(اڭگىمە)

مولدالار بال اشتىرۋ كۇنا دەيدى. سولاي دا شىعار... جەلىككەن جاس قىزدار بولماسا، اقىل توقتاتقان ادام جەتىسكەننەن بال اشتىرا ما؟ ادەتتە بالگەرگە ماڭدايىن تاسقا سوعىپ، تاۋى شاعىلىپ جۇرگەندەر مەن تۇيىقتان شىعار جول تابا الماي پۇشايمان بولعاندار بارادى. قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسقاندا قۇمالاقشىعا بارامىن دەگەن وي قاليبەكتىڭ قاپەرىنە كىرمەگەن. ەندى مىنە، قۇمالاق اشتىرۋعا كەلگەندەردىڭ شۇباتىلعان كەزەگىندە بۇل دا تۇر.

دارداي ازاماتتى قۇمالاقشىعا جۇگىنۋگە كوندىرگەن كورشى كابينەتتە وتىراتىن كۇمىساي دەگەن كەلىنشەك ەدى. بىرنەشە كۇن بۇرىنعى اڭگىمە اراسىندا قاليبەك وعان:

– ءبىر جاڭا جوبانى قولعا الىپ ەدىم. ناتيجەسى قالاي بولار ەكەن دەپ الاڭداپ ءجۇرمىن،– دەگەن. سول-اق ەكەن، قانشىرداي قاتقان قاراسۇر كەلىنشەك الاقانىن ىسقىلاپ، كىرىسىپ كەتتى.

– ەشتەڭە ۋايىمداماڭىز،– دەدى ول سەنىممەن،– مەن بىلەتىن ءبىر كورىپكەل قۇمالاقشى بار. قالاي بولاتىنىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايتىپ بەرەدى. ءسىز سوعان بارىپ قايتىڭىز.

كۇمىساي كەزىككەن سايىن وسى قۇمالاقشى تۋرالى ايتۋمەن بولدى. كەشە تۇسكە قاراي قاليبەكتىڭ كابينەتىنە ادەيى باس سۇعىپ:

– نە بولدى، اعا؟ باردىڭىز با؟– دەپ سۇرادى. ءبىر قىزىق ايتىپ قالار ما ەكەن دەپ ەلەڭدەپ جۇرگەنى انىق.

– قايدا؟ الگى قۇمالاقشىنى ايتاسىڭ با؟

– سول...

– ا-ا! وعان قولىم تيمەي ءجۇر. سونى قويا قويشى.

– نەگە، اعا؟ ول مىقتى دەيم. بارساڭىز ءوزىڭىز دە كورەسىز عوي. الدىندا ادامدار ءتىزىلىپ تۇرادى. وعان بار عوي، ءتىپتى دوكەيلەردىڭ ءوزى بارادى.

– بارعاندار بارا بەرسىنشى. مەنىڭ ۋاقىتىم جوق،– دەپ قاليبەك جۇمىس ىستەپ وتىرعان كومپيۋتەرىنە قايتا شۇقشيدى. ءسوزۋار كەلىنشەكتەن تەزىرەك قۇتىلعىسى كەلگەن. بىراق ءبىر سوزبەن كەتە سالاتىن كۇمىساي ما، قارسى الدىنداعى ورىندىققا وتىرا قالىپ، سايرادى دەيسىڭ... مەن بارعاندا بىلاي دەگەن... اناۋ بارعاندا ولاي دەگەن ... سودان اناۋ بولدى... مىناۋ بولدى... ايتقانى ايداي كەلەدى. ول ايتقاندا كۇنىنە دەيىن، ساعاتىنا دەيىن ءدال ايتادى. كورەسىز... بيزنەس باستاپ جاتىرسىز عوي، جولىڭىزدى اشادى. تەزىرەك بارىڭىز. وكىنبەيسىز!

كۇمىسايدان وڭاي قۇتىلماسىن بىلگەن قاليبەك:

– جارايدى، جاقسى! ەرتەڭ بارايىن،– دەپ ارەڭ توقتاتتى،– قاي جەردە ەدى ءوزى؟

– «ساياحات» اۆتوۆوكزالىندا. ەكىنشى قاباتقا كوتەرىلسەڭىز سول جاعىڭىزدا ۇلكەن ارىپتەرمەن «قۇمالاقشى» دەپ جازىلىپ تۇرادى. الدىندا ادام كوپ بولادى. اداسپايسىز،– دەپ كۇمىساي كەتۋگە ىڭعايلاندى. ول ەسىككە جاقىنداپ باردى دا كىلت توقتادى. ءبىر ماڭىزدى نارسەنى ۇمىتقانداي وقىس بۇرىلىپ، قاليبەككە قايتا جاقىندادى،– ءسىز وعان ءوزىڭىز تۋرالى ەشتەڭە ايتپاڭىز، ءبارىن ءوزى ايتادى. كورەسىز عوي.

– ايتپاقشى، وعان قانشا تولەۋ كەرەك؟ تەگىن اشپايتىن شىعار؟

– ول ەشتەڭە سۇرامايدى. بەرگەنىڭىزدى الادى، باتاسىن بەرەدى،– دەپ كۇمىساي سارت-سۇرت سويلەپ، تارس-تۇرس شىعىپ كەتتى.

قاليبەك كادىمگىدەي قىسىلىپ تۇر. «ۇيات-اي! وسى جاسقا كەلگەندە ەڭگەزەردەي بولىپ بالگەردىڭ كەزەگىندە تۇرعانى... تانىستاردان بىرەۋ-مىرەۋ كورىپ قالسا قاي بەتىمەن امانداسادى. نە دەپ ايتادى؟ بال اشتىرعالى كەلدىم دەي مە؟ دوس بار، دۇشپان بار، الدەبىرەۋى ۇشىراسا كەتسە: «مىنانىڭ جەتكەن جەرى وسى بولىپتى» دەمەي مە؟ ءىشى استان-كەستەن. سوياۋ تىرناقتى جالماۋىز وي جانىن پارشالاپ جەپ بارادى. كەزەكتەگى بەس-التى بەيشارا قاتىننىڭ ورتاسىندا ءموليىپ تۇرعانىنا نامىستانىپ، كەتىپ قالعىسى كەلگەن. بىراق ەردەي ۋاقىت ءبولىپ كەلگەن سوڭ نە بولسا دا اقىرىنا شەيىن شىداۋعا بەل بۋدى. قارسى الدىندا بۇكشيىپ تۇرعان مىرجىق كەمپىرگە:

– اپا، مەن قازىر كەلەمىن. سوڭىمدا ادام بار دەپ ايتارسىز،– دەدى دە ونىڭ جاۋابىن دا كۇتپەي، اياعىن جىلدام باسىپ سىرتقا شىقتى. اۆتوبەكەتتىڭ الدىنداعى بەتون باسپالداقتارمەن اشىق الاڭقايعا قاراي ءتۇستى.

