قازاق دالاسىندا XX عاسىر باسىندا ءتۇرلى جۇقپالى ىندەتتەر ءجيى تارادى. ىندەتتەن كەي قازاق اۋىلدارىندا ءتىرى جان قالماعان. مايىتتەر جانازاسىز كومىلگەن نەمەسە ارناۋلى پەشتە ورتەلگەن. شەشەك، شۋما, وبا، سۇزەك، بەزگەك قاتارلى جۇقپالى ىندەتتەردىڭ جاپپاي تارالۋى ەپيدەمياعا ۇلاسىپ، جاپپاي قىرىلۋ حالىق تۇرمىسىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتتى. قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرلەرىندە ەڭ  كوپ تارالعانى ––  شۋما ىندەتى ەدى. 

شۋما ىندەتىنىڭ قازاق دالاسىندا تارالۋى تۋرالى «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتى سياقتى ۇلتتىق باسپاسوزدەردە  ءجيى ايتىلا باستادى. بوكەي ەلىندە شۋما ىندەتى العاش رەت 1899 جىلى بايقالا باستالعانىن جازادى. ءبىرشاما ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان ىندەت ورال گۋبەرنياسىنا 1904 جىلى جايىلسا، اتالعان ۋاقىتتا سارايشىقتا 406 ادام ولگەنى تۋرالى دەرەك بار. جىمپيتىدا 1909 جىلى 218 ادام جان تاپسىرسا، كىناز اۋدانىندا 1913 جىلى 405 ادام، 1914 جىلى 17 ادام ءولىمى تىركەلگەن. 1914 جىلى «قازاق» گازەتىندە حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ: «جۇقپالى اۋرۋلار قازاق اراسىنا ءبىر كىرسە، جۋىق ارادا شىعا قويماس. بۇرىن ەستىمەگەن، بىلمەگەن شۋما جيىرما جىلداي بوكەيلىك پەن ورال وبلىسىنداعى قازاقتاردان كەتۋدى قويدى. جىل سايىن جۇزدەپ ساداقا الىپ تۇرادى»، - دەپ ەسكەرتكەنى وسىعان بايلانىستى ەدى. 1914-1924 جىل ارالىعىندا ورال گۋبەرنياسى شۋما ىندەتىنەن تولىق ايىعا المادى.

قازاق جەرىندەگى شۋما ىندەتىن تەكسەرىپ، انىقتاۋعا سول  كەزدەگى  اتقارۋشى ۇكىمەت ورىندارى دا ءتيىستى قاۋلى-قارارلاردى قابىلداپ، ارەكەت جاساپ  وتىردى. بۇل تۋرالى بوكەي ورداسىنداعى  شۋما ىندەتىن تەكسەرۋگە پاريجدەن ورىس دارىگەرى مەشينكوۆتىڭ كەلگەندىگى تۋرالى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1911 جىلعى № 6 سانىندا: «قازىردە سول كىسى بىلتىرعى شۋمادان ولگەن ادامداردىڭ سۇيەگىن قابىردان قازدىرىپ الىپ، تەكسەرىپ جاتىر»، - دەپ جازىلدى. دارىگەردىڭ ءمايىتتى تەكسەرگەندەگى ماقساتى – ولگەن ادام شۋمادان ولسە، ونىڭ  مايىتىمەن  قورەكتەنگەن كەنە سياقتى جاندىكتىڭ جەر بەتىنە شىعىپ، باسقاعا جۇقتىرۋ قاۋپىن، وزگە دە جۇعۋ جولدارىن انىقتاۋ ەدى. 

شۋما سياقتى الاپات جۇقپالى ىندەت تۋرالى الاش زيالىلارى ۇلتتىق ءباسپاسوز بەتتەرىندە ماقالالار جازىپ، حالىققا  تارالعان قاۋىپتىڭ قاتەرلى ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ، الدىن الۋ، ساقتانۋ جايىنان عىلىمي تۇسىنىك پەن كەڭەس بەرۋدى قولعا العان ەدى. داۋلەتشاھ كۇسەپعاليۇلى، ەسەنعالي قاسابولاتوۆ، حالەل دوسمۇحامەدۇلى، جۇماعالي تىلەۋلىۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جازبالارى بۇعان دالەل بولا الادى. ال حالەل دوسمۇحامەدۇلى، داۋلەتشاھ كۇسەپعاليۇلى سياقتى قازاقتىڭ دارىگەر ازاماتتارى ەل باسىنا كۇن تۋعاندا جۇقپالى ىندەتپەن كۇرەسىپ، ەل اراسىندا ءجۇردى.

