بەلگىلى قالامگەر ديداحمەت ءاشىمحانۇلى ءتىرى بولسا بيىل 70 جاسقا تولار ەدى. ادەبيەت پەن جۋرناليستيكا مايدانىندا قاتار تەر توگىپ، ارتىندا مول مۇرا قالدىرعان جازۋشى-جۋرناليست ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىن قولىنان قالامىن تاستاعان جوق. ءبىز بۇگىن جازۋشىنىڭ جازىلعانىنا 17 جىل ۋاقىت وتسە دە وزەكتىلىگىن جويماعان "ساناداعى شىرماۋىق" اتتى ماقالاسىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

رەداكتسيا

بۇگىندە قازاق ءباسپاسوزى مەن قازاقتىلدى جۋرناليستەر جونىندە كىمدەر نە دەسە، و دەسىن، نەگىزىنەن ءبىر ماسەلەنىڭ باسى اشىق. قولىنا قالام ۇستاعان قازاق ازاماتى وسىناۋ كەڭ بايتاق جەردىڭ زاڭدى مۇراگەرى، وسى جەردى ماڭگى قونىس ەتىپ قالار ەرتەڭگى ۇرپاعىنىڭ شىن جاناشىرى، ءوز ەلىنىڭ ءتول پەرزەنتى، ءوز ۇلتىنىڭ سۇيىكتى ۇلى رەتىندە مەملەكەت تۋرالى، قوعام تۋرالى، بيلىك باسىنداعى ءارتۇرلى ماسەلەلەر جونىندە، ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك، رۋحاني ءومىر حاقىندا قانداي ءبىر ويلار تولعاسا دا، كوكىرەگىندە ءوز ەلى مەن جەرىنە دەگەن، ءوز ۇلتى مەن مەملەكەتىنە دەگەن مىس-قالداي بولسىن جاناشىرلىعى جاتاتىنى انىق. ال، شىن نيەتپەن، شىن جاناشىرلىقپەن ايتىلعان سوزدەن ارتىق نە بار؟ ارينە، كەيدە قىزبالىقپەن ارتىق-اۋىس پىكىرگە جول بەرىپ الاتىن دا ساتتەرى بولۋى مۇمكىن. بىراق بۇنى سانالى وقىرمان سالقىنقاندى قابىلدار دەپ ويلايمىن.

قازىرگى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتقان يدەولوگيا توڭىرەگىندە كوپتەن بەرى كوكىرەگىمدى مازالاپ جۇرگەن ءبىراز ويلارىمدى مەن دە وسىنداي جاناشىرلىقپەن ورتاعا سالسام دەيمىن. سوندىقتان تومەڭدە ايتىلاتىن كەيبىر سوزدەرىم مەن ويلارىما تۇسىنىستىكپەن قاراعان ءجون بولار.

ەل تاۋەلسىزدىگىن العانىنا، مىنە ون ەكى جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. وسى ون ەكى جىلدا ەلىمىز يدەولوگيا سالاسىندا قانداي اۋقىمدى جۇمىستار جۇرگىزدى؟ قانداي بيىكتەرگە قول جەتكىزدىك؟ Iركىلىستەرىمىز بەن سەرپىلىستەرىمىز قاي جەردە؟ نەدەن ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق؟ الداعى ۋاقىتتا بۇل سالادا قانداي جۇمىستار جۇرگىزۋىمىز كەرەك؟

