وڭتۇستىك قازاقستان مەن سىر بويىن¬داعى بەلگىلى ءدىني، رۋحاني، عىلىمي ورتالىق¬تاردان باسقا، كەزىندە حورەزم ولكەسىنە قا¬راعان قازاقتىڭ كەردەر قالاسى جانە تاي¬پا¬سىنان (رۋىنان) دا تالاي عۇلامالار شىققان.
حورەزمگە يسلام ءVىىى عاسىر باسىندا كەل¬دى، بىرتە-بىرتە وعان جەرگىلىكتى حالىق وكىل¬دەرى ۇلكەن ۇلەس قوستى. ەلدى حورەزمشاھتار بيلەدى. مۇندا ولاردىڭ ءۇش اۋلەتى سالتانات قۇردى. ءبىرىنشىسىنىڭ نەگىزىن اتاقتى ماحمۋد عازناۋي (970-1030), قالاسا، ولاردىڭ بيلىگىن ارى قاراي التىنشاش (1017-1043) جال¬عاستىردى. بۇلاردىڭ تاريحتاعى ەڭ بەلگىلىسى انۋشتەگىن گۇرشاھ اۋلەتى (1077-1220) ەدى. حورەزم ح-ءحىىى عاسىرلاردا بارىنشا دا¬مىدى. ماتەماتيك، استرونوم جانە گەوگراف مۇحاممەد ءال-حورەزمي، (783-850) ءابۋ رايحان ءال-بيرۋني (973-1048), ءابۋ ءالي يبن سينا (980-1037) الەم ماقتانىشىنا اينالدى.
ولكەدەگى ۇرگەنىش، كونە ۇرگەنىش، حيۋا سەكىلدى ت.ب. قالالاردا مەشىتتەر مەن مەدرەسەلەر، كەرۋەن سارايلار، ونەر مەن مادەنيەت وردالارى ءومىر ءسۇردى. عىلىمنىڭ سان-سالاسىنا ارنالعان تراكتاتتار دۇنيەگە كەلدى. اراب ءتىلى مەن ادەبيەتىن، ءدىن عىلىمىن ءسوز ەتەتىن، حورەزم ماقتانىشى اتالعان ءابۋ-ل قاسىم از-زاماحشاري (1075-1144) دە حورەزمدە كۇن كەشتى. اتاقتى استرونوم، ماتەماتيك مۇحاممەد مۋسا ءال-حورەزمي حيۋادا تۇرىپ، سوڭىرا باعدادقا ءىلىم ىزدەپ كەتتى. ول الگەبرانىڭ اتاسى اتالدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ءحىى عاسىردان باستاپ لاتىن تىلىنە اۋدارىلۋىنا بايلانىستى، ەسىمى مەن شىعارمالارى ەۋروپا جۇرتىنا كەڭ تارادى.
حورەزم ۋالاياتىنداعى كەردەر شاھارى مەن ونىڭ ماڭىنداعى باراتاكين سەكىلدى ۇلكەندى-كىشىلى كەنتتەر مەن قامال، قورعاندار جانە ولاردان شىققان عالىمدار جايلى ءال-مۇقادداسي، يبن ءال-اسير، يبن ءال-جاۋزي، ات-تاباري، ياقۇت ءال-حاماۋي، ءال-يدريسي، ان-نۋايري، اس-سۋيۋتي ەڭبەك¬تەرىندە از بولسا دا دەرەكتەر ۇشىراسادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى قازاقتىڭ وسى كۇنگى كەردەر رۋىنا جاتاتىن ۇلاندارىنىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ دا حورەزم مادەنيەتىندە وزىندىك ورنى بار.
كەردەر مەن كەردەريلەر تۋرالى اراب ءتىلدى بۇلاق كوزدەرى نە ايتادى دەگەن ماسەلە بويىنشا قولدا بار دەرەكتەرگە توقتالا كەتەيىك.
ءال-مۇقادداسي ءال-ءباششاريدىڭ (ح ع.) “احسان ات-تاقاسيم في ماعريفاتي-ل اقاليم” – “ايماقتاردى تانۋداعى تاماشا بولۋلەر” اتتى ەڭبەگىندە كەردەر كوپ ايتىلادى. ول كەردەردى وزەن دەپ تە كورسەتەدى. “كەردەر ءتورت فارساح جەردەگى قاسابا (كەنت، قامال) مەن ءوزارا جاقىن جاتقان مەكەننەن باستالىپ ءبىر وزەندى قۇرايدى” دەسە، مادج اد-دين مۋحاممەد فيرۋزابادي (1329-1414) ء“ال-قامۋس ءال-مۇحيتتا” “شامس ءال-ايمما” ءال-كەردەريدىڭ اتى-جونىندەگى باراتەكىن (باراتاكين) دەگەن جەر اتاۋىن “بۇل ءسوز ادجامدارعا (اراب ەمەس حالىققا) قاتىستى. ول كەردەردىڭ ورتالىعى”، – دەيدى.
ال از-زاھابي (1274-1348) “سيارۋ-ل اعلامۋ ان-نۋبالا” – “تاقۋا ادامدار ءومىربايانىندا” – “باراتاكين كەردەرگە باعىنىشتى. كەردەر حورەزم ولكەسىندەگى ۇلكەن ايماق” دەپ كورسەتكەن.
ەندى كەردەرلىك اسىل بابالاردىڭ بىرنەشەۋى تۋرالى ماعلۇماتتارعا ۇڭىلەيىك.
1. ءابۋ-ل مافاحير تادج اد-دين ابد ءال-عافۋر (ابد ءال-عاففار) بين لۋقمان بين مۋحاممەد ءال-كەردەري (1116-1167) حورەزمنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە ءومىر سۇرگەن.
ستامبۇل قولجازباسىندا كەردەر ۇلانى ابد ءال-قادير بين لۇقمان ءال-كەردەري دەپ كورسەتىلگەن. بىراق وزگە دە بۇلاق كوزدەرى بويىنشا ونىڭ تولىق اتى-ءجونىنىڭ ءابۋ-ل مافاحير تادج اد-دين ابد ءال-عافۋر (ابد ءال-عاففار) بين ابد ءال-قادير بين لۇقمان بين مۇحاممەد ءال-حانافي ءال-كەردەري ەكەنىن انىقتادىق. بىراق ول حالىق اراسىندا “شامس ءال-ايمما ” – “يمامدار شامشىراعى” دەگەن لاۋازىممەن تانىلعان.
ءابۋ-ل مافاحير ءال-كەردەري فيقھ (مۇسىلمان زاڭى، ياعني شاريعات) سالاسى بويىنشا ءماشھۇر حانافيت عالىمى ءابۋ-ل-فازل ابد ار-راحمان مۋحامماد ءال-كيرمانيدەن (1065-1149) ءدارىس العان جانە نۋر اد-دين ماحمۋد بين زانكي زامانىندا ء(حىى ع.) قازىرگى سيريانىڭ حالاب قالاسىنىڭ قازىسى بولعان.
ونىڭ فيقھ نەگىزدەرى بويىنشا تۇزىلگەن “شارح ء“ال-جاميع ءاس-ساعير” ۋا “جاميع ءال-كابير” – “كىشى جانە ۇلكەن جيناققا ءتۇسىن¬دىرمە”، “شارح از-زيادات” – “قوسىم¬شاعا تۇسىندىرمە”، ياعني بەلگىلى حانافيت عالىم ءابۋ-ل ابداللا مۋحاممەد بين ءال-حاسان بين فارقاد اش-ءشايبانيدىڭ (749-805) اتالمىش “كىشى جانە ۇلكەن جيناق¬تارىنا” جانە “قوسىمشاسىنا ءتۇسىندىر¬مەسىنە” جازىلعان “شارحتارمەن” قاتار، “حاياراتۋ-ل فۋقاھا” – “تاڭقالارلىق فاقيھتەر” دەگەن كىتاپتارى بار. ولاردا شاري¬عات سالاسى بويىنشا عالىمدار شەشىمدەر تابۋعا قينالاتىن كوپتەگەن اسا ماڭىزدى ماسەلەلەر قامتىلعان. ۇستازى كيرمانيدىڭ “تاجريد” – “ابستراكتىلى” اتتى شىعارماسىنا ول ء“ال-مۋفيد ۋا-ل مازيد” – “پايدالى جانە قوسىمشا” اتتى تۇسىندىرمە جازعان.
“شارافۋ-ل قۋدات” (قازىلار داڭقى) دەپ تە اتالعان ابد ءال-عافۋر كەردەري شى¬عارمالارىنىڭ كوپشىلىگى فيقھ (مۇ¬سىلمان زاڭى) ماسەلەلەرىنە ارنالعان دەدىك. بۇل كىتاپتاردا ول الدىمەن ماسەلەنىڭ نەگىزى جايىندا ءسوز ەتىپ، سوسىن ودان تۋىندايتىن جايتتەردى تالدايدى.
