۋدان، قورا-قوپ­سى سالۋدان قالاي­شا ءبولىپ تاستاي الاسىڭ؟ كىمدى دە بولسا جەر بەتىنەن قۋا الماي­سىڭ عوي. قۋىپ كوردىڭىز­دەر، بىراق ولار قايدا بارسا دا، ايتەۋىر ءبىر پۇشپاقتى قونىس قىلىپ وتىردى. مىنە، كەيىن بىزگە «سەندەر باي-كەدەي دەمەي قازاق اۋىلىن تۇگەل جەرگە ور­نا­لاستىرامىز، قونىس­تان­دىرامىز دە­دىڭ­دەر» دەپ ايىپ قىلدى. ءبىز ءالدى ادامدار­دى زاڭ­سىز جەر اۋدارىپ جىبەرە المايمىز عوي. ءمى­نە، مەن ءوز حاتىمدا وسىنى ءوزىم­نىڭ زور ايى­بىم، تاپتىق قىراعىلى­عىم­نىڭ جوق­تى­عى، ماركسيزمدى بىلمەۋىم دەپ مو­يىن­دادىم.

ەكىنشى ءبىر موينىما العان ايىبىم:

1928 جىلى قازاق بايلارىنىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەپ، كامپەسكەلەۋ تەرىس ءىس دەپ بىلگەندىگىم. بۇگىن بايلاردىڭ مالىن سىپىرىپ الساق، ەرتەڭ مۇنىڭ تەرىس اسەرى كۇللى قازاق ەلىنە تيەدى. بىرتە-بىرتە مالدى ادام­داردىڭ ءبارى دە قارا تىزىمگە ىلىگەدى. سونان سوڭ مالدىڭ سۇمەسىمەن كۇن كورىپ وتىرعان ەگىنشىلىك كاسىبى جوق كوشپەندى حالىق اشار­شىلىققا دۋشار بولادى، ازىپ-توزادى، بەت-بەتىمەن قاڭعىپ كەتەدى دەپ ويلادىق. مىنە، ءوزىمنىڭ وسى وي-پىكىرىمدى ءىس باسىندا بولماسا دا، موسكۆادا وتىرعان، ۇلىقتار الدىندا ەرتەدەن بەدەلى بار ءاليحان بوكەيحانوۆقا حات ارقىلى جەتكىزىپ، ونىڭ ور­تالىق ۇكىمەت باسشىلارىنا بارىپ، قازاق­ستان­داعى اسىراسىلتەۋشىلىكتى بوگەي­تىن­دەي ىقپال جاساۋىن ءوتىندىم. الايدا ءبىزدىڭ مۇنى­مىزدان ەشتەڭە شىقپادى. ءبىزدى شەتى­مىز­دەن كوگەندەپ، تۇتقىنداپ، سوتتا­عاندا مەنىڭ الگى ءا.بوكەيحانوۆقا جازعان حاتىم وزىمە ۇلكەن ايىپ، قىلمىس بولىپ سانالدى. مىنە، مەن ءوزىمنىڭ حاتىمدا «نەگىزگى ءبىر قاتەلىگىم، اۋىر ايىپ-كىنام - وسى» دەدىم.

(«ورتالىق قازاقستان»، 1989, 10 قىركۇيەك).

1937 جىلى حالىق باسىنا قاراتۇنەك ورنادى. الەكەڭنىڭ ەجەلگى دوستارى سانجار اسفەندياروۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ حا­لىق جاۋى بولىپ ۇستالىپ كەتتى. قازاق­ستان­نىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگە­نوۆ تە حالىق جاۋى رەتىندە ۇستا­لادى. «ەندىگىلەرى امان قالماس» دەگەن ويمەن الەكەڭ الماتىنى تاستاپ، 1938 جىلعى اقپاندا ءماس­كەۋگە كەلەدى. وندا رسفسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتە­تىنىڭ وقۋ ورىندارى باس­قارماسىنان كۋيبىشەۆ قالاسىنىڭ جوسپارلاۋ ينستيتۋتىنا جولداما الادى.