شىلدەنىڭ كۇنى تاس توبەدەن شىجعىرىپ تۇر ەكەن. اسفالتتان سوققان ىستىق اپتاپ لاپ ەتىپ وكپەسىن قاپتى. تۇنشىققان ادامداي جەيدەسىنىڭ جوعارعى تۇيمەسىن جالما-جان اعىتىپ، ءتوس قالتاسىنان تەمەكى الىپ تۇتاتتى. كوك ءتۇتىندى تەرەڭ-تەرەڭ قۇشىرلانا تارتىپ، اۋزى-مۇرنىنان بۋداقتاتىپ جىبەردى. تانىس بىرەۋ جوق پا دەگەندەي جان-جاعىنا الاقتاپ قارادى. الگى جالماۋىز وي القىمىنان الىپ، تاعى دا ءىشىن تىرنالاي باستادى. ۇيات-اي! ۇيات-اي! «كەزەكتى الىستان باقىلاعانىم دۇرىس ەكەن. وسىندا تۇرا تۇرايىن» دەدى ىشتەي. تەمەكىنى ءوشى بارداي بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تارتتى. كەنەت تۋ سىرتىنان:

– قالەكە-اۋ، قايدان ءجۇرسىڭ؟– دەگەن جۋان داۋىس ەستىلگەندە ەسىنەن تانىپ قالا جازدادى. تۇلا بويى سەلك ەتىپ، دىرىلدەپ كەتتى. جالت قاراعان. كوپتەن كورىسپەگەن بۇرىنعى قىزمەتكەرى ەكەن. وزىنەن جەتى-سەگىز جاس ۇلكەندىگى بار مالىك ەسىمدى بۇل كىسى قاليبەكتى قاتتى قۇرمەتتەيتىن. بىرنەشە جىل بۇرىن ول وتباسىمەن اۋىلعا كوشكەندە قاليبەك قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن اياماعان. ساعىنىپ قالعانداي اڭقىلداپ، قۇشاعىن اشا بەردى. بۇل دا ونى قاۋسىرا قۇشاقتاپ:

– ماكە، امانسىز با؟ قالايسىزدار؟– دەدى ساسقالاقتاعان ءتۇرىن بايقاتقىسى كەلمەي.

– امانبىز. امانبىز. وۋ، شاڭقاي تۇستە، شىجىعان كۇننىڭ استىندا بۇل نە تۇرىس، قالەكە؟ ەڭ بولماسا مەن سياقتى ءشلياپى كيىپ المايسىڭ با؟ باسىڭنان كۇن وتەدى عوي،– دەدى ماكەڭ گۇجىلدەي كۇلىپ.

– مەن قازىر عانا كەلدىم. ءبىر كىسىمەن وسى جەردە كەزدەسەمىز دەپ كەلىسكەن ەدىك. ءوزىڭىز ءجاي ءجۇرسىز بە؟ جول بولسىن؟!– دەپ قاليبەك اياق استىنان ءسوز تاۋىپ كەتتى. ءوز تاپقىرلىعىنا ءوزى ىشتەي ءسۇيسىنىپ قالدى.

– مىنا زاماندا ادام ءجاي ءجۇرۋشى مە ەدى. قالاعا شارۋالارىممەن كەلگەم. اۋىلدا تۇرعان سوڭ مالساق بولدىق قوي. ءبىراز ءىرى قارانىڭ باسىن قۇراپ ەدىم،– دەپ توقتادى دا دومالاق ءجۇزى كۇنقاقتى بولعان ماكەڭ: – تەمەكىڭنەن بەرشى، مەن دە بىرەۋىن بۇرقىراتىپ الايىن،– دەدى قاليبەككە قولىن سوزىپ. تەمەكىسىن تۇتاتىپ العان سوڭ ءشلياپىسىن شەشىپ، جان قالتاسىنان سۋىرعان كولدەي بەتورامالىمەن تازدانا باستاعان باسىن، موينىن، بەت-اۋىزىن ءسۇرتتى دە ءسوزىن جالعادى، – سول. وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن ءۇش تانام ۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى. اندا بارام جوق، مىندا بارام جوق. كوردىم دەگەن پەندە جوق. ۋچاستكوۆىيعا دا ارىزداندىم. ەشتەڭە شىقپادى. سودان وسى اۆتوۆوكزالدىڭ ىشىندە مىقتى ءبىر قۇمالاقشى بار دەيدى. امالىم قۇرىعان سوڭ سوعان كەلە جاتىرمىن.

ماكەڭنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىگەندە قاليبەكتىڭ ءىشى قىلپ ەتە قالدى. ماسساعان، بەزگەلدەك! نە دەرىن بىلمەي ساستى. ەندى نە بولادى؟ «قوي، نە بولسا دا سىر بەرمەيىن» دەپ شەشتى دە:

– ءيا، مەن جاڭا ىشكە كىرىپ شىققانمىن. كىرگەن بەتتە سول جاقتا «قۇمالاقشى» دەگەن جازۋ بار ەدى. سول شىعار؟– دەدى بىلمەگەنسىپ. بەتى شيقانداي قىزارىپ، دۋىلداپ بارادى. ويىندا ەشتەڭە جوق ماكەڭ كوزىن سىعىرايتىپ، تەمەكىنىڭ ءتۇتىنىن بۋداقتاتاتىپ تۇر.

– سول بولسا، سول شىعار؟ جاقسى، ەندەشە! مەن كىرىپ شىعايىن،– دەپ قاليبەكتىڭ قولىن قىسىپ قوشتاستى. قولىنداعى تەمەكى تۇقىلىن ۋرناعا تاستاپ، باسپالداقپەن ىشكە قاراي كوتەرىلە بەردى.

– جاقسى، ماكە! امان ءجۇرىڭىز!

قاليبەك ۇياتتان ءولىپ بارا جاتىر. سول تۇرعان ورنىندا مەلشيدى دە قالدى. راسىندا دا نە ىستەرىن بىلمەدى. باعاناعى باعاناعى ما، ىشتەگى جەزتىرناق ەندى بۇنىڭ جۇرەگىن جۇلىم-جۇلىم ەتىپ، دار-دار جىرتىپ جاتقانداي بولدى. جانى سىزداپ بارادى. تاعى دا تەمەكى تۇتاتتى. «قوي، كەتەيىن. ەندىگىم ءتىپتى ۇيات شىعار؟» دەپ جولدىڭ جيەگىنە قويعان ماشيناسىنا قاراي ءجۇردى. كۇن جانىپ تۇر. ماشيناعا جاقىنداي بەرگەندە ارتقى جاعىنان ماكەڭنىڭ گۇجىلدەگەن داۋىسى قايتا ەستىلدى:

– قالەكە! قالەكە!– دەپ ايعايلاعان ول باسپالداقپەن ءتۇسىپ كەلە جاتىر ەكەن.

– نە بولدى، ماكە؟

– بولمادى،– دەدى ماكەڭ قولىن سۇلىق سىلتەپ.

– نەگە؟– دەپ بۇل تاڭدانا ءتۇستى. ىستىقتان ەسكى پيدجاگىن شەشىپ، يىعىنا ءىلىپ العان ماكەڭ اسىقپاي باسىپ بۇعان قاراي جاقىنداپ كەلەدى.