ۇندىستاندىق حانافي عالىمى ءال-فاقيھ مۇحاممەد ابد ءال-حاي ءال-لاكناۋي ءال-ھيندي “ونىڭ تاعى دا “اۋام” (؟) حالقى تىلىمەن جازعان “بايان ءالفاز تاجري” اتتى كىتابى بار” دەپ جازسا، قاسىم بين قۋتلۋبۇعا (1399-1474) “تادج ات-تاراجيمدە” – ء“ومىرباياندار تاجىندە” ونى “وتە تاقۋا، قۇدايشىل ادام بولعان” دەپ ەسكە الادى.
ورتا عاسىرلىق تاريحشى يبن ان-ناديم (1192-1261) “بۋعياتۋ-ت تالاب في تاريح حالاب” – “حالاب تاريحىن [جازۋ تالابىن¬داعى] ماقسات” اتتى ەڭبەگىندە تادج اد-دين ءال-كەردەري حالابتا قازى بولىپ جۇرگەندە بولعان، ونىڭ ءدىن قايراتكەرى رەتىندەگى زەرەك تە العىر ويلىلىعىن، تاپقىرلىعىن كورسەتەتىن تومەندەگى ريۋاياتتى كەلتىرەدى:
“شەيح ءابۋ-ل حۋسەين از-زاھيدي حالابتىڭ ءجامي مەشىتىنە كيىمىن بۇركەنىپ، ساقالىنا سۋ تامشىلاعان كۇيدە كىرىپ كەلگەندە، مەشىت ءىشى حالىققا لىق تولى ەدى. ول قۇلشىلىق جاساۋ ءۇشىن مىنبەردىڭ جانىنا وتىردى. جاماعات ەكىگە ءبولىندى.
بىرەۋلەر شەيح قۇلشىلىق جاساپ وتىر دەسە، وزگەلەرى قۇلشىلىق جاساپ وتىرعان جوق دەپ تالاستى. ءار توپ ايتقاندارى دۇرىس بولماسا “ايەلىم تالاق بولسىن” دەپ انت ىشۋگە دەيىن بارىستى.
ەكى توپ تا سول كەزدە حالابتىڭ قازىسى تادج اد-دين ءال-كەردەريگە كەلىپ، تالاقتىڭ ءتۇسىپ-تۇسپەگەنىن شەشىپ بەرۋدى سۇرادى. تادج اد-دين ءال-كەردەري ول كەزدە سوت (قازىلىق) ءىسىن باسقارىپ، حالاب جۇرتىنا ءپاتۋا بەرۋشى ەدى. سونىمەن تادج اد-دين الگىلەرگە:
–  ونى شەيح ءابۋ-ل حۋسەيننىڭ وزىنەن سۇراڭىزدار. بۇل ماسەلەنى ول جاقسىراق بىلەدى، شەشىمىن ءوزى ايتار، – دەيدى. ولار شەيح ءابۋ-ل حۋسەينگە كەلەدى. ول “قۇل¬شىلىق جاساپ وتىرعان جوق” دەۋشى توپتان:
– سىزدەر مەنىڭ قۇلشىلىق جاساپ وتىرعانىمدى كورىپ پە ەدىڭىزدەر؟ – دەپ سۇرايدى. ولار:
– اللا اتىمەن انت ەتەيىك، كورگەنىمىز جوق، – دەيدى. ول:
– وندا بارا بەرىڭىزدەر. سىزدەر شىن مانىندە انتتارىڭىزدى بۇزبادىڭىزدار، دەيدى دە “شەيح ءابۋ-ل حۋسەين قۇلشىلىق جاساپ وتىر” دەۋشى توپقا قاراپ:
– ال سىزدەر شە. مەنىڭ قۇلشىلىق جاساپ وتىرعانىمدى كوردىڭىزدەر مە؟ – دەپ سۇرايدى. ولار:
– ءيا، كوردىك، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. ول:
– سىزدەر دە بارا بەرىڭىزدەر. شىن ءما¬نىن¬دە انتتارىڭىزدى بۇزبادىڭىزدار، – دەيدى.
ولاردىڭ بارلىعى تادج اد-دين ءال-كەردەريگە قايتىپ ورالىپ، شەيح ءابۋ-ل حۋسەيننىڭ جاۋابىن جەتكىزەدى. سوندا ءال-كەردەري:
– ول سىزدەرگە ەڭ دۇرىس شەشىمىن ايتتى”، – دەگەن ەكەن (1816-بەت).
وسى وقيعادان بىرنەشە تۇجىرىمدار جاساۋعا بولادى:
1. مۇسىلماندار داۋلارىنا شەشىم ىزدەپ، ۇلىق عالىم تادج اد-دين ءال-كەردەريگە جۇگىنۋلەرى، ونىڭ سول زامانداعى عالىمدار ىشىندە ۇلكەن دارەجەگە يە بولعانىنىڭ، بەدەلدىلىگىنىڭ ايعاعى.
2. تادج اد-دين ءال-كەردەريدىڭ “شەيح ءابۋ-ل حۋسەيننىڭ وزىنەن سۇراپ كورىڭىزدەر” دەۋى ونىڭ پاراساتتىلىعىنىڭ، تاپقىر¬لىعىنىڭ جانە كىشىپەيىلدىلىگىنىڭ دالەلى. ويتكەنى، جاۋابىن بىردەن ءوزى ايتا سالۋىنا بولار ەدى، بىراق سۇراۋشىلاردىڭ كوڭىل¬دەرىن¬دە كۇمان قالدىرماس ءۇشىن جانە ماسەلەنىڭ تۋىنىڭ ءبىر ۇشى بولعان شەيح ءابۋ-ل حۋسەيننىڭ وزىنەن سۇراتىپ، تۋىن¬داعان ماسەلەگە تابان استىنان تالداۋ جاساپ، تاپقىرلىق تانىتا ءبىلدى.
3. تادج اد-دين ءال-كەردەري داۋىرىندەگى مۇسىلمانداردىڭ ءدىني احۋالىن، شاريعاتتى ورىنداۋعا دەگەن قۇشتارلىقتارى، تالاپ¬تارىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە بولعانىن بايقاۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، ادامدار تاقۋا شەيح ءابۋ-ل حۋسەيننىڭ دارەت سۋى جۇزىنەن تامشىلاپ مەشىتكە كىرىسىمەن بىردەن عيباداتقا كىرىسۋىن مۇقيات باقىلاۋلارى، تاقۋا عالىمنىڭ قۇلشىلىعىنا ەلىكتەۋ، سول دارەجەگە جەتۋگە قىزىعۋ. ەكىنشىدەن، ايەلگە تالاق ءتۇسۋ-تۇسپەۋ سياقتى ماسەلە تۋىنداعان كەزدە ءبىلىمدى دە بىلىكتى عالىمعا كەلىپ ءپاتۋا سۇراۋلارى، ولاردىڭ ءدىندى دۇرىس ورىنداۋعا، تاقۋالىققا دەگەن تالپىنىستارىنىڭ بەلگىسى دەگەن ءجون.
وسىنداي دارىن حالاب قالاسىندا ھيجرانىڭ 562-ءشى (1167) جىلى دۇنيە سالعان.

وسى رەتتە كەردەريلەرگە بايلانىستى اتى بىرنەشە جەردە اتالاتىن شايباني نىسپىلى عالىمعا دا توقتالا كەتكەن ءجون. ءابۋ ابداللا مۇحاممەد بين ءال-حاسان (749-805) مۇسىلمان حۇقىعىنىڭ كورنەكتى وكىلى. يراقتا دۇنيەگە كەلگەن. جاس كەزىنەن باستاپ حانافي مازھابىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءابۋ حانيفا – يمام اعزام مەن ونىڭ شاكىرتى ءابۋ يۋسۋف دارىستەرىن تىڭداپ وسكەن، يمام ماليك مازھابىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ماليك بين اناستان دا مەدينەدە تاعلىم العان ۇلكەن تۇلعا. حاليفا ھارۋن ار-راشيد تۇسىندا عۇمىر كەشكەن ول ءابۋ حانيفا مۇراسىن ساقتاۋدا، جيناۋدا ۇلكەن ىجداھاتتىلىق تانىتقان. فيقھ پەن وعان قوسىمشا بويىنشا “ۇلكەن جانە كىشى انىقتامالىقتار” جاساعان. بۇل جانە ونىڭ وزگە دە ەڭبەكتەرىنە اراب عالىمدارى عانا ەمەس، سونداي-اق ورتالىق ازيالىق تالاي كەمەڭگەرلەر دە، مىسالى “شامس ءال-ايمما” – “يمامدار شامشىراعى” ءابۋ-ل مافاحير ءال-كەردەري جانە ت.ب. كوپتەگەن تۇسىنىك¬تەمەلەر جازعان.