ءا.ەرمەكوۆ 1938 جىلدىڭ 3 اقپانىنان 17 ناۋرىزىنا دەيىنگى ارالىقتا كۋيبىشەۆ قالاسىنداعى جوسپارلاۋ ينستيتۋتىنىڭ ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەيدى. الايدا سول كەزدەگى «جاعىم­پاز جەندەتتەر» ول جاقتا دا ىزىنە ءتۇسىپ ءجۇ­رىپ، قويماي ارىزدانىپ، ءا.ەرمەكوۆتى قا­ما­تادى. ءا.ەرمەكوۆ جابىلعان جالادان ءۇزىل­دى-كەسىلدى باس تارتادى. 1 مامىردان 17 ءشىل­دەگە دەيىن جوعارى جاققا التى رەت ارىز جولداپ، ادىلدىكتى تالاپ ەتەدى.

1939 جىلى 28 اقپان كۇنى نكۆد-نىڭ ءاس­كەري تريبۋنالى ءا.ەرمەكوۆتى رسفسر قىل­مىستىق ىستەر كودەكسىنىڭ 49 جەكە 58-1ا ستاتياسى بويىنشا 10 جىلعا باس ەركىنەن ايىرادى. پروفەسسور ەرمەكوۆكە تاعىلعان ايىپتار ءبىرىن-ءبىرى جوققا شىعاراتىن، شىن­دىققا مۇلدە جاناسپايتىن، ويدان شى­عارىلعان زۇلىمدىق جالا بولاتىن.

ءا.ەرمەكوۆ اباقتىدا جۇرگەندە زاڭ­سىزدىق جالامەن جابىلعاندىعىن دالەل­دەپ، ارىزدانۋىن توقتاتپايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە ول اقتالىپ، 1947 جىلدىڭ با­سىندا تۇتقىننان مەرزىمىنەن بۇرىن بوسانىپ شىقتى. سول جىلدىڭ 15 تامىزىنان ءا.ەرمەكوۆ شىمكەنت تەحنولو­گيالىق ين­ستي­تۋتىنىڭ ماتەماتيكا كافەدراسىن باس­قارىپ، قايتادان ۇستازدىق قىز­مەتىن جال­عاستىرادى. وكىنىشكە قاراي، ول جالعان جالامەن تاعى دا نكۆد تۇرمەسىنە جابىلادى. سول كەتكەننەن مول كەتكەن الەكەڭ 1955 جىلعى 7 ناۋرىزدا كسرو باس پرو­كۋرو­رى­نىڭ قاۋلىسىمەن تۇرمەدەن مەر­زىمىنەن بۇرىن بوساتىلىپ، 1957 جىلعى 26 قارا­شا­دا تولىق اقتالدى. سودان كەيىن ءومى­رىنىڭ سوڭىنا دەيىن ءا.ەرمەكوۆ قارا­عان­دى تاۋ-كەن ينستيتۋتىندا ۇستازدىق ەتتى.

الەكەڭ ءوز جاعدايىنىڭ ءبىرازىن كەيىنگى شاعىم ارىزدارىندا ءوز قولىمەن بىلاي دەپ جازىپتى:

«...30-جىلداردىڭ ورتا كەزىندە پروفەسسور مىندەتىن اتقاراتىن اتاق الدىم. الماتىنىڭ كەن-مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىندا ماتەماتيكادان ساباق بەردىم. كافەدرا مەڭگەردىم. 1937 جىلى كۇزگە قاراي «حالىق جاۋلارىن» كۇنى-ءتۇنى اشكەرەلەپ، تۇتقىنداۋ كۇللى ەلىمىزدەگى ءتارىزدى الماتىنىڭ دا ۇرەيىن ۇشىرىپ تۇردى. بۇرىن قازاقستان كوم­سومولىنىڭ كورنەكتى جەتەكشىسى بولعان، كەيىن پروماكادەميانى ءبىتىرىپ، تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا ديرەكتور بولعان اشىربەك ءبۇر­كىتباەۆ، باستى وقىتۋشىلاردىڭ كوبىسى شەتى­نەن قامالىپ جاتقاندا، ءوز تاعدىرى دا قىل ۇستىندە تۇرعان شاقتا، ءبىر كۇنى مەنى كابينە­تىنە شاقىرىپ: «الەكە، ماعان ەندى وكپە­لەمەڭىز. بۇدان ءارى ءسىزدى قورعاۋعا شامام كەلەتىن ەمەس. ىڭعايىڭىز كەلسە، ءبىر جاققا كەتىپ قالىڭىز. اسپان استى قۋىس قوي»، - دە­دى. سولاي كەلىستىك. ءوز سۇراۋىم بويىنشا دەپ اشىربەك ءىنىم بۇيرىق بەردى. راقمەت! كوپ كەشىكپەي ءا.بۇركىتباەۆتىڭ ءوزى دە قامال­دى. مەن ساماراعا، كۋيبىشەۆ قالاسىنا كەتىپ قالدىم. سونداعى مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ ينستيتۋتىنا ماتەماتيكا كافەدرا­سىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور بولىپ ور­نا­لاستىم. بەدەلدى بولدىم. جۇمىسىمدى جاق­سى ىستەپ جاتتىم. تەك 1938 جىلدىڭ مار­تىندا وسى قالادا مەنى تۇت­قىنعا الىپ، ەتاپ­پەن قازاقستانعا اكەلدى. قور­لىق-قى­ساس­تىقتا شەك بولمادى. ەش­ۋاقىت­تا ىستەمەگەن، ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىر­مەگەن نەشە ءتۇر­لى قىلمىستى جاۋىپ باق­تى. ءبىرىن دە موي­نىما المادىم.

