قاتار ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان تىلدەردىڭ ءبىر-بىرىنە اسەرى مىندەتتى تۇردە ورىن الاتىن قۇبىلىس. سول سەبەپتى باسقالاردىڭ ىقپالىنا ەرىپ، جوعالىپ كەتپەۋىن قامداعان كەز-كەلگەن ۇلت ءوز ءتىلىنىڭ تازالىعىنا، ادەبي نورماسىنىڭ بۇزىلماۋىنا مۇقيات ءمان بەرىپ، قاداعالاپ وتىرادى.

قازىر جاھاندا ءجۇرىپ جاتقان ەكى ۇدەرىستىڭ ءبىرى جاھاندانۋ بولسا، سول جاھاندانۋ وزىنە كەرى پروتسەستى دە الىپ كەلدى، ونىڭ اتى – پروتەكتسيونيزم, ءوزىن قورعاۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دونالد ترامپتىڭ پرەزيدەنتتىككە كەلۋىمەن بايلانىستى `America first` دەگەن ساياساتىمەن ەكونوميكا سالاسىنىڭ تەرمينى رەتىندە بەلسەندى قولدانىسقا شىقتى. تيىسىنشە ءتىل ءبىلىمى سالاسىندا دا لينگۆيستيكالىق پروتەكتسيونيزم (linguistic protectionism) ۇعىمى جولعا قويىلدى. 

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسى بەكەر كوتەرىلگەن جوق.  بۇل بىزگە تەك ۇرانداۋ ءۇشىن قاجەت ەمەس. ەگەر ءمان بەرە قاراساق، بۇل – وسى ايتىلىپ وتىرعان لينگۆيستيكالىق پروتەكتسيونيزمنىڭ بىزدەگى بالاماسى. بۇل يدەيانى شىنايى ماعىناسىندا پايداعا اسىرۋ ءۇشىن اتقارىلىپ جاتقان ءىس-شارالاردىڭ ءبىرى – جازۋ رەفورماسى. بۇل دا كادىمگى جاھاندىق دەڭگەيدە قولعا الىنىپ جاتقان، ءوز-ءوزىڭدى سىرتقى كۇشتەردىڭ ەكپىنىنەن قورعاۋ امالدارىنان تۋعان شارا. تىلدەگى ورىس ارىپتەرىن ازايتۋمەن شەكتەلمەي، ادەبي ءتىلدىڭ نورماسىنا دا سان قىرىنان قاراپ، «ۇلتتىڭ «تەمىر جولىنان» شىعىپ بارا جاتقان جەرلەرى جوق پا ەكەن؟» دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە دە قىراعىلىق تانىتاتىن ءسات.

نورمادان اۋىتقۋلاردىڭ ءبىرى كوزگە ۇرىپ كورىنىپ تۇراتىن، ءبىرى ءتىپتى مامانداردىڭ دا نازارىنا ىلىگە بەرمەيتىندەي ءىرىلى-ۇساقتى بولىپ كەلەدى. ەكى تۇرىنە دە توقتاپ وتەيىك.

الدىمەن، كوزگە دە، قۇلاققا دا تۇرپىدەي ءتيىپ تۇرعان جانە سوعان قاراماستان، بوي الدىرماي بارا جاتقان اۋىتقۋلاردان قۇلاعدار ەتەيىك. «مەنىڭشە»، «مەنىڭ ويىمشا»، «مەن ... دەپ ويلايمىن» دەپ ايتۋدىڭ ورنىنا اعىلشىن (I think), ورىس (يا دۋمايۋ) تىلدەرىنىڭ اسەرىمەن «مەن ويلايمىن» دەگەن تىركەستىڭ ەنىپ بارا جاتقانى، «كورىسكەنشە كۇن جاقسى بولسىن»، «كەزدەسكەنشە امان-ساۋ بولايىق» دەيتىن كىسى ومىرىنە اسەرى بار ماعىناسى ۇلكەن سويلەمنىڭ ورنىنا «كەزدەسكەنشە»، «كورىسكەنشە» دەگەن ءمان-ماعىناسىز سوزدەردىڭ كەلۋى الاڭداتادى. مۇنىڭ قاتارىنا «مەيرامىڭ قۇتتى بولسىن»، «تۋعان كۇنىڭ قۇتتى بولسىن» دەگەن سياقتى بەرەكەت تۇنعان قۇتتىقتاۋ سوزدەرىمىزدىڭ ورنىنا تۇككە تۇرعىسىز، ءىلىپ الار ماعىناسى دا جوق «مەيرامىڭمەن!»، «تۋعان كۇنىڭمەن!» دەگەن تىركەستەردىڭ ەنىپ العانىن دا قوسۋعا بولادى. قاراپ تۇرساڭىز، بۇل «كولىگىڭ قۇتتى بولسىن!»، «كويلەگىڭ قۇتتى بولسىن!» دەۋدىڭ ورنىنا «كولىگىڭمەن!»، «كويلەگىڭمەن!» دەپ بوس ءسوز ايتۋمەن بىردەي. ايتۋشىعا دا، تىڭداۋشىعا دا كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوق، قۇر ءسوز شىعىنى! قازاق ءۇشىن قۇت-بەرەكە «قۇتتى» دەگەن سوزدە تۇنىپ تۇرادى، شىنايى تىلەگى بار كىسى وسى ءسوزدى مىندەتتى تۇردە ايتۋى كەرەك. ال وسىندا كەلتىرىلگەن ءسوزىمىزدىڭ بەرەكەتىن الىپ تۇرعان تىركەستەر «دو سۆيدانيا»، «So long»، «س پرازدنيكام!»، «س دنەم روجدەنيا!» دەگەندەردىڭ كوشىرمەسى، قىسقا، نۇسقا بولعان سوڭ اسەرلى، قولدانىسقا جەڭىل كورىنەتىن بولسا كەرەك.  