2. “شامس ءال-ايمما” – “يمامدار شامشىراعى” مۋحاممەد بين مۋحاممەد بين ابد اس-ساتتار ءال-كەردەري ھيجرانىڭ 599-ءشى (1203) جىلى كەردەرى ماڭىنداعى كەنتتەردىڭ بىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. تۇرىك عالىمى دوكتور احمەت وزەل ونىڭ نىسپىسىن ء“ابۋ-ل ۋاجد شامس اد-دين مۋحاممەد بين ابد اس-ساتتار بين مۋحاممەد ءال-يمادي ءال-باراتيكيني، “شامس ءال-ايمما” ءال-كەردەري” دەپ كورسەتكەن. ول اۋەلى حورەزمدە حانافي ويشىلى ءابۋ-ل فاتح ء(ابۋ-ل مۋزاففار) ناسر-اد-دين ءال-مۋتارريزي (؟-1021) ءىلىمى بويىنشا ءدارىس الادى. جالال اد-دين اس-سىعناقي دە ۇستازى بولعان. “شاريعاتۋ-ل يسلام” –“يسلام شاريعاتى” اتتى ەڭبەكتىڭ اۆتورى ءال-يمام حاتيبزادەدەن حاديستەر تىڭداپ، سوڭىرا ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن بۇحاراعا كەلەدى. وندا ۋمار بين باكىر از-زارانجاريدەن (1090-1189), ول ەكەۋى “شامس ءال-ايمما” – “يمامدار شامشىراعى” باكىر مۋحاممادتەن جانە از-زارانجاري ءال-حالۋانيدەن (؟-1060), ول ءابۋ ءالي ءال-حۋسەين ان-ناسافيدەن (؟-1138), ول مۋحامماد بين ءال-فاديلدان، ول ءابۋ مۋحاممەد ابداللا بين مۋحاممەد بين ياقۇب ءال-كالابازي اس-سابازمۋنيدەن (871-952), ول ءابۋ حافس اس-ساعيردەن، ول ءوز اكەسىنەن، اكەسى مۋحاممادتان جانە “مانھاج اش-شاريعانىڭ” – “شاريعات جولى” اۆتورى قاۋام اد-دين اس-ساعيردەن ساباق الادى.
ول عىلىم جاعىنان ءوز زامانداستارىنان وق بويى وزىق تۇرعان. سول ءۇشىن بۇحارا حالقى ونى قۇرمەت تۇتقان. ءتىپتى ول تۋرالى: “راسىندا ول ءابۋ زايد اد-دابۋسيدەن (؟-1039) كەيىن شاريعات ءىلىمىن تىرىلتكەن تۇلعا”، – دەگەن. سامارقاند ماڭىنداعى دابۋسيا كەنتىندە تۋعان ءابۋ زايد ابداللا بين ۋمار بين يسا اد-دابۋسي اتاقتى حانافي عالىمى ەدى. ءابۋ جاعفار ءال-ۋسرۋشانيدان فيقھ ءىلىمى بويىنشا تاعلىم العان.
كەردەرلىك پاراسات يەسى ھيجرانىڭ 642-ءشى جىلى مۋحاررام ايىنىڭ 9-جۇلدىزىندا (1244) بۇحارادا دۇنيە سالعان سوڭ ابدۋللا ءاس-سابازمۋني قابىرىنىڭ جانىنا جەرلەنگەن.
كەردەر پەرزەنتىنەن قاھارزادە دەگەن لاۋازىم يەسى بولعان جيەنى مۋحامماد بين ماحمۋد بين ابد ءال-كاريم جانە حاميدۋددين اد-دارير ءالي ار-راشيمي جانە حاميد ءاد-دين ءال-كابير مۋحامماد بين مۋحامماد ءال-بۋحاري مەن مۋحامماد ءال-مايمارعي جانە تاعى باسقالار ءبىلىم الىپتى.
مۋحاممەد ابد ءال-حاي ءال-لاكناۋي ءال-ھيندي:
“مەن ونىڭ يمام ءال-عازاليدىڭ يمام ءابۋ حانيفاعا ايتقان ورىنسىز سوزدەرىنەن تۇراتىن “مانحۋلىنە” جاۋاپ رەتىندە جازعان حاتىن كوردىم. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى: ء“الحامدۋ ءليللاھي راببي-ل الامين” دەپ باستالادى دا ءال-عازاليدىڭ ءاربىر سوزىنە جەكە-جەكە توقتالادى، سونداي-اق وندا ءابۋ حانيفانىڭ اتقارعان يگى قىزمەتى مەن قۇرمەتى تۋرالى ءسوز ەتەدى. بۇل حات وتە كوركەم ءارى ءماندى جازىلعان، تەك كەي جەرلەرىندە عانا كوپ سويلەپ، ارتىق كەتىپ يمام شافيعي مەن ونىڭ ءىزباسارلارىنا ءتىل تيگىزىپ الاتىنى بار. دەي تۇرعانمەن ونداي جايت حاتتا يمام ءال-عازاليدىڭ ءابۋ حانيفانى كىنالاپ، وعان ءتىل تيگىزگەنىنە قاراعاندا الدەقايدا از دەۋگە بولادى” – دەپ جازدى.
سونداي-اق ول ءارى قاراي “اش-شەيح ءال-يمام ءال-ھامام مۋحامماد بين مۋحامماد بين ابد اس-ساتتار ءال-كەردەري ءابۋ-ل-ۋاجد “شامس ءال-ايمما” اش-شەيح ءال-يمام كامال اد-دين مۋحاممەد بين ابد ءال-ۋاحيد دەگەن لاۋازىمى بار ۇلى تۇلعا. ول مازھابتار ماسەلەسى بويىنشا كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن. ونىڭ قولىنان كوپتەگەن شاكىرتتەر ءدارىس العان” – دەيدى.
مۋحاممەد ابد ءال-حاي سونداي-اق “شامس ءال-ايمما” مۋحامماد بين ابد اس-ساتتار بين مۋحامماد ءال-كەردەريدىڭ تولىق اتى-ءجونى مەن تۋىلعان جىلى جايلى بىرنەشە كەراعار پىكىرلەر بار. سوندىقتان دا مەن سىعناقيدىڭ (حۋسام اد-دين حۋسەين (حاسان) بين ءالي حاججاجدىڭ) “ان-نيھايا شارح ءال-ھيداياسىن” – ء“ال-ھيدايانىڭ تۇسىندىرمەسىنىڭ سوڭىن” وقىپ شىقتىم. ولار ءوز كىتاپتارىندا ء“ال-ھيداياعا” سىلتەمەلەر بەرگەن كەزدە، كەردەرلىك عالىمدى “مۋحاممەد بين مۋحاممەد بين ابد اس-ساتتار ءال-كەردەري” دەپ كورسەتكەن. وسى دۇرىس بولۋى كەرەك” دەپ جازادى.
مۋحاممەد بين مۋحاممەد بين ابد اس-ساتتار ءال-كەردەريدىڭ تۇركيا قولجازبا¬لارىندا تومەندەگىدەي ەڭبەكتەرى بار:
1. “حاققي-ل مۋبين في يدھالي شۋباھي-ل مۋبتيلين”. سۇلەيمانيا كىتاپحاناسى.
2. “ماناقيب ءال-يمام اعزام” – “يمام اعزام ءومىربايانى”. تارجىمالاعان مۋحام¬مەد بين ۋمار حالابي. قولجازبا.
3. “ار-راد ۋا-ل ينتيسار لي-ل مازھاب ءابۋ حانيفا” – “قارسىلاستارعا جاۋاپ جانە ءابۋ حانيفا ءمازھابىنا جاقتاسۋ”. بايازيت مەملەكەتتىك كىتاپحاناسى.
4. “ريسالا في رادد الا-ل يمام ءال-عازالي” – “يمام ءال-عازاليگە جاۋاپ جايلى تراكتات”.
5. “ار-رادد الا مان يۋانيدۋ ءابۋ حانيفا ريسالا في تايدي مازھابي-ل يمام ءابۋ حانيفا” – ء“ابۋ حانيفا ءمازھابىنىڭ قارسىلاستارىنا جاۋاپ” تراكتاتى.
6. “ريسالا في-ر رادد الا-ل جۋبايني ۋا-ل عازالي” – “جۋبايني مەن ءال-عازاليگە جاۋاپ تراكتات”. سۇلەيمانيا كىتاپحاناسى.
7. “ريسالا في تا'يدي مازھاب ءال-يمام ءابۋ حانيفا” – “يمام ءابۋ حانيفا ءمازھابىن قولداۋ” جايلى تراكتات. سۇلەيمانيا كىتاپحاناسى.