قالايشا ءوزىمدى-ءوزىم زيانكەس، شپيون، شەتەل اگەنتى، سوۆەت ۇكىمەتىن قۇلاتاتىن (شەتەل اگەنتى) استىرتىن ۇيىم قۇردىم دەمەكپىن! تالاسىپ، ارپالىسىپ باقتىم. ايلاپ ۇيقى بەرمەدى. تىزە بۇكتىرمەي، تىكە تۇر­عىزىپ قويدى، اياعىمنىڭ بۋىنى ءىسىپ كەتتى. اقى­رىندا شالقامنان جاتقىزىپ، ەكى ايا­عىمدى كەرىپ قويىپ، جاندى جەرىمەن تەپكىلەدى. سۇزىسكەن قوشقارلارداي جۇگىرىپ كەلىپ تەبەدى. بۇل تەرگەۋشىلەردىڭ اتتارىن ءالى ۇمىتقان جوقپىن. كاتكوۆ، وسپانوۆ، حاليمۋللين. مۇنى زاڭسىزدىق، قىساستىق، قيا­نات دەۋ جەتكىلىكسىز. بۇل - ناعىز حايۋان­دىق. ادامعا اڭ دا بۇلاي قاراماس. ەسىمنەن تاندىم. ەسەڭگىرەگەندە كوزىمە نەشە ءتۇرلى ەلەس كورىنەدى. ورىسشا ايتقاندا، گالليۋتسيناتسيا پايدا بولدى. ەسىمنەن اۋىپ، الجاسا بەردىم. ءىنىم ءمۇسىلىم، قارىنداسىم دامەش، ۇلىم ماعاۋيا، قىزىم راۋقيليا، ايەلىم راحيا - ءبارى تالماۋسىراعان كەزىمدە اعاش باسىنا قارقىلداپ قونعان جاۋىن كۇنگى قار­عا-ساۋىسقانداي شۋلاسىپ، ءوڭ-ءتۇسىم ارالاس «قىلمىستى مويىنداڭىز! مو­يىن­داما­ساڭىز، ولەسىز. وسىلاردىڭ ايت­قان­دارىن ىستەڭىز» دەپ ۋلاپ-شۋلاي بەرەدى. سول كەزدە تەرگەۋشىلەر كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان پروتوكولدارعا قول قويىپپىن («ور­تالىق قازاقستان»، 1989 جىل 2 قىر­كۇيەك).

ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ 1970 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ اياق شەنىندە 79 جاسىندا دۇنيە سالدى. گازەتتە شىققان نەكرولوگتە: «ءالىمحان ابەۋۇلى جان-جاقتى، ءبىلىمدى، تەرەڭ ەرۋديتسيالى، جوعارى مادەنيەتتى ادام ەدى، وقىتۋشى-پروفەسسورلار قۇرامى مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا زور قۇرمەتكە بولەندى... ءومىرىنىڭ اقىرعى كۇندەرىنە دەيىن ءوزىنىڭ كوپتەگەن وقۋشىسىنىڭ جان-جاقتى دامىپ، وسۋىنە قۋانۋمەن بولدى»، - دەپ جازدى.

تىلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك، قر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

http://www.alashainasy.kz/tul/28505/