جاسىرىپ-جابارى جوق، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الا سالىپ ءبىز نەگىزگى جۇمىسىمىزدىڭ باسىن وتكەنگە تاس لاقتىرىپ، توپىراق شاشۋدان باستاعان سياقتىمىز. ياكي 73 جىل ءومىر سۇرگەن كەڭەستەر وداعى مەن كوممۋنيستىك جۇيەگە نەگىزىنەن سىن كوزبەن قاراپ، ونى قالاي دا قارالاي تۇسۋگە ۇمتىلعاندايمىز. مەنىڭشە، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ يدەولوگيا سالاسىنداعى العاشقى قادامى وسىدان باستالعانداي. بۇل جۇمىستان قازاقتىلدى جۋرناليستەر دە ايانىپ قالعان جوك. كەيدە اسىپ تۇسكەن، ارتىق كەتكەن كەزدەرى دە كوپ بولدى. قازاق جۋرناليستەرى جاپپاي وزدەرى ۇزاق جىلدان بەرى قىزمەت ىستەپ وتىرعان باسپاسوزدەرىنىڭ اتىن وزگەرتۋگە كوشتى. ماسەلەن، ساناۋلى عانا ۋاقىت ارالىعىندا «مادەنيەت جانە تۇرمىس» – «پاراسات» بولىپ، «ءبىلىم جانە ەڭبەك»– «زەردە»، «پيونەر» جۋرنالى – «اق جەلكەن» بولىپ شىعا كەلدى. تيراج جوعالتقاننان باسقا، بۇدان ولاردىڭ نە ۇتقانىن كىم ءبىلسىن. بۇل جۇمىستى تىندىرىپ العاننان كەيىن، ارقايسىسى «كەلمەسكە كەتكەن» كسرو-نىڭ ۇزاق جىلعى كىر-قوقىسىن قوپارۋعا كىرىستى. ەشكىمدى اياپ قالعان جوق، ەشتەڭەدەن تايىنبادى دا. راس، كەڭەستەر وداعىنا دەگەن ءبارىمىزدىڭ دە وكپەمىز مول، رەنىشىمىز كوپ ەدى. اسىرەسە، ونداعان جىل بويى ەلدى جاپپاي ورىستاندىرۋعا، ۇساق حالىقتاردى تىلىنەن، ۇلتتىق سالت-داستۇرىنەن ايىرۋعا باعىتتالعان كوممۋنيستىك يدەولوگيا ەسىمىزگە تۇسكەندە، ارقايسىمىزدىڭ زىعىردانىمىز قايناپ شىعا كەلۋى زاڭدى بولاتىن. سوندىقتان دا، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىنداعى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ جاعدايىن تۇسىنۋگە ابدەن بولاتىن شىعار. بىراق، ءوز باسىم ءبىر نارسەگە كەلىسە المايمىن. تاريحقا سىن كوزبەن قاراۋ-عا بولادى، بىراق، ونى تۇتاستاي سىلىپ تاستاۋعا، تۇتاستاي جوققا شىعارۋعا بولماس. ءبىز العاشقى جىلدارى وسىعان كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ كەتكەن سياقتىمىز. قازىر دە ودان تولىق ارىلىپ بولعانىمىز شامالى. وسى تۇستا مىنا ءبىر اقيقاتتى ەسكە الۋ ارتىق ەتپەس. كەز-كەلگەن دۇنيەنىڭ، كەز-كەلگەن قۇبىلىستىڭ كولەڭكەسى مەن كۇنگەيى بولادى. بۇل جاعىنان 73 جىل داۋرەن سۇرگەن كەڭەستەر وداعىنىڭ كۇنگەيى دە، كولەڭكەسى دە جەتكىلىكتى ەدى. ءبىز وسى جۇيەنىڭ كوپ جاعدايدا كولەڭكەسىن كوردىك تە، كۇنگەي جاعىنا اسا ءمان بەرمەدىك. بۇل تۇستا كۇنگەيى دەگەننەن گورى ۇيرەنەتىن جاعى دەگەن ءجون بولار. ال، سوندا ەسكى كوممۋ-نيستىك جۇيەدەن ءبىز نە ۇيرەنۋىمىز كەرەك ەدى؟ ءIستى جۇرگىزۋدىڭ ءادىس-تاسىلدەرىنەن!

ءيا، كەڭەستەر وداعى بۇل جاعىنان الدىنا جان سالعان جوق. سونىڭ ارقاسىندا ول ءوز عۇمىرىن 73 جىلعا سوزدى. سونىڭ ارقاسىندا ول سوقا ۇستاعان مەشەۋ ەلدى جارتى عاسىردىڭ ىشىندە اتومدىق دەرجاۆاعا اينالدىردى. I دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ماسقارا بوپ جەڭىلگەن روسسيا ارادا 73 جىل وتكەندە، سسسر اتىمەن دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ الدىڭعى قاتارلى، ەڭ قۋاتتى ەل بولۋعا جەتتى. باس-تىسى – ونىڭ يدەولوگياسى مىقتى بولدى. قاڭداي ماڭىزدى ءىرى ىستەردى قولعا العاندا، كەڭەستەر وداعىنىڭ يدەولوگياسى ءبىرىنشى كەزەكتە ءجۇردى. ماسەلەن، 20-30-جىلدارداعى تاريحتى، سول ۋاقىتتا جارىق كورگەن شىعارمالاردى وقىپ وتىرساق، كەڭەستىك يدەولوگياعا قايران قالاسىڭ. ول ۋاقىتتا ۇگىت-ناسيحات جۇمىسى بارىنەن دە بۇرىن جۇرگەن. ياكي، كوممۋنيستەر ءومىردى وزگەرتۋدەن بۇرىن، ەڭ الدىمەن سانانى وزگەرتۋدى قولعا العان. ناتيجەسىندە ەل باسىنا تۇسكەن نەبىر اۋىرتپالىقتى، قاۋىپتى كەزەڭدەردە مەملەكەتتى امان الىپ قالدى. ول جىلدارى كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ كەرەمەتتەي ناتيجە بەرگەنى سونداي، ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن ەل مۇراتى، وتان مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەدى. ادامداردى وسىنداي دارەجەگە جەتكىزۋ ءۇشىن كوممۋننستىك پارتيا ەڭ الدىمەن ونەر قايراتكەرلەرىن، ونەر تۋىندىلارىن وتە شەبەرلىكپەن، ۇتىمدى، ادەمى پايدالانا ءبىلدى.