ءال-كەردەري جانە باسقا دا عۇلامالارعا بايلانىستى “شامس ءال-ايمما” دەگەن ءسوزدى كەزدەستىردىك. ول نە؟ “شامس ءال-ايمما” – “يمامدار شامشىراعى” – ءدىني لاۋازىمدى بىلدىرەدى. ونداي لاۋازىم يمامدارعا عانا بەرىلگەن. بۇحارادا قاراحاندىقتار تۇسىندا مۇنداي لاۋازىمعا يسلام ءدىنىنىڭ بەس زاڭگەرى (فاكيھتەر) يە بولعان. سونىڭ ەكەۋى كەردەر پەرزەنتتەرىنە بەرىلۋى جايدان-جاي ەمەس.
ءيا، وسى “شامس ءال-ايمما” ءال-كەردەريدەن جوعارىدا اتى اتالعان جيەنى مۋحاممەد بين ماحمۋد ءال-كەردەري قاھەرزادە ءدارىس العان. “ماۋرانناھرلىك كەيبىر عۇلامالار قارىنداستارىنىڭ عالىم ۇلدارىنا وسىنداي (قاھەرزادە) دەگەن لاقاپ ات بەرەتىن بولعان” دەپ جازادى تۇرىك عالىمى دوكتور احمەت وزەل. كەردەرىنىڭ بۇل ويشىلى جايلى ماعلۇماتىمىز جوق.
مۋحاممەد بين ماحمۋدتان ءابۋ-ل مۋحاممەد ماحمۋد بين مۋحاممەد بين داۋد ءال-افساندجي ءال-بۇحاري ءال-لۇلۋي (1229-1272) جانە ءابۋ-ل باراكات حافيز اد-دين ابدۋللاھ بين احمەد بين ماحمۋد ان-ناسافي (؟-1310) فيقھ ىلىمىنەن تاعلىم الىپتى. سوعان قاراعاندا، ول حورەزمشاھتار تۇسىندا دۇنيەگە كەلىپ، موڭعول شاپقىن¬شىلىعىنان سوڭ دۇنيەدەن وتكەن سياقتى.

اتاعى الىسقا كەتىپ، داڭقى جەر جارعان حورەزمدى ءحىى عاسىردىڭ 20-جىلدارى ورتا ازيا مەن قازاقستان جانە وزگە دە مەملەكەتتەر سياقتى موڭعولدار جەرمەن-جەكسەن ەتىپ قيراتتى. حورەزم مەملەكەتى جويىلدى. سۇلتاندار ءولتىرىلدى. عىلىم، ءبىلىم تاپتالدى. بۇل ولكە تاعدىر تالكەگىمەن ەندى التىن وردا حاندىعىنا قاراتىلدى. ولاردىڭ استاناسى ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى قاجى تارحانعا (استراحان) جاقىن جەردەگى ساراي بەركە قالاسى بولدى.
“ساراي، ەسكى ساراي (جىلناما بويىنشا – ۇلكەن ساراي، قازىرگى استراحان وبلىسى، حارابالينسك اۋدانى، سەليترەننوە سەلوسى) – التىن وردا استاناسى ەدى. ونى 1254 جىلى باتىي سالدىرعان. ول ەدىلدىڭ تومەنگى ساعاسىنداعى احتۋبا جاعاسىنا جايعاستى. ساراي ازيادان ەۋروپاعا باراتىن كەرۋەن جولىنداعى اسا ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.
باتۋ سارايىندا كوپتەگەن ءزاۋلىم ساراي¬لار مەن مەشىتتەر، ساۋدا ماحاللالارى، ما¬زارلار (ساعانالار) سالىندى” دەپ جازىلعان “قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا”. ال، ساراي-بەركە، جاڭا ساراي (قازىرگى ۆولگوگراد وبلىسى، لەنين اۋدانى، تسارەۆ سەلوسى) دا التىن وردانىڭ استاناسى بولدى. ونىڭ نەگىزىن بەركە حان قالاعان (1260 جىل شاماسى). ساراي-بەركە ءXىV عاسىردىڭ ءى جارتىسىندا گۇلدەندى.
1333 جىلى قالادا بولعان اراب ساياحات¬شىسى يبن باتتۋتا (1304-1377) “ساراي-بەركە تەگىس جەرگە سالىنعان كورىكتى قالالاردىڭ ءبىرى، ادام كوپ، وندا سۇلۋ كوشەلەر مەن ساۋلەتتى بازارلار بوي تۇزەگەن. قالانى ءارتۇرلى حالىقتار: موڭعولدار، اسىلار، قىپشاقتار، گرەكتەر، ورىستار جانە ۆيزانتيالىقتار مەكەندەگەن” دەپ جازدى.
1361 جىلدان باستاپ ساراي-بەركەنى حان تاعىنىڭ ۇمىتكەرلەرى الما-كەزەك باسىپ الىپ وتىردى. سويتكەن شاھاردى 1395 جىلى اقساق تەمىر (1336-1405) كۇيرەتىپ تىندى” (قسە، 10 توم، 27 بەت).
ءXىV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا حورەزم قايتا كوتەرىلگەندە عىلىم-ءبىلىم ءبىرشاما جانداندى. كەردەرلىكتەردىڭ ءومىر-تۇرمىسى، عىلىم-ءبىلىمى حورەزم ولكەسىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولدى. ءيا، حورەزم مادەنيەتىنىڭ قايتا كوتەرىلۋىنە كەردەرلىك¬تەر دە وزىندىك ۇلەس قوستى. ولار مەملەكەتتىڭ كىندىك قالاسى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قاجى تارحان (استراحان) مەن قىرىمدا، رۇم (تۇركيا) ەلىندە، مۇسىلمان شىعى¬سىندا دا تۇردى.
حورەزم كەردەرىلەرىنەن ءXىV عاسىردىڭ ءبىرىنشى، XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا دا بىرنەشە ويشىلدار شىقتى. كوپشىلىگى ءدىن عۇلامالارى-تىن. سولاردى مەرزىمدىك جاعىنان قاراساق، اۋىزعا اۋەلى موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءومىر سۇرگەندەرى ىلىنەدى.
التىن وردا يەلىگىندە بولعان قىرىمداعى وسى كۇنگى فەودوسيا، (بۇرىنعى كافا) شاھارىنان شىققان ماحمۋد يبن سۋلەيمان ءال-كافاۋي (؟-1582/1583) “كاتايب اعلام ءال-احيار مين فۋقاھا مازھاب ان-نۋعمان ءال-مۇحتار” دەگەن ەڭبەگىندە كەردەر پەرزەنتتەرى تۋرالى دا ماعلۇماتتار كەلتىرگەن.
“سولاردىڭ ءبىرى” – دەپ جازدى ول، “كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات بولعان “ناسر اد-دين مۇحاممەد يبن شيھاب يبن يۋسۋف يبن ۋمار يبن احماد ءال-كەردەري ءال-حورەزمي ءال-باراتاكيني”. ول دا حورەزم ولكەسى ۋالاياتىنداعى كەردەرگە قاراستى باراتاكين كەنتىندە ءومىر ءسۇرىپ، عىلىم-بىلىممەن شۇعىلدانعان. جالال اد-دين يبن شامس اد-دين ءال-حورەزمي ءال-گۋرلانيدەن (كۋرلاني¬دەن) (؟-1336) تاعلىم العان. ال ول ءوز كەزەگىندە سىر بويىنداعى سىعاناق ۇلانى، اتاقتى حۋسام اد-دين اس-سىعناقيدەن (؟-1311) وقىعان-دى. سايد جالال اد-دين ءال-گۋرلاني اتاقتى بۋرھان اد-دين مارعي¬نانيدىڭ ء“ال-ھيداياسىنا” تۇسىندىرمە جاساعان جانە ونى ء“ال-كيفايا” – “جەتكىلىكتى” دەپ اتاعان ءبىلىمپاز. ناسىر اد-دين مۇحاممەدتىڭ اتاعى يبن ءال-باززازي دەگەن اتپەن شىققان” دەپ جازعان.