شۋما ىندەتىنىڭ تاريحى 

شۋما تاريحى، ونىڭ  تارالۋ بارىسى تۋرالى «قازاق» گازەتىندە العاش دەنساۋلىق تاقىرىبىندا قالام تەربەگەن جۇماعالي تىلەۋلىۇلى: «شۋما تاريح جۇزىندە اداممەن ەرتەدەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ناۋقاس دەۋگە بولادى. XIII عاسىردا شۋما مەيىلىنشە كۇشەيىپ، 1346 جىلدان 1351 جىلعا دەيىن ەۋروپانىڭ وزىندە عانا 25 ميلليون كىسى ءولدى. ازيا مەن افريكادا دا سول شامالى جان قىرىلعان. شۋمانىڭ كەتپەيتىن، جان-جاققا جايىلىپ تۇراتىن ورداسى – ءۇندىستان، ورتالىق افريكا، موڭعوليا، سولتۇستىك قىتاي. ءۇندىستاننان يران جەرى ارقىلى استراحان، ورال، بوكەي، اداي ەلدەرىنىڭ جەرلەرىنە كەلدى» - دەپ، جۇقپالى ىندەتتىڭ وتكەن تاريحتا ادامزات بالاسىنا تيگىزگەن زاردابى جايىندا جانە ونىڭ قازاق دالاسىنا قاي باعىتپەن كەلگەنىنە قىسقاشا توقتالادى. 

شۋما باكتەرياسى

داۋلەتشاھ كۇسەپعاليۇلى: «شۋمانىڭ تەگى – كوزگە كورىنبەيتىن ۋاق قۇرت. ادامنىڭ ىشكى سارايىنا كىرۋمەن قۇرت ىندەت بولىپ جابىسادى. ۇلكەيتىپ كورسەتەتىن قۇرالمەن قاراعاندا شۋما قۇرتى ەكى باسى دومالاقتاۋ  قىسقا تاياق ءتارىزدى بولادى. ادامنىڭ ىشىنە كىرىپ العان سوڭ، شۋما قۇرتى كوبەيىپ، دەنەگە ۋىن جايىپ، اۋىرعان كىسىنى ولتىرەدى»،- دەسە، جۇماعالي تىلەۋلىۇلى: «شۋمانىڭ باكتەرياسى سوپاقتاۋ ەكى باسى دومالاق كەلەدى. وسى باكتەريا 60º گرادۋس ىستىقتا ولەدى. 4-5 كۇن ىشىندە ناۋقاستىڭ كوبى ولەدى. 7-8 كۇنگە جەتكەندەرىنەن جازىلۋ ءۇمىتى بولادى»، - دەپ مەديتسينالىق سيپاتتاما بەرەدى. 

شۋما ىندەتى قالاي تارالادى؟

شۋما تەز تارالاتىن ىندەت  بولعان. 4-5 كۇندە العاشقى بەلگىلەرى بىلىنگەن. داۋلەتشاھ كۇسەپعاليۇلى بەزدى ىسىرەتىن جانە وكپەدەن الاتىن ەكى ءتۇرىن اتاپ وتەدى. ال جۇماعالي تىلەۋلىۇلى وكپەدەن، ءسول سالاسىنان سونىڭ ىشىندە، ءسول بەزدەرىنەن، قان  سالاسىنان پايدا بولاتىنىن اتاپ،  ۇشكە ءبولىپ كورسەتەدى. «وكپەدەن بولاتىن تۇردە باكتەريا دەم العاندا اۋىز، مۇرىن ارقىلى وكپەگە بارىپ ورنايدى; ناۋقاس جوتەلەدى، قاقىرىعى قان ارالاس بولادى. ءبىزدىڭ كىشى ءجۇز ەلدەرىندە شۋمانىڭ تاپ وسى ءتۇرى عانا بولادى»،- دەپ، قازاق ولكەسىندە تارالعان شۋمانىڭ تىنىس الۋ جولى ارقىلى وكپەگە ەنىپ، اجال قۇشتىراتىن ءتۇرى ەكەنىن ناقتىلاپ بەرەدى.