بايلاردى، مولدانى

قويداي قۋ قامشىمەن!

بۇل – 20--جىلدارداعى قارا توبىردىڭ «گيمنى».

بۇل «بايلاردىڭ» ىشىندە، ارينە، پاۆليك موروزوۆ سياقتى بالالاردىڭ دا اكەسى كەتتى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ساناعا سىڭگەنى سونداي، پاۆليك سياقتى بالالار ءوز اكەسىن دە اياپ قالعان جوق. ارينە، بۇنى ەشۋاقىتتا اقتاپ الۋعا بولمايدى. ءبىزدىڭ ايتايىق دەگەنىمىز، يدەولوگيانىڭ اسا قۋاتتى تاربيە كۇرالى بولعاندىعى. كوممۋنيستىك يدەولوگيا ءدىڭدى ۇزاق جىلدار بويى اپيىن دەپ باعالاعانى بەلگىلى. ال، شىن مانىندەگى ناعىز اپيىن كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ءوزى بولدى. بۇل اپيىن ماركسيزم-لەنينيزم كوسەمدەرىن اركىمنىڭ ساناسىنا قۇداي دارەجەسىنە دەيىن كوتەرە ءبىلدى. بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ءبىسمىللاسى اللدادان باستالسا، ول ۋاقىتتاعى ادامداردىڭ ءبىرىنشى ءسوزى لەنين مەن ستاليننەن باستالاتىن ەدى.

«موللانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە». كەڭەستىك جۇيە تۋرالى ايتقاندا، ەسىڭە وسى ءسوز تۇسەدى. ءيا، كەڭەستەر وداعى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قانقۇيلى ساياساتىن ەڭدى قايتالاۋدىڭ قاجەتى جوق. بىراق، ولاردىڭ ساياسات جۇرگىزۋدەگى كەيبىر ءادىس-تاسىلدەرىن بۇگىنگى ومىرىمىزگە دە وڭتايلى پايدالانۋ ارتىق ەتپەس ەدى. ايتپاعىمىز – ەڭ الدىمەن، يدەولوگياعا باستى نازار اۋدارۋ. ال، ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا يدەولوگياعا باستى نازار اۋدارىپ وتىرمىز با؟ تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى جىلداردا ءبىزدىڭ ارامىزدا ەڭ كوپ تالقىعا ءتۇسىپ جۇرگەن سوزدەردىڭ ءبىرى – وسى يدەولوگيا. ونى بىرەۋلەر بار دەيدى، بىرەۋلەر جوق دەيدى. «جوق» دەگەن ارينە، بوس ءسوز. يدەولوگيا بار، بار بولعاندا قاڭداي؟ جانە، كەڭەستەر وداعىندا نەگىزىنەن ءبىر-اق يدەولوگيا، كوممۋ-نيستىك يدەولوگيا جۇرسە، بۇگىندە ءبىزدىڭ ارامىزدا يدەولوگيانىڭ بىرنەشە ءتۇرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي. بۇل جونىندە مەن بۇدان ءتورت-بەس جىل بۇرىن «تۇركىستان» گازەتىنىڭ بەتىندە «يدەالوگيا بار. بىراق، ول قانداي يدەولوگيا؟» دەگەن تاقىرىپتا ءبىراز وي قوزعاعان بولاتىنمىن. بىراق، ول ماقالامدا مەن نەگىزىنەن كۇندەلىكتى تۇرمىستىق يدەولوگيا تۋرالى وي قوزعاعان ەدىم.

يدەولوگياسىز مەملەكەت بولمايدى. ال، كەز-كەلگەن مەملەكەتتە ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا جۇرەدى. بۇل يدەولوگيانى ەكىنشى تۇردە ىرىقسىز يدەولوگيا دەپ اتاۋعا دا بولار. ياكي، جالپى كوپشىلىكتىڭ ىرقىنسىز، ەرىك قۇزىرىنسىز بيلىك باسى ارقىلى جۇرەتىن يدەولوگيا. بۇل يدەولوگيا مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىن پارمەندى جۇرگىزۋگە باعىتتالعان ەڭ پارمەندى قارۋى، باستى قوندىرعىسى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى قازاقستاننىڭ نەگىزگى يدەولوگياسى – ەل تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋ، حالىقتىق، ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلاردى جاقسارتۋ، كورشى ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرۋ، رەسپۋبليكاعا سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتۋ سياقتى اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك مۇددەلەردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالدى. قىسقاسى، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ اۋقىمى قازىرگى جەردى جەكەشەلەندىرۋ مەن سوناۋ 2030-عا دەيىنگى ارالىقتى قامتىپ جاتىر. مەملەكەت وسىنداي يدەولوگياسىن جۇرگىزۋ ۇستىندە قالىڭ قاۋىمنىڭ، كوپشىلىك جۇرتتىڭ پىرىك-ويىمەنەن، قالاۋى-مەن ساناسا ما، ساناسپاي ما، ول باسقا اڭگىمە. بىراق، ول وسى بەتىنەن، وسى يدەولوگياسىنان قايتپايتىنى بەلگىلى. ويتكەنى، ول ىقتيارسىز، ىرىقسىز يدەولوگيا. مەملەكەت وسىلاي جۇرگىزۋگە ءتيىستى يدەولوگيا.