بۇلار ءتىلدىڭ ادەبي نورماسىن بەلشەسىنەن باسىپ، ءوز ءداۋىرىن جۇرگىزىپ تۇرعان «قيسىق» تىركەستەردىڭ ءبىرلى-جارىم مىسالى عانا. ولاردى تىزىمگە الىپ، قاداعالاپ وتىرمىز، سانى جۇزگە تاياپ، كۇن ساناپ ارتىپ، ات توبەلىندەي ۇلت جاناشىرلارىن عانا الاڭداتىپ، جالپى كوپتىڭ بەيقامدىعىنان دەس بەرمەي كەتۋ قاۋپى بار قۇبىلىس رەتىندە سيپات الىپ وتىر.

ەندى اڭگىمەنى، جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمىزدەي، كوزگە دە، قۇلاققا دا وڭاي شالىنا قويمايتىن نورمادان اۋىتقۋشىلىقتارعا قاراي بۇرالىق. ادەبي نورمانىڭ «سۇزگىسىنەن» ءوتىپ الىپ، بىرقالىپتانىپ كەتكەن يتالياندىق، امەريكاندىق، افريكاندىق، ازياتتار دەگەن ءتارىزدى تىلىمىزدە قولدانىسى ءجيى (ەكزونيم) اتاۋلاردىڭ ءسوز تۋدىراتىن جۇرناقتاردى قابىلداۋ مەحانيزمىنە تالداۋ جاساپ كورەيىك. 

اعىلشىن تىلىندە: Italy + ءسوز تۋدىراتىن -ian جۇرناعى = Italian.

ورىس تىلىندە: يتاليا – يتاليانەتس (-يان- + -ەتس) يتاليانكا (-يان- + -كا), يتاليانتسى (-يان- + -تسى), يتاليانسكي (-يان- + -سك- + -ي) سوزدەرى (تۇپنۇسقاسى يتال.ت. Italia, italiani, italiano) قانداي ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناقتار ارقىلى جاسالىپ تۇرعانىن كورەمىز.

وسى ءسوزجاسام مەحانيزمىن امەريكاندىق، افريكاندىق، سوزدەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى.

اعىلشىن تىلىندە:

America + ءسوز تۋدىراتىن -n جۇرناعى = American 

Africa + ءسوز تۋدىراتىن -n جۇرناعى = African

ورىس تىلىندە:

امەريكا – امەريكانەتس (امەريكا + -ن + -ەتس), امەريكانكا (امەريكا + -ن- + -كا), امەريكانتسى (امەريكا + -ن- + -تسى) امەريكانسكي (امەريكا + -ن- + -سك- + -ي)

افريكا – افريكانەتس (افريكا + -ن- + -ەتس), افريكانكا (افريكا + -ن- + -كا), افريكانتسى (افريكا + -ن- + -تسى), افريكانسكي (افريكا + -ن- + -سك- + -ي)