“اللا تاعالا ناسىر اد-دينگە اتاعىن الىسقا جىبەرگەن ۇل بەردى. ونىڭ اتى – مۋحاممەد يبن مۇحاممەد يبن شيھاب يبن يۋسۋف يبن ۋمار يبن احمەد ءال-كەردەري ءال-باراتاكيني ءال-حورەزمي (1344-1424). بىرتە-بىرتە ول الەمگە “حافيز اد-دين ءال-باززازي” دەگەن اتپەن ءماشھۇر بولدى. ويتكەنى اكەسى جانە حافيز اد-دين دە ءباز ماتامەن اينالىسقاندارى ءۇشىن باززازي-بازشىلەر اتالعان. ءسويتىپ، ول اكەسى ناسىر اد-دين مۇحاممەد شىققان بيىكتەن دە اسىپ ءتۇستى. ماحمۋد يبن سۋلەيمان “حافيز اد-دين ءبىلىمىنىڭ نەگىزگى بولىگىن اكەسىنەن، سونان سوڭ فيقھ عالىمى بويىنشا سايد جالال اد-دين ءال-گۋرلانيدەن (؟-1336) الدى. ول عىلىمدا كەمەلدىلىككە جەتتى جانە ءوز ەلىندە اتاعى شىقتى. ول ەدىلگە جاقىن جەردەگى ساراي قالاسىندا تۇردى. سونان سوڭ اتالمىش وزەننەن قاجى تارحان ماڭىندا ءوتىپ، قىرىمعا بەت الدى. وندا بىرنەشە جىل تۇردى. قىرىمدا يمامدار جانە اتاقتى كىسىلەرمەن پىكىر تالاستىرا ءجۇرىپ، فاقيھتەرگە ساباق بەردى” دەپ جازادى.
ماحمۇت ءال-كافاۋيدىڭ ايتۋىنشا، “عا¬لىمدار ونىڭ بىلىمىنە، قابىلەتىنە تاڭ قالاتىن. سول سەبەپتى دە ول تۋرالى جۇرت اراسىندا جاقسى پىكىر تارادى. ول ءدۇنياۋي ىستەرگە قىزىقپادى، قۇدايدان قورقاتىن. اللا تاعالانىڭ كالام (شاريفىن) (قاسيەتتى قۇراندى) جاتقا ءبىلدى، ونى ۇنەمى وقىپ جۇرەتىن.
ءبىراز جىلداردان سوڭ ول كەلگەن جولىمەن ەلىنە (حورەزمگە) قايتتى. ودان كەيىن رۇم جۇرتىنا (تۇركياعا) ساپارعا شىقتى. وندا ءال-ماۋلا شامس اد-دين ءال-فاناريمەن پىكىر تالاستىردى، ءدىن-عىلىمنىڭ پراكتيكالىق جاعىنان كەردەر پەرزەنتى كوبىنەسە ودان باسىم ءتۇستى. بىراق ءال-فاناري اقىل-پاراسات (راتسيوناليستىك) جانە تراديتسيوناليستىك عىلىم جاعىنان ودان وزىق-تى”.

<!--pagebreak-->
وسى جەردە جەرلەسىمىزبەن زامانداس بولعان، تۇرىكتىڭ وسى ءبىر عۇلاماسى تۋرالى دا بىرەر ءسوز ايتا كەتكەن ءجون.
لاقاپ اتى موللا فاناري (751/1350) تۇركيانىڭ ينەگول دەگەن جەرىنە جاقىن ماڭداعى فانار اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى شىراق (فانار) جاسايتىن بولعاندىقتان، اتالمىش اۋىل دا سونىڭ اتىمەن اتالىپ كەتكەن.
موللا فاناري ءبىلىمدى اكەسى حامزادان، سوسىن سول ءداۋىردىڭ الاۋددين ءال-ءاسۋاد (؟-1397) جانە جامالۋددين مۋحاممەد ءال-اقساراي (؟-1388), حاميدۋددين ءال-قايساري (؟-1412) سىندى اتاقتى عۇلامالارىنان الدى. ول استرونوميا مەن ماتەماتيكا سالاسىنا جەتىك بولعان. حيجازدا، مىسىردا، بۋرسادا ۇستازدىق ەتكەن.
ىلىمگە بەرىلگەندىگى سونشالىق، قاجىلىققا بارا جاتىپ جولاي كايرگە سوعىپ، مىسىر عۇلامالارىمەن پىكىرلەسەدى. ول جەردە حانافي عۇلاماسى كامالاددين بابارتيدەن ءىلىم ۇيرەنەدى.
چەلەبي سۇلتان مەحمەت ونى بۋرساعا شاقىرتادى. سۇلتان ەكىنشى مۇرات عالىم ىلىمىنە ريزا بولىپ، وعان 1424 جىلى وسمانلى داۋىرىندەگى العاشقى شەيحۋ-ل يسلام قىزمەتىن تاپسىرادى. ونى ول التى جىل اتقارىپ اقىرىندا ەكى كوزى كورمەي قالعان مەحمەت بۋرسادا دۇنيە سالادى.
سونىمەن ماحمۇد يبن سۇلەيمان ءال-كافاۋي حافيز اد-دين ءال-كەردەري تۋرالى “اراب ءتىلى” عىلىمىنىڭ بارلىق سالاسىمەن اينالىستى. سونداي-اق رۇمعا كەلگەنگە دەيىن ءوزى جازعان ءپاتۋالاردى ء“ال-ءۋادجيز” – “قىسقا” اتتى كىتاپقا جينادى” – دەپ جازعان. ء“ال-ۋادجيز” سوڭىنداعى “كيتاب ءال-يدجارا” – “جالعا بەرۋ كىتابى” تا¬راۋىنىڭ اياعىنا ول جىل باسى ءتۇنىنىڭ ءبىرازى اۋعاندا ء“ال-يدجارا” كىتابى اللا تاعالانىڭ ارقاسىندا اياقتالدى. اللا تاعالا ونى ءبىتىرۋدى ءناسىپ ەتسىن!” دەپ قول قويىپتى.
“حافيز اد-دين باززازيدەن، – دەيدى ماحمۇت يبن سۇلەيمان ءال-كافاۋي، – مۋحي اد-دين كافيادجي دەگەن اتپەن بەلگىلى ءال-ماۋلا ءال-فاديل شاراف اد-دين يبن كامال ءال-قيريمي، ءال-ماۋلا سيراج اد-دين احمەد ءال-فاديل ءال-قيريمي يبن ءال-فاديل ءال-كاميل فاديل شەيح ءال-حادجي تارحاني ءىلىم الدى.
مەن ءال-ماۋلا سيرادج اد-دينگە ارناپ قاعازدىڭ بۇكتەلگەن جەرىنە ءال-ماۋلا ءال-فاديل يبن ءال-ءباززازيدىڭ ءوز قولىمەن جازعان يدجازانى كوردىم. ول وتە ۇزاق بولعاندىقتان تاڭداۋلى جەرىنەن ءۇزىندى كەلتىرىلىپ وتىر. حافيز اد-دين ءال-باززازي بىلاي دەيدى: ء“ال-اليم ءال-فاقيھ ۋا-ل فاديل ان-نابيھ ءماۋلانا سيرادج اد-دين احماد يبن ءال-فاديل ءال-كاميل فاديل شەيح ءال-حادجي تارحاني، – اللا باسىندا جانە اياعىندا وعان كۇش-قۋات بەرسىن، – مۇباراك قىرىم قالاسىنا اياعىم تيگەندە، دارىستەر بويىنشا پىكىر تالاسقاندار ىشىندەگى تاماشا عۇلامالار قاتارىندا ەدى. ول عىلىمدا جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن كوپ وقىدى، كوپ قايتالادى. ول مەنەن اس-ساعانيدىڭ (1181-1252) ء“ال-حاديس ۋا-ل ماعانانى” سىنايتىن عىلىم تۋرالى “كيتاب ءال-ماشاريق ءال-انۋار لي-د-دين ءال-ابرارىن”، تەڭدەسسىز ءماۋلانا حافيز اد-دين قالامىنان تۋعان “كيتاب ءال-كافي في-ل فيقھ ان-نۇعمانيدى” جانە ءدال سول اۆتوردىڭ “كيتاب ءال-مۋساففاسىن”، ءال-قۋدۋريدىڭ (972-1037) “كيتاب ءال-ھيدايا”، ء“ال-مانزۋماسىن”، ءبىزدىڭ شەيحىمىز ءماۋلانا جالال ءال-ميللا ۋا-د-دين ءال-ءحاببازيدىڭ ء“ال-مۇعني”، ء“ال-مۋنتاحاب”، “كيتاب ءال-ھادي في-ل يلم ءال-كالام ءال-اسيم لي قاۋاعيد ءال-يسلامين”، فاحر ءال-حورەزميدىڭ ء(ابۋ-ل قاسىم از-زاماح¬شاريدىڭ) “كيتاب ءال-مۋفاسسالىن”، شەيح مۇحي سۋننانىڭ “كيتاب ءال-ماساببيحىن” تۇگەلدەي وقىپ تىڭدادى. مەندە وسى كىتاپتاردى قيرا جانە يدجازا (رۇقسات) تاسىلىمەن بەرۋ قۇقىعى بار.