ەكىنشى – ۇلتگىق يدەولوگيا. مەملەكەتتىك يدەولوگيامەن قاباتتاس، قاتارلاس، مۇراتتاس جۇرەتىن يدەولوگيا. ونىڭ تۇپكى مۇرات-ماقساتى عاسىرلاردان بەرى ۇمىتىلماي، ۇرپاقتان-ۇرپاققا مۇرا بوپ كەلە جاتقان ۇلتتىق كۇندىلىقتارعا جاناشىر بولۋ، ونى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ، ونى كەلەر ۇرپاققا امان-ەسەن جەتكىزۋ. سونداي-اق، ۇلتتىق مادەنيەت پەن ادەبيەتكە، ۇلتتىق سالت-داستۇرگە، ۇلتتىق ادەت-عۇرىپتارعا، تاريحي-رۋحاني مۇرالارعا ۇلكەن كۇرمەتپەن كاراپ، ولارعا دەر كەزىندە ءنار بەرىپ، قۋاتتاندىرىپ وتىرۋ. بىراق، بۇل استە دە جەكە ءبىر ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاپ، باسقالاردىڭ مۇراتىن جوققا شىعارۋ ەمەس. دەمەك، بۇل تازا ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى يدەولوگيا ەمەس. كەرىسىنشە، ول ارام پيعىلسىز، تازا نيەتتەگى، تازا ادامگەرشىلىك-كە قۇرىلعان ينتەرناتسيوناليزمنىڭ ءبىرىنشى جاناشىرى، ەڭ جاقىن دوسى. ەگەر، بەينەلى تۇردە ينتەرناتسيوناليزمدى ۇلت اسپاپتار وركەسترى دەسەك، ونىڭ باس ديريجەرى – ۇلتتىق يدەولوگيا. ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ىقپالداستىعىن، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ گۇلدەندىرۋىن، دامىتۋىن ول جوققا شىعارمايدى. بىراق، ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ ءبىر-ءبىرىن جۇتىپ قويۋىنا، ءبىر ۇلت مادەنيەتىن ەكىنشى ۇلت مادەنيەتىنەن ارتىق قويۋعا ول تۇبەگەيلى قارسى. ول عاسىرلار بويى بۇكىل ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە جاراپ كەلە جاتقان، بارلىق اقىل-وي قۇندىلىقتارىن كۇرمەتتەيدى. الايدا، ول كەلىسە الماسا، تەك كوسموپوليتتىك ۇعىم-تۇسىنىكتەرمەن عانا كەلىسە الماۋى مۇمكىن.