بۇل تالداۋلارعا زەر سالا قاراساق، قاراستىرىلىپ وتىرعان سوزدەرىمىزدىڭ بولمىس-ءبىتىمى قازاق ءتىلىنىڭ ەمەس، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندەگى ءسوزجاسام «تارتىبىنە» باعىنىپ تۇر ەكەن. يتالياندىق دەگەن سوزىمىزدە الدىمەن اعىلشىن تىلىندەگى ءسوزجاسام جولى (Italy + ءسوز تۋدىراتىن -ian جۇرناعى = Italian) تۇتاسىمەن قايتالانىپ، سوسىن بارىپ -دىق جۇرناعى تىركەلىپتى. قوس بىردەي تىلدەگى، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندەگى «يتالياندىق» دەگەن سوزگە ءوزىمىز زات ەسىمنەن زات ەسىم تۋدىرۋشى جۇرناعىمىزدى جالعاعان ەكەنبىز. بۇدان «يتالياندىقدىق» دەپ، ءتۇبىر سوزگە ەكى رەت «دىق»-تىڭ جالعانىپ تۇرعان جايىن كورىپ تۇرمىز. وسىلايشا، «دەنەبىتىمىنىڭ» بايىبىنا بارماستان امەريكاندىق, افريكاندىق دەگەن سوزدەرىمىزدى دە «امەريكاندىقدىق»، «افريكاندىقدىق» دەگەن مازمۇندا قولدانىپ كەلىپپىز. 

سوڭعى كەزدەرى كوزى قاراقتى ءتىلشى ماماندارىمىزدىڭ «يتالياندىق پا، يتاليالىق پا؟» دەگەن سۇراقتى كوتەرە باستاۋى دا بەكەر ەمەس ەدى. ايتا كەتۋىمىز كەرەك، بەلگىلى جۋرناليست، ۇلت جاناشىرى، پروفەسسور باۋىرجان ومارۇلىنىڭ بىزگە «ءتىل-قازىنا» ورتالىعىنا ارنايى قوڭىراۋ شالىپ، وسى ساۋالدى ورتامىزعا تاستاۋى، بۇل سۇراقتىڭ دا دەر كەزىندە باسىن اشىپ الۋىمىزعا تۇرتكى بولىپ وتىر. 

وسىلايشا، سوزدەردىڭ دۇرىسى:

يتالياندىق ەمەس، يتاليالىق

امەريكاندىق ەمەس، امەريكالىق

افريكاندىق ەمەس، افريكالىق 

ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. بۇل لەكسەمالار زات ەسىم دە، سىن ەسىم دە بولا الادى (ول كىم؟ – ول يتاليالىق. بۇل قانداي تاۋار؟ – بۇل يتاليالىق تاۋار). 

ال «ازيا»-عا كەلەك، بۇل كونتينەنتتىڭ تۇرعىنى مەن تۇرعىندارى ازيات تا ەمەس, ازياتتار دا ەمەس ەكەن. قاراڭىز.

اعىلشىن تىلىندە: Asia + ءسوز تۋدىراتىن -n جۇرناعى = Asian.  

ورىس تىلىندە: ازيا – ازيات (ازيا + -ات), ازياتى (ازيا + -ات- + -ى), ازياتسكي (ازيا + -ات- + -سك- + -ي). 

ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن لەكسەمامىز وسى ورىس تىلىندەگى ءسوز تۋدىرۋشى جۇرناقپەن (ازيا + -ات) ازيات بولىپ، سوعان قازاق تىلىندەگى -تار كوپتىك جالعاۋىنىڭ جالعانۋى ارقىلى ازياتتار كەيپىنە كەلىپ تۇر ەكەن. ال قازاق ءتىلىنىڭ ءوز تابيعي ءسوزجاسامى جولىمەن ءتۇبىر سوزگە تىكەلەي -لىق، -لىك، -تىق، تىك، -دىق، -دىك  جۇرناقتارىنىڭ سايكەسىن جالعاساق، ءسوزدىڭ دۇرىسى:

ازيات ەمەس، ازيالىق

(تيىسىنشە) ازياتتار ەمەس،  ازيالىقتار 

بولىپ شىعا كەلەتىنىنە كوز جەتكىزەمىز.

تاعى ءبىر بارشامىزعا بەلگىلى بولسا دا، ەسكە سالا كەتۋگە تۇرارلىق ءجايت، قازاق ەملەسىندە ەل اتى جازىلعاندا باس ءارىپ، ەل تۇرعىندارى جازىلعاندا كىشى ءارىپ جۇمسالادى: يسپانيا – يسپاندىق، ارگەنتينا – ارگەنتينالىق، يتاليا – يتاليالىق، ءازىربايجان – ازىربايجاندىق، ت.ب. مۇنى ەسكەرتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، سوڭعى كەزدەرى اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋشىلەردىڭ سانىنىڭ ارتۋىنا وراي، سول ءتىلدىڭ ەملە-ەرەجەسىندەگى باس ءارىپتى قولدانۋ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس قازاق تىلىندە دە باس ارىپتەردىڭ توبەسىن قاجەت ەمەس جەرلەردەن ءجيى كورەتىن بولدىق. مۇنداي «باسا كوكتەپ كىرۋشىلەردىڭ» ەشبىرىنە جول بەرىلمەسە ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار.

نۇرساۋلە ماقسۇتقىزى رساليەۆا  

Abai.kz