1913 جىلعى ورال وبلىسىندا بولعان شۋما دەرتىنىڭ تەز تارالۋى مەن زاردابى تۋرالى مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1914 جىلى «قازاق» گازەتىندە بىلاي دەپ جازادى: «شۋمانىڭ ەڭ اۋەلى باستالىپ، كۇشتى بولعان جەرى – ەسەنتوبەنى قونىس قىلىپ وتىرعان قازاقتىڭ جارتىسى قىرىلىپ ءبىتتى: 306 ادامنان 154-ءى عانا ءتىرى قالدى. ەسەنتوبە الدىمەن قاماۋدا قالعان ەدى. شۋما بىلىنگەن ورىنداردى 2-3 شاقىرىمداي جەردەن كازاك-ورىستار اينالا قاماپ الدى. ولارعا بەرىلگەن بۇيرىق: ەشكىمدى شىعارماسقا، ەشكىمدى كىرگىزبەسە! دەرتتىڭ قايناپ تۇرعان جەرىندە نە بولىپ جاتقانىن ويلاعان جان جوق. شۋما بىلىنگەن قازاق قىستاۋلارى قارالعان جوق، اۋرۋلار مەن ساۋلارى ارالاسىپ جاتتى. بۇلاردى قورشاپ تۇرعان كۇزەتشىلەردىڭ سالىعى بىرىنەن ءبىرى الىس بولعانعا، تۇندە قازاقتار جاسىرىنىپ قاشىپ شىعىپ، نارسەلەرىن بىرگە الا كەتكەن، وسىلاي كۇزەتۋدىڭ دە ناشارلىعىنان الگىدەي شۋمالى جەردەن شىققان دەرتتى ساۋ جەرگە جۇقتىرعان. ماسەلەن، ەسەنتوبەدەن دەرت تۇمانتوبەگە شورشىپ ءتۇسىپ، مۇندا 33 كىسى ءولدى، ونان كالمىكوۆقا اۋىسىپ، مۇندا 13 كىسى ءولدى»، - دەپ، بلوكبەكەتتەر قويىلىپ، اۋىلدى كارانتيندەۋ جانە ودان قاشىپ شىققان كەيبىر تۇرعىنداردىڭ ىندەتتى وزگە كورشى اۋىلدارعا تاسىمالداپ، دەرتتىڭ ۋشىعا تۇسۋىنە سەبەپكەر بولعانى تۋرالى جازادى. بۇل ماقالاسىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى ناقتى سانداردى سويلەتەدى: «ءۇش كۇننىڭ ىشىندە ەسەنتوبەدە 120 قازاق ءولىپ، بۇلاردى كومەتىن كىسى بولمادى. حالىق ەسىنەن تاندى، نە قىلارىن بىلمەدى، ەڭىرەدى، جىلادى، تىرىدەي قوشتاستى، تۇندە كۇزەتشىلەردەن جاسىرىنىپ قاشىپ شىعىپ، دەرتتى باسقا جەرلەرگە الىپ باردى. ەسەنتوبەدە كومىلمەي قالعان 150 ادام ولىمتىگىن ارناپ جاسالعان پەشكە سالىپ ورتەدى، ءتورت كۇننىڭ ىشىندە كۇل بولىپ جانىپ ءبىتتى» («قازاق»، 1914, № 49). 

ىندەتتىڭ زارداپتارى جانە قايتىس بولعان ادامداردىڭ ءمايىتىن ءبىر جاقتىلى ەتۋ بارىسى ەلىمىزدەگى COVID-19 ىندەتىنەن قازا تاپقان ناۋقاستاردى ارناۋلى بەلگىلەنگەن ورىندارعا مەديتسينالىق تارتىپپەن جەرلەۋدى ۇيىمداستىرۋ ارەكەتىمەن سايكەس كەلەدى. ارينە، جۇقپالى ىندەتتى اۋىزدىقتاۋدىڭ، تارالۋ جولىن كەسۋدىڭ ءبىر قادامى سول كەزدە دە وسىلاي جاسالسا كەرەك.

كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان العاشقى جىلدارى ءار وڭىردە اۋىق-اۋىق شۋما ىندەتى ءبىلىنىپ تۇردى. سول جىلدارداعى دارىگەرلەردىڭ تەكسەرىس باياندامالارى مەن ماتەريالدارىن جيناقتاي وتىرىپ، مىرجاقىپ دۋلاتۇلى 1927 جىلى «شۋما قانداي اۋرۋ. ودان قالاي ساقتانۋ كەرەك» اتتى ەڭبەگىن قۇراستىردى. بۇل كىتاپتا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى اداي ەلىنىڭ شۋمادان ءوز كۇشىمەن قالاي ساقتانعانى تۋرالى بىلاي باياندايدى: «...ەلدىڭ ءوزى شۋمانىڭ توقتالۋىنا قام قىلعان. ءبىز سۇراستىرىپ قاراساق، بۇكىل اۋىل ادامى بولىپ ءسوز بايلاسقان: كىمدە-كىم اۋىرعانداي بولسا، وڭاشا ۇيدە جاتسىن دەسكەن. وسىنى ورىنداعان. اۋرۋلار بولەك ۇيدە جاتقان، سوندا ولگەن. تەك ساۋلار ولارعا تاماق، سۋسىن عانا اپارىپ بەرەتىن بولعان. مىنە، سوندىقتان اۋرۋ تەز تىيىلعان. جانە دە ءبىز ءوز كوزىمىزبەن دە كوردىك: ەل ولگەن ادامنان قالعان (كيىم-كەشەك، توسەك-ورىن سىقىلدى) نارسەلەردى ورتەپ جىبەرگەن. اۋرۋدىڭ تەز توقتاۋىنا بۇل دا سەبەپ بولعان. ءبىز ءوز تاجىريبەمىزدە ەلدىڭ شۋما اۋرۋىنا قارسى مۇنداي ساقتىق قامىن ىستەگەنىن كورگەن ەمەس ەدىك. ءبىزدىڭ اداي ەلى، نادان دا بولسا، شۋما سىقىلدى اپاتقا قارسى قام قىلا ءبىلىپ، قولدارىنان كەلگەنشە ساقتانا بىلگەن. قاپتاپ كەلە جاتقان قالىڭ پالەدەن ءسويتىپ قۇتىلعان». («شۋما قانداي اۋرۋ. ودان ساقتانۋ كەرەك». 1927, قىزىلوردا).

«شۋما قانداي اۋرۋ. ودان قالاي ساقتانۋ كەرەك». قىزىلوردا، 1927.

بۇل مىسال قازاق اۋىلدارىنىڭ ساقتىق شارالارىن  قولدانۋ ارقىلى، ءوز كۇشىمەن جۇقپالى ىندەتتەردەن ساۋاتتى تۇردە ساقتانىپ، امان قالعانىنىڭ ايقىن دالەلى. 

ناۋقاستى ەمدەۋ مەن كۇتۋ

حالەل دوسمۇحامەدۇلى، جۇماعالي تىلەۋلىۇلى جۇقپالى ىندەتپەن اۋىرعان ناۋقاستى كۇتۋدە ءبىرىنشى كەزەكتە ساقتىق شاراسى ەكەنىن اتاپ وتكەن. شۋمامەن اۋىرعان ناۋقاستى كۇتۋ رەتىندە اسا كۇشتى ساقتىق كەرەك بولعان. ناۋقاستى وڭاشا كۇتەتىن كىسى سايلانعان، ساقتىقتىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن كۇتۋشى بولۋى، قول جەتسە دارىگەر العىزىپ مەديتسينالىق باقىلاۋدا بولۋى تۋرالى كەڭەس بەرگەن. بارلىق جۇمسايتىن ىدىس-اياق، توسەك-ورىن دا بولەك بولۋى ءتيىس، ەڭ الدىمەن قولداناتىن شارا – تازالىق بولۋى ەسكەرتىلگەن ەدى.

جۇقپالى ناۋقاسپەن اۋىرعان ادامدى ەمدەۋ ءۇشىن ارناۋلى بولەكتەۋ كەرەك ەكەنىن حالەل دوسمۇحامەدۇلى بىلايشا تۇسىندىرەدى: «اۋرۋدى ءبولۋ دەگەننىڭ ماعىناسى مىناۋ: اۋرۋ كىسىنى تازا، وڭاشا ءبىر بولمەگە سالىپ، ءبىر-ەكى اۋرۋدى باعاتىن كىسىدەن باسقا كىسىلەر قاتىناسپاسقا كەرەك. اۋرۋدى باققان ادامدار اۋرۋ جاتقان بولمەگە كىرگەندە، سىرتىنان ءبىر كيىم كيىپ كەلۋ كەرەك. ول كيىمدى شىعاردا سول بولمەگە تاستاپ كەتۋ كەرەك. اۋرۋدان شىققاندا قولىن، بەتىن سابىنداپ جۋ كەرەك» («قازاق». 1914, № 63). 