– قۇمالاقشىعا كىرە المادىم. كەزەكتە تۇرعاندارعا «ۋاقىتىم جوق، سەندەردەن كەيىن ەشكىم كەزەك الماسىن» دەپتى.

– ۋاقىتى جوعى قالاي؟ قابىلداماي ما ەكەن؟

– الدىندا ەكى ايەل تۇر. سولاردى عانا قابىلدايدى ەكەن،– دەدى ماكەڭ وكىنگەندەي بولىپ،– ال ءوزىڭ شە؟ كۇتكەن ادامىڭ كەلمەدى مە؟

– جوق. مەن اسىقپايمىن. كۇتەمىن،– دەدى قاليبەك ءىشى قىپىلداپ،– ءسىز جۇرە بەرىڭىز.

– مەن اۋىلعا قايتامىن. «سايرانعا» بارىپ، سول جەردەن كولىككە وتىرامىن. ەكى كۇننەن كەيىن قالادا جۇمىسىم بار. تانالارىم وعان دەيىن تابىلماسا، امال جوق، مىنا كىسىگە قايتادان كەلەمىن. باسقا نە ىستەيمىن؟ ءبىر شەلەك سۋىڭ توگىلسە دە ءىشىڭ اشيدى عوي. وسى قىستان قۇناجىن بولىپ شىعاتىن تانالار ەدى. اتتەڭ!

ماكەڭ قاتتى وكىنىپ تۇر. وڭاي ما ەندى؟ ال قاليبەكتىڭ ءىشى الاساپىران. الاي-دۇلەي بولىپ جاتىر. ماكەڭ الدەن سوڭ قوشتاسىپ كەتىپ قالدى. قاليبەك جان-جاعىنا جالتاقتاپ، اۆتوبەكەتتىڭ ىشىنە قايتا كىردى. قۇمالاقشىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىندا مىرجىق كەمپىر ءالى تۇر ەكەن.

– اپا، قابىلداپ جاتىر ما؟– دەپ سۇرادى قاليبەك.

– قابىلداپ جاتىر،– دەدى كەمپىر سۇلەسوق سويلەپ.

– رۇقسات بولسا، مەن ءبىر نارسە سۇرايىنشى،– دەپ قاليبەك ەسىككە جاقىنداي بەردى.

– سۇراي بەر، بالام.

اق پلاستيكتەن جاسالعان جۇقا ەسىكتى جاي عانا تىقىلداتتى. ىشتەن ايەلدىڭ «ءيا!» دەگەن سەنىمدى داۋىسى ەستىلدى. جارتىلاي اشىلعان ەسىكتەن باسىن سۇعىپ: – سالەمەتسىز بە؟– دەدى بۇل.

جاسى الپىسقا تاياعان ەتجەڭدى ايەل «كەدەرگى جاسادىڭ» دەگەندەي بۇعان اجىرايا قارادى. قۇمالاقشى وسى كىسى سياقتى. ءتۇر-تۇرپاتى ەركەككە كەلەدى ەكەن. ءوزىنىڭ ءوڭ-الپەتىنە ءمان بەرمەيتىنگە ۇقسايدى. ماڭدايىن اق سيسا ورامالمەن شارت بايلاپ العان. بۇيرالانعان توبە شاشى قوبىراپ تۇر. كوپ كيىپ، كونەتوز بولعان جۇقالتاڭ سارى جەمپىردىڭ جەڭىن بىلەگىنە دەيىن ءتۇرىپ، الدىن القا-سالقا اعىتىپ تاستاپتى. تىرلىكتىڭ ءتاشپىشىن كوپ كورگەن، جوق-جىتىك ادامنىڭ بەينەسى. دۇنيەنى ۇمىتىپ، ءوزىنىڭ ىسىنە بەرىلىپ كەتكەندەي.

– ايتا بەرىڭىز. قۇلاعىم سىزدە،– دەدى ايەل الدىنداعى شاشىلىپ جاتقان قۇمالاقتىڭ بەتىن قوس الاقانىمەن جاۋىپ. قاليبەك قىسىلعان جوق. كەرىسىنشە وزىمسىنگەندەي ەركىن سويلەدى:

– باعانادان بەرى تۇرمىز. ءبىزدى قابىلدايسىز با؟

– نەشە ادام قالدى؟ مەنىڭ جارتى ساعات قانا ۋاقىتىم بار.

– ەكەۋمىز.

تولىق دەنەلى قۇمالاقشى ورنىنان قينالا تۇرەگەلىپ، جاي باسىپ ەسىكتىڭ جانىنا كەلدى. ەسىكتەن باسىن شىعارىپ قارادى دا، مىرجىق كەمپىردى كورىپ:

– ا-ا، مىنا كىسى ەكەن عوي. جارايدى، بۇل كىسىنىڭ جاراسى جەڭىل. تەز جىبەرەمىن. ءسىز كۇتە تۇرىڭىز،– دەدى قاليبەككە. ءسويتتى دە ەسىكتى ىشىنەن تارس جاپتى.

مۇرنىنىڭ الدىنان ەسىك تارس جابىلعاندا قاليبەكتىڭ قاق ماڭدايىنان بىرەۋ قوس قولداپ قويىپ قالعانداي بولدى. ەرىكسىز شەگىنىپ كەتتى. «مىنا كىسى قايتەدى-ەي!» دەگىسى كەلدى دە قاسىندا تۇرعان كەمپىرگە قاراپ باسىلا قويدى.

تاعى ءبىر ون مينۋتتان سوڭ قاليبەك قۇمالاقشىنىڭ الدىندا وتىردى. ونىڭ اتى ءاليما ەكەن. ەكەۋى تەز ءتىل تابىستى. ءاليما ءبىر قاراعانداعىداي ەمەس، وتە قاراپايىم، كوڭىلى اشىق ادام بولىپ شىقتى. قاليبەكتىڭ دە مىنەزى اشىق، شىنايىلىقتى ۇناتادى. ونىڭ دۇنيەدە جەك كورەتىنى ادامداردىڭ بويىنداعى ارتىستىك مىنەز بەن جاساندىلىق. ءاليمادا ونىڭ ءبىرى جوق. كوكىرەگى دومبىرانىڭ شاناعىنداي داڭعىرلاپ تۇر. اۋزىن اشسا جۇرەگى كورىنگەندەي. قاليبەكتىڭ اتى-ءجونىن بىلگەن سوڭ:

– ال ايتا بەرىڭىز. نە جاعداي؟– دەپ سۇرادى. قاليبەك ىلكى ءسات كىدىرىپ قالدى. كۇمىسايدىڭ «ءسىز وعان ءوزىڭىز تۋرالى ەشتەڭە ايتپاڭىز، ءبارىن ءوزى ايتادى» دەگەنى سول مەزەتتە ويىنا ساپ ەتتى دە، ءوز جايىنان كوپ ماعلۇمات بەرمەۋگە تىرىستى.