اتا زاڭ بويىنشا قازاقستان – زايىرلى مەملەكەت، ياكي، «سۆەتسكوە گوسۋدارستۆو». بىراق، بۇل ۇلتسىز سيپاتتاعى مەملەكەت دەگەن ءسوز ەمەس. اتا زاڭدا ايقىن جازىلعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەگەن ءسوزدىڭ ناقتى ماعىناسى قازاق ەلىنىڭ رەسپۋبليكاسى دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. بۇل اتاۋعا يە بولۋعا ونىڭ تولىق كۇقى بار. ويتكەنى، قازىر قازاقستاندى مەكەندەپ جاتقان جۇزدەگەن ۇلتتىڭ ىشىندە تەك ءوز ەلىندە، ءوز اتامەكەنىندە وتىرعان جالعىز حالىق – قازاق حالقى. بۇل جەر، بۇل اتامەكەن قازاقتارعا اتا-باباسىنان قالعان ەڭ اسىل مۇراسى بولىپ تابىلادى. زاڭدىق تۇرعىدان العاندا جەكە ادامدار جەكە مۇلكىنە يەلىك ەتۋگە قانشاما قۇقى بولسا، قازاق حالقى دا ءوزىنىڭ اتا-باباسىنان قالعان مۇراسىنا سونشاما يەلىك ەتۋىنە تولىق قۇقىلى. سوڭداي-اق، قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى دە، سالت-ءداستۇرى مەن رۋحاني-مادەني جادىگەرلەرى دە ونىڭ اتا-باباسىنان قالعان اسىل مۇراسى. دەمەك، بۇلارعا دا يەلىك ەتۋگە ونىڭ قاقىسى بار. ۇلتىن ويلاي بىلەتىن الدىڭعى قاتارلى زيالى قاۋىم وسى ءۇشىن وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستاپ كۇرەسىپ كەلەدى جانە كۇرەسە دە بەرمەك. بۇل كۇرەستەگى ونىڭ باستى قارۋى، ارينە، ۇلتتىق يدەولوگيا. بىراق، وسى تۇستا ءبىز مىناداي ماسەلەنى ەسكەرۋىمىز قاجەت. بۇگىندە ۇلت زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىنە ۇلتتىق يدەولوگيانى مەملەكەت، ۇكىمەت جاسايتىن سياقتى بوپ كورىنەدى. كوبىڭدە سولارعا ارقا سۇيەيدى. سولاردان پارمەندى كۇش كۇتەدى. بىراق، بىزدىڭشە بۇل قاتە ۇعىم، قاتە تۇسىنىك. ويتكەنى، بيلىك باسىنداعىلار ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ جاعدايىن ويلايدى. ۇلتتىق يدەولوگيا ولار ءۇشىن ەكىنشى پلانداعى دۇنيە. ماسەلەن، قاراڭىز، بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن پرەزيدەنت ۇسىنعان «2030» ۇزاق جىلدىق ستراتەگيالىق باعدارلاما دۇنيەگە كەلىسىمەن، ول بىردەن يدەولوگياعا اينالىپ جۇرە بەردى. بۇل جونىندە باق-تا قانشاما پىكىرتالاستار ۇيىمداستىرىلدى. Iلە-شالا كىتاپتار جارىق كوردى، بروشيۋرولار دۇنيەگە كەلدى. سونداي-اق، وسى 2030 ۇرانىمەنەن كوشەلەرگە قانشاما جارنامالار ءىلىندى. دۇرىس، قولدايمىز! ويتكەنى، بۇل مەملەكەتىمىزدىڭ اسا ماڭىزدى ءىس-شاراسى. ال، ەندى وسىمەن قاتارلاس دەموگرافيا جانە كوشى-قون ماسەلەسىنە قاراڭىز. ەگەر ارىدەن ويلاساق، بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزى بۇگىنگى، ەرتەڭگى مەملەكەتتىك مۇددەلەردىڭ ەشقايسىسىنان ارتىق بولماسا كەم ەمەس ەدى. سولاي بولا تۇرا ونى مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ باستى باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالدى دەپ ايتا الامىز با؟ راس، بۇل سالادا ۇكىمەت تاراپىنان اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار بارشىلىق. بىراق، كوزگە كورىنەر، كوڭىل قۇپتار يدەولوگيا جوق. قانداستارىمىزدىڭ شەتەلدەن ورالا باستاعانىنا، ياكي، كوشى-قون پروتسەسىنىڭ باستالعانىنا، مىنە، ون جىلدان استام ۋاقىت ءوتتى. بىراق، وسى ون جىل ارالىعىندا ءالى كۇنگە دەيىن كوشى-قون يدەولوگياسى جاسالماعان. كوشى-قون كونتسەپتسيالارى بار، بىراق، كوپشىلىگى ويعا قونا بەرمەيدى. وسى تۇستا مىنانداي ءبىر تاريحي وقيعا ەسكە تۇسەر ەدى. 1954 جىلى قازاقستان تىڭىن يگەرۋ باستالعان ۋاقىتتا جەرگە سوقا تۇسپەستەن بۇرىن قاعازعا نوتا تۇسكەن. ماسەلەن، سول جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن ونەر تۋىندىلارىن (اسىرەسە، مۋزىكا سالاسىنداعى) ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ۇمىتا المايمىز. سول كەزدەگى يدەولوگيانىڭ بارىسىمەن دۇنيەگە كەلگەن قانشاما تۋىندىلاردى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىپ كەلە جاتىرمىز. مىسالى، سول جىلداردىڭ ەنشىسىنە تيەتىن «تراكتورشى قارىنداس»، «تەربەلەدى تىڭ دالا» سياقتى قانشاما اندەردى قازىرگى ۇرپاق تا ايتىپ ءجۇر. سونداي-اق، پروزادا دا، پوەزيادا دا تىڭعا بايلانىستى نەبىر ادەمى شىعارمالار دۇنيەگە كەلدى! سول ۋاقىتتا ومىرگە كەلگەن ونەر تۋىندىلارى تەك قانا قازاقستاننىڭ ەمەس، بايتاق كەڭەستەر وداعىنىڭ رۋحاني يگىلىگىنە اينالدى. كەيىن الپىسىنشى جىلدارى كوسموستى يگەرە باستادىق. گاگارين كوسموسكا كوتەرىلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە ءبىزدىڭ تاماشا اقىنىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ادامعا تابىن، جەر ەندى» دەگەن اتاقتى پوەماسى الماتىنىڭ ۇستىنەن ۆەرتولەتپەن جەرگە شاشىلدى. ودان كەيىن قازاقستاندا قوي سانىن 50 ميلليونعا جەتكىزۋ بارىسىڭدا ۇلكەن جۇمىستار قولعا الىندى. Iلە-شالا كومسومول جاستار بريگاداسى تۋرالى كوپتەگەن پوەزيالىق، پروزالىق، مۋزىكالىق شىعارمالار جازىلدى! مىنە، كەڭەستەر وداعى كەزىندەگى يدەولوگيانىڭ كورىنىسى وسىنداي بولاتىن! ال، قازىر شە؟ كوشى-قون باستالعالى ون جىلدان استام ۋاقىتتا ونەر سالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن قانداي ءىرى تۋىندىلاردى بىلەمىز؟ اۋىز تۇشىنىپ ايتاتىن ەشتەمە جوق.