مىنە، بايقاپ قاراساق، بۇگىنگى كۇنى COVID-19 پاندەمياسىنان ساقتانۋ ءۇشىن جۇرگىزىلىپ جاتقان ساقتىق شاراسىنىڭ ءبىرى «ءۇي كارانتينى» دەگەن وقشاۋلاۋ ءادىسىن سول كەزدە قالاي جاساۋ كەرەگىن «قازاق» گازەتى ارقىلى حالىققا ءتۇسىندىرىپ وتىرعانىن بايقايمىز.

جۇماعالي تىلەۋلىۇلى ەمدەۋدىڭ جولى شۋما باكتەرياسىن ەگۋ ەكەنىن بىلايشا تۇسىندىرگەن: «ەگەتىن زات ەكى ءتۇرلى: بىرەۋى «ەرەسەن ءسولى»، ەكىنشىسى «قاپكىن ءسولى» دەيدى. ەرەسەندىكى باكتەريانىڭ ءوزى ءبولىپ الىپ، اسىراپ ءولتىرىپ، نە شالا ءولتىرىپ، جىلقىعا ەگىپ ۇيرەتىپ، اتتىڭ قانى ابدەن ۋلانىپ بولعان سوڭ اعىزىپ الىپ الاستاپ شىعارادى. شۋمانىڭ باكتەرياسى تىم كۇشتى، سوندىقتان ناۋقاسقا ەككەندە بوي بەرمەي ءوزى الىپ كەتۋى بار. مۇنان باسقا قاپكىن دەگەنى بار. ونىكى شۋمانىڭ باكتەرياسىن سولگە اسىرىپ 60º ىستىققا ۇستاپ باكتەرياسىن ولتىرگەن، باكتەريادان ءسۇزىپ ەمگە جۇمسايتىن باكتەريانىڭ ۋى (توكسين). وسىنى شۋما بولماي تۇرعان ساۋ كىسىگە ەگەدى. كىسى ەكى جەتى شاماسىندا جەڭىل تۇردە شۋمامەن اۋىرىپ ءتاۋىر بولادى. وسىدان بۇلاي شۋما جۇقپايتىن بولادى. تاجىريبە جۇزىندە شۋما اۋرۋى جايىلا باستاسا، جايىلۋ قورقىنىش بولسا، الدىمەن «ەرەسەن» تۇقىمىن ەگىپ، ەكى جەتى وتكەن سوڭ «قاپكىن» تۇقىمىن ەگەدى. بۇلار اۋرۋحانا، دارىگەرلەر بار جەردە ەگىلەدى. بۇلاردان باسقا ەم – ناۋقاستى ورنىندا كۇتۋ». ەگۋدى تەك دارىگەرلەر مەن ەمحانالار بار جەردە جاساۋ كەرەك ەكەنىن ەسكە سالىپ، ساقتىق شاراسى رەتىندە كارانتين جاساۋ كەرەك ەكەندىگىن تاعى دا قاتاڭ ەسكەرتەدى: «بۇلاردان باسقا شۋمادان ساقتانۋدىڭ جولى – ساقتاندىرۋ شاراسى. ۇكىمەت بۇل رەتتە كارانتين (ساۋ اۋدان مەن ناۋقاسى بار اۋداندى قاتىناستىرماۋ) قولدانادى».

«شۋماسى بار جاقتان كەمە، پاراحود شارگە كەلىپ كىرەتىن بولسا، بارلىق ادامداردى ۇكىمەت بۇيرىعىمەن 5 كۇندەي كارانتيندە ۇستايدى. شۋما جۇققان كىسى بولسا، 5 كۇن ىشىندە اۋرۋى ءتيىس. 5 كۇن ىشىندە اۋىرعان ادام بولماسا، كارانتيننەن بوساتىلادى. 5 كۇندە شۋمانىڭ جاسىرىن مەزگىلى بىتەدى. ورتا ازيا جاعىنان كەلەتىن ورال، بوكەي جاعىندا جايىلاتىن شۋمانى توقتاتۋعا ۇكىمەت تالاي كارانتين جاريالادى. بىراق قۇرعاق جەر بولعاندىقتان، حالىق نادان بولعاندىقتان، ءتارتىپ ورىندالماسا كەرەك» («جۇقپالى ناۋقاستار – ولارعا قارسى قولدانىلاتىن شارالار». ماسكەۋ، 1926). 