سونان سوڭ حافيز اد-دين ءال-باززازي، اكەسى ناسر اد-دين مۇحاممەد يبن شيھابتىڭ ۇستازدارى مەن شەيحتارىنىڭ اقىل-پاراساتقا جۇگىنەتىن، تابان تىرەيتىن عىلىم مەن تراديتسيوناليستىك پاندەر يسنادىن اياعىنا دەيىن كەلتىردى. ودان كەيىن ول: عىلىمداعى شاريع جانە احكام، يلم ءال-كالام، شەيحىلار مەن فالسافاداعى سوزدەردى مەن اكەم بويىنشا بەرىپ وتىرمىن، ال ول ءوزىنىڭ شەيحى ءامىر حۋمام ءال-ميللا ۋا-د-دين، حاتيمات ءال-ۋلاما شاراف ءال-يترا ماۋلانا سايد شامس ءال-ميللا ۋا-د-دين ءال-گۋرلاني، ال ول ءال-اللاما حۋسام اد-دين اس-سىعناقي (؟-1311), ال ول سۇلتان ءال-فۋقاھا ۋا-ل-اۋليا حافيز ءال-ميللا ۋا-د-دين، ال ول ءال-اللاما ءال-مۋتادجاللا بي-انۋار ءال-حاق ماۋلانا شامس ءال-ميللا ۋا-د-دين ءال-كەردەري، ال ول ء“ال-ھيدايانىڭ” اۆتورى بۋرھان اد-دين ءال-مارعيناني، ال ول ءوزىنىڭ ۇستازى، عىلىم سىرىن بىلەتىن، يمام ءمۇسليمنىڭ تۇسىندىرمەشىسى، ءمۇفتي ءال-جين ۋا-ل-ينس ماۋلانا نادجم اد-دين ۋمار ان-ناسافي، ال ول ءال-يمام سادر ءال-يسلام ءابۋ-ل يۋسرا ءال-بازداۋي، ال ول ماۋلانا “شامس ءال-ايمما” ءال-حالۋاي اتىمەن بەلگىلى ءال-يمام ءابد ءال-ءازيز (يبن) احمەد، ال ول ءال-قادي ءالي ان-ناسافي، ال ول يمام ءابۋ باكر مۇحاممەد يبن ءال-فادل ءال-بۇحاري، ال ول اش-شەيح ابداللا يبن ياعقۇب اس-سابازمۋني، ال ول اش-شەيح ءابۋ ابداللا ءابۋ حافسا اس-ساعير، ال ول ءوزىنىڭ اتا-اناسى ءال-يمام ءابۋ حافسا ءال-كابير ءال-بۇحاري، ال ول ءال-يمام مۇحاممەد يبن ءال-حاسان يبن ءال-فارقاد اش-شايباني، ال ول ەكىنشى يمام – ءابۋ يۋسۋف ءال-انساري، ال ول ءابۋ حانيفا يبن ءسابيت ءال-كۋفي ءمازھابىنىڭ نەگىزىن قالاعانعا، ال ول حامماد، ال ول يبراھيم، ال ول القاما، ال ول ابداللا يبن ءال-ماسعۇد (ولارعا اللا رازى بولسىن!), ال ول ساحيب ءال-شاريعا حاتام ءال-ءانبيا – اللانىڭ سۇيىكتىسى مۇحاممەدكە (اللا ونى جارىلقاپ، سالەم بەرسىن!) سۇيەنىپ بەرىپ وتىر” دەپ جازدى. ءسويتىپ حافيز اد-دين ءال-باززازي ءوزى ءومىر سۇرگەن داۋىردە شاريعات ءىلىمىنىڭ بۇگە-شىگەسىن جەتىك مەڭگەرگەن ءىرى عالىمداردىڭ بىرىنە اينالدى.
“جۇرت اراسىندا حافيز اد-دين “فاتاۋا ءال-باززازيا” اتىمەن ءماشھۇر بولدى” دەگەن ماحمۇت ءال-كافاۋي ءارى قاراي: “اللا تاعالا ول ارقىلى كوپتەگەن حالىقتارعا كومەكتەستى. اللا تاعالا ارقاسىندا مەن دە پايدا تاپتىم. ونىڭ يمام اعزامنىڭ جەتىستىكتەرى مەن بەدەلى جايلى جازىلعان “كيتاب في ماناكيب ءابي حانيفا” – ء“ابۋ حانيفانىڭ ءومىربايانى جايلى كىتاپ” اتتى شىعارماسى بار. اللا وعان راحىم ەتسىن! ول وتە پايدالى، جوعارى تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن وتە قۇندى ەڭبەك. كەرەكتىلەردىڭ ءبارى دە وندا قامتىلعان جانە جوعارى دەڭگەيدە ورىندالعان. ونى مەن باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىقتىم، كوپ پايدالاندىم، ودان مىنا كىتاپقا كوپ نارسە كىرگىزدىم. ول ءسويتىپ كوپ نارسە قامتىلعان پايدالى تا¬ماشا كىتاپ. وندا عىلىممەن اينالىسقىسى كەلگەن تالاپكەرلەردى ىلىمگە شاقىراتىن كوپتەگەن قاعيدالار بار” دەپ جازادى.
ورتا عاسىرلاردا وسىلاي ءوزى عانا ەمەس، تاعلىم العان ۇستازدارىنىڭ دا ەسىمدەر تىزبەگىن كورسەتىپ وتىراتىن يگى ءداستۇر ارقاسىندا، ءبىر كەزدەرى عىلىم مەن ءبىلىم ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان قىرىم جانە ءبىر كەزدەرى قاجى تارحان اتالعان قازىرگى استراحاندا دا شاراف اد-دين يبن كامال ءال-قيريمي، ءال-ماۋلا سيرادج اد-دين ءال-قيريمي شەيح ءال-حادجي تارحاني سەكىلدى عالىمدار كۇن كەشىپ، تالاي اسىل دۇنيەلەر تۋىنداتقانىن ءبىلىپ وتىرمىز. ول جەرلەر سوڭىرا رەسەي بودانىنا، يەلىگىنە اينالعان سوڭ وكىنىشكە وراي يسلام داستۇرلەرىنەن ايرىلىپ قالدى.
ءيا، باعداد پەن باسرا، داماسكى مەن كاير عانا ەمەس، سونداي-اق ودان اناعۇرلىم شالعايداعى حورەزم مەن وسى ولكەنىڭ ءبىر ۋالاياتى سانالعان كەردەردەن دە اراب ءتىلى مەن ادەبيەتى، مادەنيەتى مەن عىلىمى ءدىن سالالارى بويىنشا دا باعالى دۇنيەلەر جازىلعانى ءبىز ءۇشىن، ءسوز جوق، ماقتانىش.
سونداي ەڭبەكتەر تۋدىرعانداردىڭ بىرەگەيلەرىنىڭ ءبىرى حافيز اد-دين تۋرالى مۋحاممەد ابد ءال-حاي ءال-لاكناۋي ءال-ھيندي: ء“ال-فاتۋا ءال-باززازيانى” ء(ال-باززازيانىڭ ء“پاتۋالار كىتابىن”) قاراپ شىعىپ، وندا ولارعا سىلتەمە جاساۋعا بولاتىن اسا قاجەتتى ماسەلەلەردىڭ بار ەكەندىگىن تابا ءبىلدىم” – دەپ جازادى.
سويتكەن حافيز اد-دين ءال-باززازي مۇباراك مەككەدە قاجىلىقتا بولىپ، وسى قاسيەتتى شاھاردا ھيجرانىڭ 827/1424 جىلىنىڭ رامازان ايىنىڭ ورتاسىندا (شىلدە-تامىز) دۇنيە سالعان.
از-زيريكلي ء“ال-الامدا” – “اتاقتى كىسىلەردە” حافيز اد-دين ءال-ءباززازيدى ء“وز ەڭبەگىندە اقساق تەمىردى ۇنەمى ءدىنسىز دەپ جۇرەدى ەكەن” دەسە، ال تاريحشى اس-ساحاۋي (1427-1497) “اد-دۇي-ل لاميدە” – “نۇرلى جارىقتا” “حافيز اد-دين ءال-باززازي دەگەن اتپەن بەلگىلى مۋحاممەد يبن مۋحاممەد حافيز اد-دين يبن ناسر اد-دين ءال-يمادي ء“ال-كەردەري ءال-حانافي” ەكى تومدىق “جاميع ءال-ءفاتاۋيدىڭ” – ء“پاتۋالار جيناعىنىڭ” اۆتورى. يبن ارابشاھ (1450-?) ءتورت جىلداي ونىڭ قاسىندا تۇرىپ، ودان فيقھ (مۇسىلمان زاڭى) مەن ونىڭ “نەگىزىن” جانە پوەزيانى ۇيرەندى” دەپ جازادى.
حافيز اد-دين ءال-ءباززازيدىڭ تۇركيا¬نىڭ ستامبۋل، سۇلەيمانيا كىتاپحانالارى مەن قولجازبا قورلارىندا:
ء“ال-فاتاۋا-ءال باززازيا” – “باززازي ءپاتۋالارى”. قولجازبا. ستامبۇل ۋنيۆەر¬سي¬تە¬تى كىتاپحاناسى.