كەڭەستەر وداعى كەزىندە تەك يدەولوگيالىق جۇمىسپەن اينالىساتىن بەلگىلى ءبىر قىزمەت ورىندارى بولۋشى ەدى. ماسەلەن، ءاربىر رەسپۋبليكاداعى ورتالىق كوميتەتتىڭ ءۇشىنشى حاتشىسى نەگىزىنەن وسى جۇمىسقا باس-كوز بولدى. وبلىستىق، اۋداندىق پارتيا كوميتەتتەرىندە دە يدەولوگيا سالاسىنا بولىنگەن ارنايى حاتشىلار جۇمىس ىستەدى. سونداي-اق، سوۆحوزداعى پارتكومدار مەن كومسومول حاتشىلارى دا ودان قالىس قالعان جوق. قازىر، ارينە، وندايدى ءبىز ۇمىتقانبىز. بىراق، بۇل بۇگىندە ەلىمىزدە يدەولوگيامەن ەشكىم اينالىسپايدى دەگەن ءسوز ەمەس. ءباسپاسوز جانە اقپارات، ءبىلىم جانە عىلىم  مينيسترلىكتەرى مەن وبلىس، اۋدان اكىمىشلىكتەرىندەگى ىشكى ساياسات بولىمدەرىنىڭ جۇمىسىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدا جالعىز ولاردىڭ جۇمىسى ازدىق ەتەتىنى بەلگىلى.

شىندىعىندا، ۇلتتىق مۇرات-مۇددەلەرگە قاتىستى بارلىق ءىستىڭ، بارشا كۇرەستىڭ باسىڭدا قاي ۋاقىتتا دا ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمى تۇرىپ كەلگەن. تۇرا دا بەرەدى. ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ نەگىزگى تۇتقاسى سولاردىڭ قولىندا بولۋعا ءتيىس. كالىڭ بۇقارا الدىمەن سولارعا ءۇمىت ارتۋى كەرەك.

بۇل ىستە، اسىرەسە، قولىنا قالام ۇستاعان ازاماتتاردىڭ كوتەرەر جۇگى اۋىر. قالامگەر قاۋىم قاشان دا قالىڭ بۇقارانىڭ بەتىندەگى قايماعى، تۇبىندەگى قويۋى، ار-ۇياتى، اقىل-ويى بولعان. ۇلتتىق مۇرات-مۇددەلەردەن تۋىنداعان قيىن تۇيىندەردى شەشۋدە ولار قايبىر زاماندا دا ايانىپ قالعان ەمەس. قازاق ءۇشىن ەڭ اۋىر كەزەڭ XX عاسىر بولسا، سول عاسىرداعى قازاق جازۋشىلارى مەن جۋرناليستەرىنىڭ ۇلت مۇراتى جولىنداعى جانكەشتى كۇرەسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلگى بولسا كەرەك. بۇگىندە ولاردان كالعان ءداستۇر بار. ولاردان قالعان شىعارماشىلىق وداقتار بار. بىزدىڭشە، ۇلتتىق يدەولوگياعا قاتىستى كوپ جۇمىستىڭ باسىندا وسى وداقتار تۇرۋى كەرەك. ەگەر، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 700-گە جۋىق مۇشەسى بولسا، ولاردىڭ ءار قايسىسى ۇلتتىق يدەولوگيا مايدانىنىڭ ءبىر-ءبىر ساربازى بولۋعا ءتيىس. قازىردىڭ وزىندە ولاردىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى از ەمەس. دەگەنمەن، بۇل جۇمىستاردىڭ ستيحيالىق جاعى باسىم. ماقساتتى ىستەرگە ماقساتتى باگدارلاما بولسا، سول باعدارلاما بويىنشا جۇيەلى جۇمىس جۇرسە دەگەن تىلەك بار.