بۇل بۇگىندە الەمدىك پاندەمياعا اينالعان COVID-19 ىندەتىنەن ساقتانۋ ءۇشىن 15 كۇن كارانتيندە ۇستاۋ شاراسى – ىندەتتىڭ تارالۋىنا جانە جايىلۋىنا توسقاۋىل بولاتىن باستى شارالاردىڭ ءبىرى.

ۇسىنىستار

ورال وبلىسىندا 1913 جىلى بولعان شۋمانى تەكسەرۋ قۇرامىندا حالەل دوسمۇحامەدۇلى مەن  دالەتشاھ كۇسەپعاليۇلى بىرگە باردى.  دالەتشاھ كۇسەپعاليۇلى شۋمانىڭ تارالۋى مەن  ودان ساقتانۋ شارالارى تۋرالى 1914 جىلى 1-10 مارت ارالىعىندا سامارا قالاسىندا 200 استام دارىگەرلەر قاتىسقان «شۋما سيەزىندە» بايانداما جاساپ، ۇكىمەت ورىندارىنا بىرقاتار ۇسىنىستار ايتتى. شۋمادان ساقتانۋ ۇسىنىستارى اراسىندا ەمحانالار سانىن كوبەيتۋ، دارىگەرلەر مەن فە́لدشەر جالاقىسىن ۇستەمەلەۋ، شۋما جايىندا ماتەريالدار مەن كىتاپتار شىعارۋ، ولاردى تاراتۋ، كۋرستار اشۋ، زاپاسنوي وترياد (كومەكشى) دايىنداۋ، قازاق بالالارىنا دوكتورلىققا 10, فە́لدشەرلىككە 12 ستەپەنديا اشۋ، 6 قازاق قىزىنا فە́لدشەر-اكۋشەرلىك كۋرسىنا تۇسۋگە ورىن اشۋ سياقتى تالاپتاردى ورتاعا قويعان. سول ارقىلى قازاق ۇل-قىزدارىنىڭ بولاشاقتا دارىگەرلىك ماماندىعىن اقىسىز وقىپ، شاكىرتاقى الۋ جوسپارلانىپ، ماماندىق العان تۇلەكتەردىڭ ەل ءۇشىن يگىلىكتى جۇمىس ىستەۋىنە جول اشۋ ماسەلەلەرى قاراستىرىلعان ەدى.

جوعارىداعى مالىمەتتەرگە كوز جۇگىرتسەك، قازاق اۋىلدارى حح عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە جۇقپالى شۋما ىندەتىنەن قالاي ساقتانعانىن كورە الامىز. باسپالار قاتاڭ كارانتين شارالارىنىڭ ساقتالۋىن، وقشاۋلانۋدىڭ ماڭىزىن ايقىنداپ، تۇرعىنداردىڭ ءاربىرىنىڭ سانالى ارەكەتتەرىنىڭ ماڭىزىن اتاپ كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، وسى ارەكەتى ارقىلى جۇقپالى اۋرۋلاردان ساقتانۋ، الدىن الۋ، قورعانۋ شارالارىن ءوز كۇشتەرىمەن جۇرگىزگەنى شىعىن مولشەرىن دە ازايتقان. 

الاش زيالىلارىنىڭ شۋمادان وزگە شەشەك، وبا، سۇزەك، مەرەز، سوز، تاز-تەمىرەتكى، تەڭگە قوتىر، تراحوما (كوز اۋرۋى), كوكساۋ (تۋبەركۋلەز), بەزگەك، قۇتىرۋ، بەز اۋرۋى جانە ت.ب جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋى، جۇعۋى، ولاردان ساقتانۋ تۋرالى جازعان ماقالالارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ العاشقى جىلدارى جەكە-جەكە 30-عا جۋىق كىتاپ بولىپ شىعىپ، دەنساۋلىق سالاسىنداعى قازاق ءتىلدى العاشقى ەڭبەكتەر قاتارىنا ەندى. ال وزدەرى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانعا دەيىن، اعارتۋشىلىق جۇمىستاردى جۇرگىزۋمەن قاتار دەنساۋلىق سالاسىندا ۇلتىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتۋ ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاققا تاماشا ۇلگى قالدىردى.

اباي مىرزاعالي

Abai.kz