ء“ال-فاتاۋا-ءال باززازيا” – “باززازي ءپاتۋالارى”، ء“ال-جاميع ءال-ءۋاجيز في-فاتاۋا” – “قىسقا ءفاتۋانى جيناۋشى” (قولجازبا. سۇلەيمانيا كىتاپحاناسى).
“ديۋان” – “جيناق”. قولجازبا. 43 بەت. سۇلەيمانيا كىتاپحاناسى.
“ماناقيب ءال-يمام ءال-اعزام” – “يمام اعزامنىڭ ءومىر جولى” سەكىلدى ەڭبەك¬تەرى بار. بۇل اۋدارما دۇنيە. تارجىمالاعان – مۋحاممەد بين ۋمار حالا¬بي. قولجازبا”. وندا يمام ءابۋ حانيفا مەن ونىڭ وزىق ويلى شاكىرتتەرى تۋرالى ايتىلادى.
تاعى ءبىر توقتالا كەتەتىن جايت، قازاندا 1881 جىلى ء“ال-فاتاۋا باززازيا” اتتى كىتاپ شىعىپتى. وكىنىشكە وراي ول ءازىر قولعا تۇسپەي تۇر.
ءيا، كەردەردىڭ داڭقتى ۇلى حافيز اد-ءديننىڭ ەڭ ماڭىزدى شىعارماسى “فاتاۋا ال-باززازيا” – ء“باززازيدىڭ ءپاتۋا كىتابى”، “فاتاۋا ءال-كەردەري” دەگەن اتپەن دە تانىمال. بۇل ەڭبەكتى ول انادولىعا بارماي تۇرىپ جازعان. تۋىندى حانافي مازھابى¬نىڭ ماڭىزدىلارىنان سانالادى. وندا مازھابتاعى الدىڭعى قاتارلى يسلام عۇلامالارىنىڭ كوزقاراسىنا توقتالعان. وزگە دە ويشىلدار ەڭبەكتەرىنەن دايەكتەر الىنىپ، ءتيىستى قورىتىندىلار جاسالعان. عالىم تەك حانافي وقىمىستىلارىنىڭ كوزقاراستارىمەن، ۇستانىمدارمەن شەكتەل¬مەي، دۇرىس ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن، كوپ ەڭبەكتەنگەن. بىراق ول نەگىزىنەن حانافي عالىمدارىنىڭ كوزقاراستارىنا يەك ارتقان.
ەدىل بويىنداعى ساراي قالاسىنان شىققان، اتى-جونىندە كەردەري دەگەن اتاۋ بولماسا دا كەردەرگە قاتىستى دەلىنەتىن تاعى ءبىر پاراسات يەسى بار. ول ماحمۇد بين ءالي ء(حىV ع.).
ماسكەۋلىك بەلگىلى شىعىستانۋشى ءامىر نادجيپ (1899-1990) “ناھج ءال-فاراديس” – “جۇماق جولى” اتتى دۇنيەنى زەرتتەگەن. عالىم ونى 1360 جىلى ساراي شاھارىندا ماحمۇد بين ءالي بين شەيح ساراي جازعان دەپ ەسەپتەي وتىرىپ: “ونىڭ وتانى ەدىل بويىنداعى بۇلعار ەدى. ءبىلىمدى ول حورەزمدەگى كەردەر قالاسىندا العان”، – دەيدى دە “كەردەر بىل ودنيم يز كۋلتۋرنىح وچاگوۆ حورەزما توگو پەريودا ي راسپولوجەن بىل نا وبەيح بەرەگاح امۋداري، گدە اۆتور موگ پولۋچيت تەولوگيچەسكوە وبرازوۆانيە. ودناكو موجەت بىت ۆىدۆينۋتا ي درۋگايا گيپوتەزا. كازاحسكيە پلەمەنا ۆحوديۆشيە ۆ “كيشي جۋز” ۆ تە ۆرەمەنا كوچەۆالي ۆ نەپوسرەدستۆەننوي بليزوستي وت كۋلتۋرنىح تسەنتروۆ گوسۋدارستۆا ۆ نيزوۆياح ۆولگي. “كيشي جۋز” راسپادالسيا نا 1) اليم ۋرۋ، 2) باي ۋرۋ، 3) جەتي ۋرۋ. جەتۋ ۋرۋ ۆ سۆوي وچەرەد راسپادالسيا نا سەم كرۋپنىح رودوۆ، ودين يز كوتورىح نازىۆالسيا كەردەر. سلوۆو “ەكدين” يمەيۋششەەسيا ۆ سانكت-پەتەربۋرگس¬كوم سپيسكە “ناحجۋل فاراديس” ي وز¬ناچايۋششەە “سۆيازاننىي” داەت نام ۆوز¬موجنوست وتنەستي پرويسحوجدەنيە ناشەگو اۆتورا ي ك ەتومۋ كازاحسكومۋ رودۋ كەردەر. توگدا پسەۆدونيم كەردەري بۋدەت وزناچات نە نازۆانيە مەستا، گدە اۆتور پولۋچيل وبرازوۆانيە، ا ەگو رودوۆوە پرويسحوج¬دەنيە، ا بۋلگاري مەستو پولۋچەنيا وبرازوۆانيا.
پو ۆرەمەني ەتو سوۆپاداەت س پراۆلەنيەم بەرديبەكا، سىنا دجانيبەكا، ۆ پەريود پراۆلەنيا كوتوروگو بىلو ناپيسانو “مۋحاببات نامە”، ا چەرەز نەسكولكو لەت پري پراۆلەني ەگو براتا تەنيبەكا ۆ اك وردە “حوسراۋ ي شيرين” كۋتبا. كاك ۆيدنو، پەريود بىل وچەن پلودوتۆورنىم، كوگدا سوزداۆالاس ليتەراتۋرا رازنوگو جانرا ي سودەرجانيا ۆ سترانە.
پەرۆىە دۆە گلاۆى داننوگو پرويزۆە¬دەنيا پوسۆياششەنى جيزنەوپيسانيۋ پرورو¬كا، ەگو سپودۆيجنيكوۆ ي پەرۆىح يماموۆ – گلاۆ مۋسۋلمانسكوگو بوگوسلوۆيا. وس¬تالنىە دۆە گلاۆى سودەرجات ماتەريالى ديداكتيچەسكو-نازيداتەلنوگو حاراكتەرا ۋگودنىح دوبرىح دەلاح، و پوموششي بەدنىم، و پوۆينوۆەني روديتەليام، و دوزۆولەننىح ي نەدوزۆولەننىح دەلاح، و پرەستۋپنىح دەلاح – پروليتيە كروۆي، ۋپوترەبلەنيە سپيرتنىح ناپيتكوۆ، نادمەننوستي، لجي ي زاوچنىم حۋلەني، زاۆيستي، گوردوستي، بەسپەچنوستي ي. ت. د.
چتو كاساەتسيا يازىكا پامياتنيكا، تو ۆ تسەلوم ون ناپيسان پروستىم يازىكوم، وتدەلنىە رازدەلى نە ليشەنى ي حۋدوجەستۆەننوگو ماستەرستۆا ي دوۆولنو بوگاتى يزوبرازيتەلنىمي سرەدستۆامي، ماتەريالى پوسلەدنيح دۆۋح گلاۆ موگۋت بىت يسپولزوۆانى كاك وبرازتسى پروزى زولوتوي وردى سەرەدينى ءXىV ۆەكا.
يستوريكو-ليتەراتۋرنوە زناچەنيە داننوگو پامياتنيكا زاكليۋچاەتسيا نە تولكو ۆ توم، چتو ون ياۆلياەتسيا نەوتسەنيمىم يستوچ¬نيكوم دليا يستوري يازىكا، نو ي ۆ توم، چتو ون ياۆلياەتسيا تسەننىم پامياتنيكوم ي دليا يس¬توري ليتەراتۋرى. پري وتسەنكە پامياتنيكا مى دولجنى پودويتي ك نەمۋ نە ستولكو سو ستورونى وبششەگو سودەرجانيا، ا ۋچيتىۆات ەگو يستوريكو-ليتەراتۋرنۋيۋ ي وبششەس¬تۆەننۋيۋ تسەننوست. س ەتوي توچكي زرەنيا داننىي پامياتنيك يمەەت وگرومنوە زناچەنيە دليا منوگيح سوۆرەمەننىح تيۋركويازىچنىح نارودوۆ” دەپ جازادى.