ەگەر، جازۋشىلار وداعى باسقا دا شىعارماشىلىق وداقتارمەن (كومپوزيتورلار، جۋرناليستەر، سۋرەتشىلەر، ت.ب.) بىرىگە وتىرىپ ءىس-قيمىل جاساسا، ۇلتتىق يدەولوگيانىڭ قادام باسۋى، قالىپتاسۋى شيراي تۇسەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. ءبىر عانا مىسال، قازاقستان جازۋشىلار وداعى كوشى-قونعا بايلانىستى كونكۋرس-تار ۇيىمداستىرىپ، جاقسى شىعارمالارعا بايگەلەر جاريالانىپ، ولار ىرىكتەلىپ، وزىپ شىققاندار ماراپاتتالىپ وتىراتىن بولسا، جاقسى دۇنيەلەر ساحنادان دا، باسپا ونىمدەرىنەن دە كورىنەر ەدى. ارينە، بۇل سالاداعى جۇمىستىڭ كوپشىلىگى قارجىعا تىرەلەتىنى بەلگىلى. ال، ولار قولىمىزدا قارجى جوق، نە ىستەيمىز دەۋى مۇمكىن. الايدا قازىر ونەر تۋىندىلارىنا مەتسەنات بولىپ جۇرگەن ۇلتجاندى ازاماتتار بار. ەگەر، يگىلىكتى ىسكە سولاردى تارتا بىلسەك، مۇمكىن ءىس ءبىر ناتيجەسىن بەرەر. ۇلتتىق يدەولوگيا تۋرالى بۇل ايتىپ وتىرعانىمىز جەكە ويلار. الداعى ۋاقىتتا ويعا وي قوساتىندار بولسا، تىپتەن قۇبا-قۇپ!

مەملەكەتتىك، ۇلتتىق يدەولوگيامەن قاتار قازىر رەسپۋب-ليكامىزدا ءجۇرىپ جاتقان ءۇشىنشى يدەولوگيا بار. ءبىز ونى شارتتى تۇردە كەلىمسەكتىك يدەولوگيا دەيمىز. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن، بۇل وتە قاۋىپتى يدەولوگيا. ونىڭ قاۋىپتىلىگى سوندا، ونى ەشكىم كورىپ جاتقان جوق. بىراق كۇن سايىن ءجۇرىپ جاتقان يدەولوگيانىڭ ءبىرى وسى. ول سوندا قانداي يدەولوگيا؟ شەتتەن اعىلىپ كەلىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى اعىمداعى، نەشە ءتۇرلى ويداعى، نەشە ءتۇرلى يدەيا اكەپ جاتقان كىتاپتار مەن ونەر تۋىندىلارى، كوپ سەريالى تەلەفيلمدەر، قاراقشىلىق جولمەن تاراپ جاتقان ءارتۇرلى اۋديو، ۆيدەو تاسپالار. بۇلاردىڭ قاۋىپتىلىگى سوندا – ونى كەز-كەلگەن ادام بايقاي بەرمەيدى. ونىڭ بەتىڭدە قالىڭ بەتپەردەسى بار. ال، بەتپەردەنىڭ ار جاعىندا ارام پيعىل بار. ول پيعىل – قالاي دا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى السىرەتۋ. ءبىزدى ۇلتتىق تامىرىمىزدان، اتا دىنىمىزدەن، انا تىلىمىزدەن ايىرۋ. مەملە-كەتتىك يدەولوگيا مەن ۇلتتىق يدەولوگيا كۇرەسسە ەڭ الدىمەن، وسى كەلىمسەكتىك يدەولوگياسىمەن، ياكي سىرتتان كەلىپ جاتقان يدەولوگيامەن كۇرەسكەنى ءجون بولار ەدى.