– جاعداي بولعاندا... نەدەن باستاسام ەكەن؟– دەدى قاليبەك جاس بالاداي قيپاقتاپ،– سىزگە كۇمىساي جىبەرىپ ەدى. قۇمالاق اشادى دەپ...

ءاليما كۇلىپ جىبەردى:

– قۇمالاقشى قۇمالاق اشپاعاندا نە ىستەيدى ەندى؟ اشامىز. قانداي پروبلەما بولىپ تۇر؟

– نە عوي... مەن ءبىر جاڭا جوبانى قولعا الىپ ەدىم. سونىڭ قالاي بولاتىنىن؟..

– جاقسى!– دەدى ءاليما بايسالدى تۇرگە ەنىپ،– سىزگە ايتايىن. سويلەيتىن قۇمالاق، ايتۋشى ارۋاق! اكەڭىزدىڭ، اتاڭىزدىڭ ەسىمدەرىن ايتىڭىز.

– اكەم – الىبەك، اتام – ساپار. مەنىڭ فاميليام ساپاروۆ.

ءاليما الدىنداعى ۇستەلگە جايىلعان اپپاق تەگىس جايمانىڭ بەتىنە قوس الاقانىن قويىپ «فاتيحا» سۇرەسىن وقىدى دا كوزىن جۇمىپ وتىرىپ، ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ، ۇزاق دۇعانى ىشتەي كۇبىرلەدى. ءسويتتى دە تۇستەرى مەن پىشىندەرى بىركەلكى، مونشاقتاي سىڭعىرلاعان ادەمى تاستاردى اق جايمانىڭ ۇستىنە باپپەن شاشتى. قىرىق ءبىر تاستى الدىمەن ءۇش-ۇشتەن، سوسىن ۇشتەن ءبىر بولىكتى ءتورت-تورتتەن ءبولىپ، قالعان تاستاردى جايمانىڭ بەتىنە قويدى. سودان كەيىن ءۇش قاتارعا ءۇش رەتتەن قالدىق تاستى ورنالاستىردى. بۇل «قۇمالاق تىزبەسى» دەپ اتالادى دەدى. سالعاننان قالعان تاستاردى تاعى دا ۇشتەن ءبولىپ سانادى، سوڭعى قالدىق پەن شاشىلعان تاستاردىڭ ورنالاسۋىنا قاراپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى.

قاليبەك قۇمالاقشىنىڭ ءار قيمىلىن ءجىتى باقىلاۋدا. قۇمالاقشىلىق قاسيەت اتادان بالاعا تۇقىم قۋالاپ بەرىلەدى دەگەندى ەستۋشى ەدى. بۇل دا ءبىر تىلسىم دۇنيە عوي. قۇمالاق اشۋ قازاقتا ەرتەدەن كەلە جاتقان ونەر. بابالارىمىزدىڭ جاراتىلىس زاڭدارىن تەرەڭ بىلگەندىگى، اسپان الەمى مەن جەر بەتىندەگى تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ قۇپيا سىرلارىن جازباي تانىعانى وسى ونەردەن ايقىن كورىنەدى. قۇمالاق اشۋدىڭ ءادىسى مەن ەرەجەسىن كەز كەلگەن ادام ۇيرەنە الادى. ال ەندى قۇمالاقتىڭ قالاي سويلەيتىنى، ايتقان بولجامدارىنىڭ قانشالىقتى ءدال كەلەتىنى قۇمالاقشىنىڭ دارا قاسيەتىنە بايلانىستى. ەكىنىڭ ءبىرى ءدال بولجام ايتا المايدى. ول ءۇشىن اتا-بابادان جالعاسىپ كەلە جاتقان ەرەكشە قاسيەت كەرەك.

قۇمالاقشى ءاليما المەرەك اۋليەنىڭ ۇرپاعى ەكەن. «اينالايىن، المەرەك بابامنىڭ ارۋاعى، وڭ قاباعىڭمەن قاراپ، ءتۇزۋ سويلەتە گور!» دەپ رۋحقا تاعزىم ەتتى دە سويلەپ كەتتى.

– اتاڭىز دا، اكەڭىز دە ومىردەن جاس كەتكەن. ەكەۋى دە ونەر قونعان ادامدار ەكەن. اتاڭىز مايداندا كەتىپتى، اكەڭىز جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولعان. بىراق ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى ءوسىپ-ءونىپ ۇلكەن اۋلەتكە اينالىپتى. اللاعا شۇكىر!– دەدى ءاليما شاشىلعان تاستارعا قاراپ. ايتقانىنىڭ ءبارى راس. قاليبەكتىڭ قۇيقاسى شىمىرلاي باستادى،

– ءسىزدىڭ وزىڭىزدە دە ۇلكەن ونەر بار عوي. اتالارىڭىزدان كەلگەن قاسيەت. سول ونەرگە تالماي قىزمەت ەتۋىڭىز كەرەك. ءسىزدى بيىككە شىعارادى. ءسىز ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق. مىنە، قۇمالاقتىڭ ماڭدايى اشىق. وڭ قاباعى جارىلىپ تۇر. وڭ ءبۇيىرى توق ءتۇستى. جۇرەگى ءسۇيىنىشتى. وڭ بوساعاسى بەرىك. پەشەنەسى بەستەن ءتۇسىپ تۇر. جەتىسكەننىڭ جەتەۋى دە وسىندا. وزەگى اشىق. توعىسۋى قۋانىشتى. سوندىقتان ۋايىمداماي، جۇمىس ىستەي بەرىڭىز.

قاليبەك ەموتسيانىڭ ادامى. قىزبا قاندى جىگىت. ءوزى ادامعا سەنگىش. كوڭىلشەكتىگى دە بار. ءاليما ايتقان سايىن بۇل ءسۇيسىنىپ بارادى. جۇرەگىن قۋانىش بيلەدى. يىعىنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي بولىپ، جەڭىلەيىپ قالدى. ءاليما ونىڭ كوزىنە قاراپ:

– ءسىزدىڭ بيزنەسىڭىز كىتاپپەن بايلانىستى،– دەگەندە قاليبەكتىڭ تاڭدانباسقا امالى قالمادى. بۇل جاڭا باسپا اشىپ جاتقان. «مىنا كىسىدەن ەشتەڭە جاسىرا المايتىن شىعارسىڭ» دەپ ويلادى.

– ءيا، دۇرىس! سولاي!– دەدى تاڭدانىسىن جاسىرا الماي.

– ءسىز قازىر قاتتى قينالىپ ءجۇرسىز. ءوزىڭىز ۋايىمشىل ادام ەكەنسىز. ونىڭ ءبارى ۋاقىتشا قيىندىقتار. بوپىراعان قاعاز ءتۇسىپ تۇر. كوپ قاعاز. كوپ كىتاپ. ەرتەڭ-اق ءبارى رەتتەلەدى. سوندىقتان ۋايىمداماڭىز.

– ءبارى دۇرىس بولسا سىزگە كەلمەس ەدىم. جۇمىسىم قالاي بولادى؟ شىنىمدى ايتسام، قاتتى ۋايىمدايمىن،– دەپ قاليبەك اشىلا ءتۇستى. ءار ءسات سايىن اليماعا سەنىمى دە ارتىپ بارادى.