شىنىندا دا “قازاق سوۆەت ەنتسيكلو¬پەدياسىندا” (5 توم، الماتى 1974, 389-بەت) كەردەر تۋرالى – “كىشى ءجۇزدىڭ جەتىسۋ تايپاسىنا كىرەتىن رۋ. كەردەرىنىڭ شىعۋ تەگى تاريحي ادەبيەتتە، حورەزمنىڭ سولتۇستىگىندە كەردەرى دەگەن ءوز مەملەكەتى بولعان عۇن-كيداريتتەردىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى قارالادى. كەردەرى مەملەكەتى كەزىندە كۇشتى بولعان. سونىڭ اتىمەن ح عاسىردا ارال تەڭىزى كەردەرى تەڭىزى دەپ تە اتالعان. وسى مەملەكەتتىڭ ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى – جانكەنت قالاسى. ونىڭ قالدىقتارى قازىرگى قازالى ستانساسىنىڭ توڭىرەگىندە. قازاقتار مەن قاراقالپاقتاردىڭ حالىق بولىپ قۇرىلۋ بارىسىندا كەردەرىنىڭ ءبىر بولىگى قاراقالپاقتاردىڭ مۇيتەن تايپاسىنىڭ قۇرامىنا، ال ەكىنشى بولىگى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن. “اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما” كەزىندە كەردەرىلەر ارال بويىنان قوبدانىڭ جوعارى جاعىنا، ەلەكتىڭ سول جاعى مەن ورال قالاسى ماڭىنا ۇدەرە كوشۋگە ءماجبۇر بولعان” دەپ جازىلعان.
7. ءابۋ زايد ابد ار-راحمان بين ءالي ءال-كەردەري (؟-?).
ونىڭ اتى “شارح ءال-ادجۋررۋميا” – “ادجۋررۋمياعا تۇسىنىكتەمە” اتتى ەڭبەككە بايلانىستى اتالادى. شىعارما تۇركيانىڭ اتاتۇرك ۋنيۆەرسيتەتى يلاھيات فاكۋلتەتى كىتاپحاناسىندا تۇر. اۆتور جايلى دەرەك بەرىلمەگەن. تراكتات بىزدىڭشە، ورتاعاسىرلىق مۋحاممەد يبن سانحادجي يبن ادجۋررۋم (؟-1323) اتتى ماعريبتىك فيلولوگتىڭ ەڭبەگىنە جازىلعان تۇسىندىرمە بولۋى مۇمكىن.
ويتكەنى، ونىڭ اراب ءتىلىنىڭ گرامماتي¬كاسىنا ارنالعان وقۋلىعى كوپ ەلدەردە كۇنى كەشەگە دەيىن قولدانىلىپ كەلدى.
8. ءابۋ يۋسۋف ابد اس-سالام بين مۋحامماد ءال-كەردەري (؟-?). ونىڭ ەسىمى “تاقۋيمۋ-ل ھيدايا مين ءال-بيدايا” – “ھيدايانىڭ بيداياسىن باعالاۋ” اتتى قولجازباعا بايلانىستى اتالادى. ول بايازيت مەملەكەتتىك كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. اۆتور جايلى دەرەك كورسەتىلمەگەن.
9. حايدار بين احماد بين حايدار ال-قاديري ءال-كەردەري (؟-?)
ونىڭ نىسپىسى “تافسير سۋراتي-ل يحلاس” – “(قۇراننىڭ) “ىقلاس سۇرەسىنە ءتاپسىر” اتتى ەڭبەككە بايلانىستى اتالادى. اۆتور جايلى ماعلۇمات جوق.
10. سۋلەيمان ءال-كەردەري (؟-?) ونىڭ اتى “شارح-ءال قاسيداتۋ-ل مۋدپرينا” – “مۋدپرينا پوەماسىنا تۇسىندىرمە” دەگەن شىعارماعا بايلانىستى اتالادى. اۆتورى جايلى دەرەكتەر كورسەتىلمەگەن.
*  *  *
تۇركياداعى جانە باسقا دا ەلدەردەگى قولجازبالار قورىنان بايقاعانىمىزداي، قازاق جەرىنەن شىققان پاراسات يەلەرى يسلام بىلىمدەرىنە، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە حانافي ءمازھابىنىڭ دامىپ-جەتىلۋىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان. ولاردىڭ ەڭبەكتەرى كۇللى يسلام الەمىندە مويىندالىپ، شاريعات سالاسىنىڭ كلاسسيكالىق قاينار كوزدەرىنە اينالعان
سوندىقتان دا ولاردىڭ اراسىندا “اش-شامس ءال-ايمما” – “يمامدار شامشىراعى”، ء“ال-ماۋلا ءال-فاديل” – “تاماشا ۇستاز”، ء“ال-فاديل ءال-كاميل”-“كەمەل كەمەڭگەر”، ء“ال-اليم ءال-فاقيھ” – “فاقيھ (زاڭگەر) عالىم”، ء“ال-فاقيھ ۋا-ل فاديل ان-نابيھ” – “داڭقتى تاماشا فاقيھ”، “سۋلتان ءال-فۋقاھا ۋا-ل اۋليا” – “فاقيھتەر مەن اۋليەلەر سۇلتانى”، “ھۋمام ءال-ميللا ۋا-د دين” – “ۇلت پەن ءدىن داڭقى”، “حاتيماتۋ-ل ۋلاما” – “عالىمداردىڭ سوڭى”، “شاراف ءال-يترا” – “داڭق ماداعى”، “شاريع” – “زاڭ شىعارۋشى”، “احكام” – “قارار، شەشىم، ۇكىم”، “يلم ءال-كالام” – ء“دىن عىلىمى” ىسپەتتى وتە جوعارى دا قۇرمەتتى لاۋازىمدار مەن ەپيتەت، تەڭەۋ يەلەرى بولۋىنىڭ ءوزى كوپ جايدان حاباردار ەتىپ تۇر.
ورتالىق ازيادان شىققان عالىمداردىڭ قاي جەردە بولماسىن ۇنەمى ءبىر-ءبىرىن قولداپ، كوتەرمەلەپ جۇرگەنىن، ءوز ارا¬لارىندا مىقتى ىنتىماق بولعانىن كورە¬مىز. بۇل بۇگىنگى كۇن عالىمدارى ءۇشىن دە ۇلكەن ۇلگى، ونەگە. كەرەك كەزدە باسقا عالىمداردىڭ ورتالىق ازيالىق ويشىل¬داردىڭ تۋىندىلارىنا جازعان قارسى ۋاجدەرىنە كەيىنگى ۇرپاق عالىمدارى ولاردى قورعاپ، تۇششىمدى جاۋاپ تا قايتارىپ وتىرعان. ءسويتىپ، ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ عىلىمي تۋىندىلارىنا ءوزارا كەڭ تۇسىنىكتەمە جازۋ ءۇردىسى قالىپتاسقانىن، وزدەرىنەن بۇرىن وتكەن دانالاردىڭ ەڭبەكتەرىن ارنايى شەجىرە ءتاسىلى بويىنشا ءبىر-بىرىنە مۇرا ەتىپ وتىرعانىن بايقايمىز.
ولار جازعان تۋىندىلار ءبىزدىڭ قۇندى تاريحىمىز، مادەني مۇرامىز. ونى بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق ءبىلۋى ءتيىس. ولاي بولسا، قازىرگى عىلىم ادامدارى بابالاردان قالعان وسىناۋ جازبا جادىگەرلىكتەردى كەڭىنەن زەرتتەپ، حالىققا جەتكىزۋى ءلازىم. مەنىڭ دە بۇل كونە دۇنيەلەردى كوز مايىمدى تاۋىسىپ زەرتتەپ جۇرگەندەگى ماقساتىم وسى. ەندەشە، مەملەكەتتىك “مادەني-مۇرا” باعدارلاماسى اياسىندا بابالار قالدىرعان قۇندى مۇرانى تاۋىپ، اۋدارتىپ، زەردەلەۋ، ولاردى باسىپ شىعارۋ، وقۋلىقتارعا كىرگىزە بەرۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى شارا.
ويتكەنى، ءابۋ حانيفا ءمازھابىن قاعازعا تۇسىرگەن، “كىشى جيناق”، “ۇلكەن جيناق” اتتى كلاسسيكالىق قاينار كىتاپتاردىڭ اۆتورى، يمام اعزامنىڭ نەگىزگى مۇراگەر شاكىرتى مۇحاممەد ءاز-ءشايبانيدىڭ زاڭ شىعارۋ ءتاسىلىن قازىر ەۋروپا جۇرتى كەڭىنەن قولدانۋدا. وعان دالەل – گەرمانيا مەن فرانتسيادا دا اشىلعان “شايباني زەرتتەۋ” ورتالىقتارى. ولاي بولسا، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە “ورتالىق ازيالىق (قازاقستاندىق) عالىمداردى زەرتتەۋ” ورتالىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋ قاجەت.

شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەن ورتالىق ازيا مۇفتيلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 24 ماۋسىم 2009 جىل