ءتورتىنشى – ءدىني يدەولوگيا. قازاقستاڭدا باستى ەكى ءدىن بار. ول – مۇسىلماندار جانە حريستياندار ءدىنى. بىراق، بۇلارمەن قاتار قانشاما باسقا دىندەردىڭ بەلگىلى ءبىر سەكتالارى بىزدە تىنىمسىز جۇمىس ىستەپ جاتىر. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە، ۇلتتىق بىرلىگىنە تۇسەتىن ءبىر قاۋىپتىڭ ۇلكەنى وسى. ونىڭ ءتۇبى تۇتاستاي ءبىر حالىقتى نەمەسە ۇلتتى ەكىگە يا ودان دا كوپكە ءبولىپ جىبەرۋى ابدەن مۇمكىن. ال، سەنىم بىرلىگى سايكەس كەلمەگەن جاعدايدا ەلدە ازامات سوعىسى تۇتانىپ كەتپەسىنە كىم كەپىل. بۇنىڭ ءبىر مىسالىن وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىنعى رۋانداداعى وقيعادان دا بايقايمىز. وسىنىڭ ءبارىن كورە، بىلە تۇرىپ، مۇنداي يدەولوگياعا قالاي ىرىق بەرىپ وتىرعانىمىزعا، نە ءۇشىن كۇرەسپەي وتىرعانىمىزعا، كۇرەسسەك كۇرەسىمىز ناتيجەسىز بولىپ وتىرعانىنا قايران قالامىن.

بەسىنشى – كۇندەلىكتى تۇرمىستىق يدەولوگيا. بۇل جونىندە «تۇركىستان» گازەتىندە جاريالانعان «يدەولوگيا بار. بىراق، ول قانداي يدەولوگيا؟» دەگەن ماتەريالىمدا جان-جاقتى توقتالا كەلىپ، سوڭعى ونشاقتى جىلدا ادام تانىماستاي وزگەرگەن كوعامدىق، تۇرمىستىق كورىنىستەردىڭ (كوشەدەگى شەتەلدىك كولىكتەردەن باستاپ، ءۇي-جايلارعا دەيىن) بۇگىنگى ۇرپاق ساناسىنا، اسىرەسە، جاس ۇرپاق ساناسىنا ستيحيالى تۇردە اسەر ەتەر ىقپالى جونىندە، سوعان وراي قالىپتاسار مىنەز-قۇلىق، دۇنيەتانىم، ارمان-مۇرات تۋرالى وي قوزعاعان ەدىم. قازىر دە ونى قايتالاۋدىڭ ارتىقتىعى بولماس. سونىمەن، كۇندەلىكتى تۇرمىستىق يدەولوگيا دەگەنىمىز نە؟ ەڭ الدىمەن، يدەولوگيا دەگەن ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسىنا ۇڭىلەتىن بولساق، ونى تەرەڭنەن تالداۋدىن قاجەتى شامالى. يدەولوگيا دەگەنىمىز – كۇندەلىكتى ادامداردىڭ ساناسىنا نە ءسىڭىپ جاتسا، سول يدەولوگيا. ءبىر عانا مىسال: قازىرگى مەكتەپ وقۋشىسى «كىم بولام» دەگەن سۇراققا باياعىداعىداي «كوسموناۆت بولام، جازۋشى بولام» دەر مە ەكەن؟... ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كۇن سايىن كوز الدىندا ءوتىپ جاتقان ماتەريالدىق بايلىقتىڭ كورىنىستەرى ۇرپاق ساناسىن ۋلاماي قويماق ەمەس. دەمەك بۇنى دا بايقاتپاي باسپالاپ ءجۇرىپ جاتقان يدەولوگيانىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ بىلگەن ءجون. دەمەك، قازىر كوشەدە كەتىپ بارا جاتقان ادامنىڭ ميىنا نە سىڭەدى؟ ەكى-ءۇش قاباتتى ادەمى ۇيلەر... نەشە ءتۇرلى شەتەلدىك ماشينالار... وسى ماشينالار، ۇيلەردى كورگەن كىشكەنتاي بالا نە دەپ ويلايدى؟ وسكەندە وسىنداي ادەمى ماشينا مىنسەم، وسىڭداي جاقسى ۇيدە تۇرسام دەپ ارماندايدى. قازىردىڭ وزىندە ساناعا سونداي ۇعىم قالىپتاسقان. دەمەك، يدەولوگيا ءجۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

دەمەك، قازاقستاندا يدەولوگيا جوق دەگەن بوس ءسوز. ال، ۇلت ءۇشىن، جالپى حالىق ءۇشىن جوعارىدا اتالعان يدەولوگيالاردىڭ اراسىندا بىزگە پايدالىسى قايسى؟ مىنە، ءبىز وسى تۋرالى ويلانۋىمىز كەرەك. بىراق، ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. حالىققا، مەملەكەتكە اسا قاجەتتى يدەولوگيانىڭ باسىندا قاي ۋاقىتتا دا ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمى، ونەر-مادەنيەت قايراتكەرلەرى بولۋعا ءتيىس. مەنىڭشە، ءبىز ارقاشاندا مەملەكەتتىك يدەولوگيانى سۇيەمەلدەي وتىرىپ، ۇلتتىق يدەولوگيانى دامىتا بەرۋىمىز كەرەك. بىزدەن وسىنى ۇرپاق كۇتەدى، ەرتەڭگى بولاشاق كۇتەدى.

2003 ج.

Abai.kz