– ءسىز ءبىر كرەديتتىڭ سوڭىندا جۇگىرىپ ءجۇرسىز. بىراق ول بولمايدى. ءبىر ايەل ادام ارالاسىپ تۇر. ول كومەكتەسە المايدى. ءسىز قانشا جۇگىرسەڭىز دە بانكتەن كرەديت الا المايسىز،– دەدى ءاليما سەنىمدى داۋىسپەن سابىرلى سويلەپ.

– سوندا قالاي؟ ەشتەڭە شىقپاي ما؟ وندا كىتاپتى قالاي شىعارامىن؟– دەپ قاليبەك كۇيگەلەكتەندى.

بۇعان كوپ اقشا كەرەك. العاشقى جوباسى وتە قىمباتقا ءتۇسىپ تۇر. بانكتەن نەسيە الا الماي ساندالعانىنا ءبىراز بولعان. گۇلزيرا دەگەن تانىس ايەل نەسيە الىپ بەرەمىن دەپ وتكەن اپتادا عانا بار قۇجاتىن دايىنداتىپ، الىپ كەتكەن. سوعان ءۇمىت ارتىپ وتىر ەدى. ءاليمانىڭ ايتىپ وتىرعانى وسى جاي ەكەنىن بىردەن ءتۇيسىندى.

– مىنا جوباعا ءبىراز اقشا سالىپ قويىپسىز عوي. اركىمنەن الىپ قۇراستىرىپسىز. وسى اقشاڭىز كوپ بولىپ قايتادى،– دەدى ءاليما جايماداعى تاستارىنا قاراپ. قاليبەك ودان سايىن تاڭدانا ءتۇستى.

بانكتەن نەسيە الا الماعان سوڭ جۇمىستى توقتاتپايىن دەپ ءبىراز قارىزعا كىرگەنى راس ەدى. ءبىراز بولعاندا دا ءبىرتالاي اقشا. ءبارى ۇستەمە پايىزبەن. جوبانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسىپ ءجۇر. قارىز بولسا قىسىپ بارادى. ادامدار ءارتۇرلى عوي. بىرەۋ جاعدايىڭدى تۇسىنەدى، بىرەۋ تۇسىنبەيدى. قارىز بەرگەندەردىڭ ءبىر-ەكەۋىمەن قىزبالىققا سالىپ، شەكىسىپ تە ۇلگەردى. «العاشقى ونىمدەرىمدى ساتقاندا قارىزدان قۇتىلامىن» دەگەن. وعان ۋاقىت كەرەك. ۋاقىتتان بۇرىن تاعى دا اقشا سالۋ كەرەك. ەشقانداي ۋاجگە كونبەي، ۇيىنە كەلىپ وتىرىپ الاتىنداردى قايتەرسىڭ. «قارىز كۇلىپ كەلىپ، جىلاپ قايتادى» دەگەن وسى ەكەن. «ءبورى سىرىن الدىرماس، سىرتقا ءجۇنىن قومپايتار» دەپ بۇل ەڭسەسىن تىك ۇستاۋعا تىرىسادى. بىراق ول سىرتى عانا. سىرتى ءبۇتىن، ءىشى ءتۇتىن. كەيدە ەكى قولىن تاس توبەسىنە قويىپ، كوز كورمەس جاققا بەزىپ كەتكىسى كەلەدى. بۇنى امان الىپ كەلە جاتقان قايتپاس قايسارلىعى عانا. قانداي ءىستى باستاسا دا ۇدەسىنەن شىقپاي قويمايتىن ادەتى. سول ادەتىمەن كەۋدەسىن قينالا سۇيرەتىپ ءجۇر.

– سىزدە اقشا كوپ بولادى. بالىقتى كەپتىرگەندە قاتتاپ جينايدى ەمەس پە، بىلاي،– دەپ ءاليما الاقاندارىن ءبىر بىرىنە شاپاقتادى،– پاشكى-پاشكى اقشانى وسىلاي قاتتاپ جينايتىن بولاسىز. تامىز ايىنىڭ العاشقى اپتاسىندا سىزگە بۇرىن سوڭدى كورمەگەندەي كوپ اقشا كەلەدى. ەلدەن العان قارىزدارىڭىزدى تۇگەل قايتارىپ، تازا پايداعا شىعاسىز.

– ءبىر ايدا كەلە مە؟– دەدى قاليبەك شىدامسىزدانا.

– قۇمالاق ايتىپ وتىر عوي، كەلەدى،– دەدى ءاليما سەنىممەن. قاليبەكتىڭ دە سەنگىسى كەلدى. ونداي بولسا، قانە! ءبىر اي شىداسا تۇيىقتان شىعايىن دەپ تۇر ەكەن. «يا، جاراتقان! ءوزىڭ جار بولا كور! وسى كىسىنىڭ ايتقانى كەلسىن» دەدى ىشتەي ءسۇيسىنىپ. ءاليما تاعى سويلەدى:

– مىنا ءبىر دوسىڭىزبەن كەتىسەيىن دەپ تۇرسىز،– دەدى ول قۇمالاقتىڭ قۇيىسقانىنان بولەكتەنىپ تۇرعان ءبىر تاستى سۇق ساۋساعىمەن كورسەتىپ،– ول سىزگە كومەكتەسكەن ەكەن. ەندى قاتتى قينايتىن دا سول بولادى. كەتىسەسىز.

– ول قانداي دوس؟ كەتىسپەۋگە بولماي ما؟

– ونىڭ كىم ەكەنىن مەن بىلمەيمىن، بىراق كوپتەن دوسسىزدار. كەتىپ تۇر عوي، مىنەكەي. كەتىسەسىزدەر.

قاليبەك كومەك كورسەتكەن دوستارىنىڭ ءبىرسىپىراسىن ويشا تۇگەندەپ كوردى. سونىڭ ىشىندە سوڭعى كەزدە بولار بولماسقا وكپەلەپ، قىڭقىلداي باستاعان ءبىر دوسىنا توقتادى دا:

– ۇسەن بە؟– دەدى قۇمالاقشىعا سۇراۋلى جۇزبەن قاراپ. ءاليما جايماداعى تاستاردى ارالاستىرىپ، قايتا تارتتى.

– ءيا، وسى جىگىت.

قاليبەك وڭ بارماعىنىڭ تىرناعىن تىستەپ، ويلانىپ قالدى. ءاليما تاعى سويلەدى:

– قاسىڭىزدا ءبىر ءىنىڭىز بار ەكەن. وزىڭىزبەن بىرگە جۇرگەن. ول اۋىلعا قايتادى. سىزگە رەنجىپ كەتەدى. بىراق ءسىزدىڭ كىناڭىزدەن ەمەس، ءوزىنىڭ تۇسىنبەستىگىنەن بولادى.

– مۇمكىن ەمەس! ءادىل مە؟ ونى سەمياسىمەن اۋىلدان كوشىرىپ اكەلگەنمىن. جۇمىس تاپپاي قاتتى قينالىپ جۇرگەن. الماتىدان ءۇي الىپ بەردىم. ءىشىن جيھازعا تولتىردىم. استىنا ينوماركا ماشينا اپەردىم. بالالارىن مەكتەپكە ورنالاستىردىم. تاپقانىممەن تەڭدەي ءبولىسىپ جاتىرمىن. ايلىعىن دا، شايلىعىن دا بەرەمىن. ونىڭ كەتۋى مۇمكىن ەمەس!– دەپ قاليبەك كۇيىپ-پىسكەندەي بولدى.

– ول كەلەسى كوكتەمدە كەتەدى،– دەدى ءاليما اسىقپاي،– قۇستار كەلىپ بولعان سوڭ. ودان دا ءسىز ءوز دەنساۋلىعىڭىزدى ويلاڭىز. ءسىزدىڭ اعزاڭىزداعى زات الماسۋ پروتسەسى بۇزىلعان. قان قىسىمى تۇراقسىز. قاتتى اشۋلانساڭىز بىردەن كوتەرىلىپ كەتەدى. جۇرەگىڭىز دە ءالسىز. ستەنوكارديا بار. باۋىرىڭىزدى ماي باسقان. «جيروۆوي گەپاتوز» دەيدى. سوندىقتان سىزگە جۇمىستان بۇرىن دەنساۋلىققا قاراۋ كەرەك. ءسىز ءالى جاسسىز. ءسىز سياقتى ادامدار قازاققا كەرەك. اۋرۋحاناعا جاتىپ، وزىڭىزگە ءوزىڭىز كەلىپ الىڭىز.

ءوز بويىندا بار سىرقاتتىڭ تۇرلەرىن قولمەن ۇستاعانداي ءتىزىپ بەرگەندە قاليبەكتىڭ ايتار ءسوزى قالمادى. ول اڭ-تاڭ بولىپ جىميىپ، باسىن شايقاي بەردى.

– وسى جىلدىڭ سوڭىندا ءسىزدىڭ ومىرىڭىزگە ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر بار،– دەدى قۇمالاقشى. قاليبەك ۇيقىدان ويانعان ادامداي سەلك ەتتى.

– قانداي قاۋىپ؟– دەدى جۇلىپ العانداي.

– جەلتوقسان ايىنىڭ ون جەتىسى جانە ون سەگىزى كۇندەرى «كيىكتىڭ بۇرقاعى» باستالادى. سول كۇندەرى الىس جولعا شىعۋشى بولماڭىز. ءسىزدى ۇلكەن اۆتوكاتوستروفا كۇتىپ تۇر. جولعا شىقپاساڭىز ەشتەڭە دە بولمايدى. الدا-جالدا جولعا شىقساڭىز تاڭىرىگە جالبارىنىپ، دۇعاڭىزدى اۋزىڭىزدان تاستاماڭىز. اتا-بابالارىڭىزدىڭ ارۋاعىنا باعىشتاپ قۇران وقي بەرىڭىز. سول ارۋاقتار ءسىزدى امان الىپ قالۋى مۇمكىن.

مۇنى ەستىگەندە قاليبەكتىڭ جون ارقاسىنان بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جەبەرگەندەي بولدى. ارقاسىن قارىپ، ومىرتقاسىن بويلاپ ساۋ ەتە تۇسكەن سۋىق ۇرەيدەن جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى. «ون جەتىنشى... ون سەگىزىنشى جەلتوقسان. ون جەتىسى...ون سەگىزى... «كيىكتىڭ بۇرقاعى»... جولعا شىعۋعا بولمايدى» دەپ كۇبىرلەپ قايتالادى. باقىرايعان كوزىنىڭ شاراسى كەڭەيىپ بارادى. ءبىر ءسات بويىن جيناپ:

– جولعا شىقپاۋعا تىرىسامىن،– دەدى ءجاي عانا،– جاڭا ءبارى جاقسى بولادى دەپ ەدىڭىز... قورقايىن دەدىم عوي. نە بوپ كەتتى ءوزى؟

– ءومىر بولعان سوڭ ءبارى بولادى. قايعى مەن قۋانىش قاتار جۇرەدى. قورىقپاڭىز. تەك اباي بولىپ ءجۇرىڭىز. ايتتىم عوي، جولعا شىقساڭىز اۋزىڭىزدا دۇعاڭىز بولسىن. باسقا سۇراعىڭىز بولماسا... مەنىڭ باراتىن جەرىم بار ەدى،– دەدى ءاليما قاليبەكتىڭ كوڭىلىن جۇباتقانداي،– وسىعان رازى بولىڭىز. ال قولىڭىزدى جايىڭىز، باتامدى بەرەيىن. مەنىڭ باتام ەمەس، المەرەك بابانىڭ باتاسى دەپ قابىلداڭىز،– دەپ ىنتى-شىنتىسىمەن باتا بەردى.

كۇندەر زىمىراپ ءوتىپ جاتتى. زىمىران ۋاقىتتىڭ ۇرشىعى ءوز زاڭىمەن اينالا بەردى. قاليبەك ءاليما قۇمالاقشىنىڭ ايتقاندارىن ءبىر ساتكە دە ۇمىتقان ەمەس. جىگەرلەنە كىرىسىپ جاڭا باستاعان تىرلىگىن العا جىلجىتۋعا كۇش سالدى.
ءاليمانىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ جاتتى. گۇلزيرا دەگەن ايەلدىڭ نەسيە اپەرمەك بولعان ارەكەتىنەن تۇك تە شىقپادى. تامىز ايىنىڭ باسىندا العاشقى ونىمدەرىن ورال ءوڭىرى ساتىپ الدى. ءاليما ايتقانداي وراسان كوپ اقشا ءتۇستى. قاليبەك بارلىق قارىزدارىن تۇگەل جاۋىپ، تاپقان پايداسىن ەكىنشى ءبىر ۇلكەن جوبانى يگەرۋگە سالدى.

ۇسەن دوسىمەن شىنىندا دا كەتىستى. كەتىسپەسكە بولمادى. «داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەندەي، شي شىققاندا سول ءازازىل اقشادان شىقتى. قاليبەكتىڭ كۇتكەن قارجىسى كەلگەنشە كۇندە تىقىلداپ، قارىزىن داۋلاپ قويماعان ۇسەن تامىزدىڭ باسىنداعى ۇلكەن سوما تۇسكەندە كۇرت وزگەردى. ونىڭ بەرگەنى بولماشى قارجى بولاتىن. قاليبەكتىڭ بيزنەسى ءجۇرىپ كەتەتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ ۇسەن ەندى «اقشامدى المايمىن» دەپ شىقتى. «مەن كومپانياعا قوسقانمىن. كومپانيانىڭ جارتىسى مەنىكى. ەلۋ دە ەلۋ ۇلەسپەن كىرەمىن» دەدى. وعان قاليبەك كونە مە؟ «بەرگەن اقشاڭدى ۇستەمە پايىزىمەن ال دا، اڭگىمەنى قىسقارت!» دەگەن. اقىر سوڭى ءوزىنىڭ دەگەنى بولماسىن سەزگەن ۇسەن بەرگەن اقشاسىن ۇستەمەسىمەن ەسەلەپ الىپ: «ادام ەمەس ەكەنسىڭ!» دەپ كەتە باردى. «كىمدىكى دۇرىس، كىمدىكى بۇرىس ەكەنىن قۇداي كورىپ تۇر عوي... قايدا بارساڭ دا مەنىڭ ارىم تازا» دەپ قاليبەك قالا بەردى.

ءسويتىپ جۇرگەندە سۇمبىلە تۋىپ سۋ سۋىدى، تارازى تۋىپ تاڭ سۋىدى. «قىركۇيەك، قازان، قاراشا... كەلبەتى كۇزدىڭ تاماشا» دەپ تاقپاقتايتىن سارىجاعال كۇز دە ءوتىپ، «قاراشا – قاۋىس... كارى قۇرتاڭدى تاۋىس» دەگەننىڭ كەزىنە كەلدى. قىلىشىن سۇيرەتكەن كارى قۇداڭ قىس ءاپ دەگەننەن قايراتىنا ءمىنىپ الدى. قويىن-قونىشىن قارلى بورانعا تولتىرعان جەدىنىڭ كۇنى جەتىپ، الاقانشىقتى ازىناتقان جەلتوقسان ايىنىڭ بەل ورتاسىنا تايادى.

ءاليما قۇمالاقشى ەسكەرتكەن «كيىكتىڭ بۇرقاعى» دا جاقىنداپ تۇر ەدى. ون جەتىنشى، ون سەگىزىنشى جەلتوقسان قاليبەكتىڭ ميىنىڭ قۋىسىنا قاپاقتاي قاعىلعان. ءاليمانىڭ اۋليەلىگىنە ابدەن كوزى جەتكەن قاليبەكتىڭ قورىقپاسقا، ساقتانباسقا لاجى جوق. جىلدىق ەسەپ-قيساپتى ءتيىستى مينيسترلىككە ەرتەرەك تاپسىرىپ، جەلتوقساننىڭ ون جەتىسىنە دەيىن ەتەك-جەڭىن جيناپ وتىرماق بولدى. استاناعا كۇنى بۇرىن بارىپ كەلگەنى دە سوندىقتان. ۇيدە وتىرعان ادامدى جاۋ المايدى. ەندى ۇيدەن شىقپاۋعا بەكىندى. «اۆتوكاتوستروفا» دەگەندى ويلاسا زارەسى ۇشادى. سوڭعى كۇندەرى قۇرانشىل بولىپ العان. كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي بىلگەن سۇرەلەرىن قايتالاۋدان جالىقپادى.

قازاققا بەلگىلى «كيىكتىڭ ماتاۋى» نەمەسە «كيىكتىڭ بۇرقاعى» دەگەن امال كۇندەرى جەلتوقساننىڭ ورتاسىنان اۋعاندا كەلەتىن. بۇل امال بوراندى امال. بيىلعى جەلتوقسان جىلداعىدان قارلى، ايازدى كورىندى. دەمەك «كيىكتىڭ بۇرقاعى» بۇرقاسىنسىز، بورانسىز بولمايدى. قانداي امال بولسا دا امان - ەسەن وتسەك ەكەن دەيدى قاليبەك.

جەلتوقساننىڭ ون التىنشى جۇلدىزى. كۇن سەيسەنبى بولاتىن. الماتىنى اياز قۇرساپ تۇر. بىردە شىعىسقا، بىردە باتىسقا قاراي سۋىرىپ، قيالاي جاۋعان قيىرشىق قار جەكسەنبىنىڭ كەشىنەن بەرى توقتامادى. الماتىنىڭ اق تۇماننان ارىلماعانىنا دا ەكى كۇن. مىنا ەكپىنىمەن قاردىڭ تاياۋدا توقتايتىن ءتۇرى جوق.
ۇيدە كىتاپ وقىپ جاتقان قاليبەكتىڭ قالتافونى سىڭعىرلاي جونەلگەندە كۇن بەسىننەن اۋعان مەزگىل ەدى. كىتاپتىڭ قىزىعىنان شىققىسى كەلمەي، جاتقان كۇيى وقي بەردى. تەلەفون ۇزاق سىڭعىرلادى. ترۋبكانى كوتەرمەدى. سوعىپ جاتقان ادامنىڭ كىم ەكەنىنە دە قارامادى. ءۇمىتى ۇزىلگەندەي بولىپ، ءبىر مەزگىلدە تەلەفون سىڭعىرىن توقتاتتى. كوپ وتپەي قايتا سىڭعىرلادى. «قاپ، مىنانى-اي! قويمادى عوي. كىم ەكەن؟» دەپ، باسىن كوتەرىپ، تىكەسىنەن وتىردى دا توسەكتىڭ باس جاعىنداعى تۋمبانىڭ ۇستىندە جاتقان تەلەفونىنا قول سوزدى. مايراش ەكەن. تۇركىستانداعى جان دوسى قاسىمنىڭ كەلىنشەگى. ترۋبكانى قوسىپ، قۇلاعىنا اپارىپ:

– اللو!– دەدى بايسالدى ۇنمەن. مايراش ۇندەمەدى. ىشتەن تىنىپ، وكسىگەن داۋىسى ەستىلدى. قاليبەك شوشىپ كەتتى،– اللو! مايراش! نە بولىپ قالدى؟– دەدى بۇل تاعاتسىزدانىپ. مايراش تاعى دا ءۇنسىز. ايتار ءسوزىن ايتا الماي قىستىعىپ جىلاپ تۇرعانى بايقالادى.

– قاسىم! قاسىم!– دەدى دە مايراش قايتا تۇنشىقتى.

وكسىپ تۇر. قاسىم سوڭعى كەزدە كوپ اۋىراتىن. ايلاپ اۋرۋحانادان شىقپاعان كەزدەرى دە بولدى. قاليبەكتىڭ زارەسى ۇشتى. ورنىنان اتىپ تۇردى.

– قاسىم امان با؟ نە بولدى، مايراش؟ ايتساڭشى.

– دوسىڭ ءحال ۇستىندە جاتىر،– دەدى مايراش وكسىگىن باسا الماي،– تۇركىستاندا دارىگەرلەر كومەكتەسە الماعان سوڭ جاڭا عانا شىمكەنتكە الىپ كەلدىك. ۇزاق جولدا ءتىپتى السىرەپ قالدى. قازىر رەانيماتسيا بولىمىندە ەس-ءتۇسسىز جاتىر. سەن تەزىرەك جەتشى، قالي! سەنەن باسقا قول ۇشىن بەرەر كىمى بار ونىڭ؟ تەز كەلشى! دارىگەرلەرمەن سويلەسىپ، قىمبات بولسا دا ەڭ مىقتى دارىلەر الۋ كەرەك. بىزدە اقشا دا جوق. جاعدايىمىزدى ءوزىڭ بىلەسىڭ عوي، نەسىن ايتايىن.

– دارىگەرلەر قانداي دياگنوز قويىپ جاتىر؟

– «وكپە ارتەرياسىنىڭ ترومبوەمبولياسى». وكپەسىنە قان ۇيىعان، وكپەنىڭ ارتەرياسىنا ترومب كەپتەلىپ قالعان دەيدى. ەستىدىڭ بە؟ وتە قاۋىپتى دەيدى. وتىنەمىن، تەز جەتشى!– دەپ مايراش جاسقا بۋلىقتى.

– ۋايىمداماڭدار. قازىر جولعا شىعامىن. تەز جەتۋگە تىرىسامىن،– دەدى دە قاليبەك دەل-سال كۇيى توسەككە وتىرا كەتتى.

ەس-ءتۇسسىز جاتقان دوسىن كوز الدىنا ەلەستەتتى. قاسىم ەكەۋى بالا كۇننەن سەرتتەسكەن دوستار ەدى. ينتەرناتتا ءبىر سىنىپتا وقىپ ءوستى. ەكەۋى دە وقۋ وزاتى بولاتىن. كوكىرەكتەگى ارماندارى دا، جان سىرلارى دا بىرگە ەدى. ەسەيگەندە ءبىر ۇيدە تۇرامىز دەيتىن. كەيىن سولاي بولدى دا. الماتىداعى ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپ، ادەبي ورتاعا ەكەۋى بىرگە قوسىلدى. بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇردى. ءبىراز جىل بۇرىن قاسىم وبلىستىق گازەتكە قىزمەتكە اۋىسىپ، ەلگە كوشكەن. ءبىر-ءبىرىن قاتتى ساعىناتىن. ەكەۋى ءبىر قۇستىڭ قوس قاناتىنداي ەدى. تۋعان باۋىرداي بولدى. ەندى مىنە، جان دوسى ءحال ۇستىندە، ءومىر مەن ءولىمنىڭ اراسىندا ارپالىسىپ جاتىر.

قاليبەك تەز شەشىم قابىلدادى. قاناتى بولسا ۇشىپ جەتەر ەدى. ونداي قانات ادامدا جوق. ماشينامەن جولعا شىعۋعا بەكىنىپ، ءىنىسى ادىلگە تەلەفون سوقتى. جاعدايدى ءتۇسىندىرىپ، شۇعىل جولعا دايىندالۋدى تاپسىردى. ءادىلدىڭ كەجەگەسى كەرى تارتىپ تۇر.

– بىرەۋ ءۇشىن ولەسىز بە؟ دالاعا قاراساڭىزشى! اق قار، كوك مۇزدا ماشينامەن قايدا باراسىز؟ تۇندە بوران بولادى،– دەدى ول قينالىپ،– جولدى جاۋىپ تاستاعان شىعار؟ ودان دا كەشكى پويىزبەن ءوزىڭىز كەتە بەرسەڭىزشى.

– سەن دە ايتا بەرەدى ەكەنسىڭ. دوسىم ولگەلى جاتىر. كەشكە دەيىن ماتالىپ وتىرايىن با ەندى؟ تەز جينال! ايتپەسە، ءدال قازىر جالعىز كەتسەم دە كەتەمىن، – دەپ قاليبەك قىزبالانىپ كەتتى. اعاسىنىڭ العان بەتتەن قايتپايتىن بىربەتكەيلىگىن بىلەتىن ءادىل ونى قاۋىپتى جولعا جالعىز جىبەرگىسى كەلمەي، قينالا كەلىستى.

ارادا جارتى ساعات وتكەندە قاليبەك پەن ءادىل ەكەۋى وتىرعان سۇر ءتۇستى «اۋدي» اۆتوكولىگى اق تۇتەككە قاراماي شىمكەنتتى بەتكە الىپ الماتىدان شىعىپ بارا جاتتى.

رۋلگە ءادىل وتىردى. قالادان شىعا بەرە قاليبەكتىڭ ويىن «كيىكتىڭ بۇرقاعى» مازالاي باستادى. قۇمالاقشىنىڭ «جولعا شىقپا» دەگەنىن ويلاپ ەدى، وزەگى اشىدى. «پويىزبەن شىققانىم دۇرىس پا ەدى؟» دەپ تە ويلادى. بۇل قىزبا مىنەزدى، تاۋەكەلشىل ادام. كەيدە وسىلاي اسىعىس شەشىم قابىلدايتىنى بار. بىراق قايتپاس مىنەزىنە باسىپ، العان بەتىمەن تارتا بەرەدى. ىشتەي ازداپ وكىنگەندەي بولدى. اللانىڭ ىسىنە امال نە؟ جان دوسى اسا قيىن جاعدايدا جاتقاندا بۇل قالاي شىداپ وتىرادى؟ نار تاۋەكەل! قۇداي كەسىرىنەن ساقتاسا، ءالى-اق جەتىپ بارادى. قاليبەك قۇمالاقشىنىڭ قاتەرلى بولجامى تۋرالى ويلاپ ءوزى دە ۇرەيلەنىپ كەلە جاتقان ادىلگە ءتىس جارماۋعا بەكىندى. ۋايىم قىلماسىن دەدى.

قار قىلاۋلاپ جاۋىپ تۇر. ۇسكىرىك جەل ۇدەي تۇسكەن. بۇرقاسىن جاقىنداپ كەلەدى. ەكى كۇن بويى جاۋعان قار جولدىڭ بويىندا كۇرەسىن بولىپ جاتىر. قاليبەكتەر ۇزىناعاشتىڭ تۇسىنداعى پوليتسيا بەكەتىنە جەتكەندە كۇرە جولدى كەسە كولدەنەڭ جاپقان شلاگباۋمعا تىرەلە توقتادى.

– وپپو-و! ايتتىم عوي ءانى... تراسسانى جاۋىپ قويىپتى،– دەدى ءادىل «ەندى قايتتىك؟ كەرى قايتامىز با؟» دەگەندەي قاليبەككە قاراپ.

– كورىپ وتىرمىن.

– بۇلار ارى قاراي وتكىزبەيدى. نە ىستەيمىز؟

– بىلاي ىستەيىك،– دەدى قاليبەك ءبىر امالىن تاپقانداي،– شىمكەنتكە بارامىز دەسەك بۇلاردىڭ جىبەرمەسى انىق. ءبىز مىناۋ تۇرعان «تارعاپ» اۋىلىنا بارامىز دەپ ايتىپ كورەيىك.

سويتكەنشە ينسپەكتور دا كەلدى. بوراي سوققان قاردان بەتىن قولىمەن قالقالاپ:

– جول جابىق. قايدا باراسىزدار؟– دەدى كاپيتان.

– «تارعاپقا» بارا جاتىر ەدىك،– دەدى ءادىل،– كەش بولماي جەتىپ الساق دەپ كەلەمىز. جولدى قاشان جاپتى؟

– ەكى ساعات بولدى. تۇندە قاتتى بوران بولادى دەپ جاتىر. «تارعاپتان» ارى بارماڭىزدار،– دەپ كاپيتان شلاگباۋىمدى اشتى.

– جۇرە بەر!– دەدى قاليبەك،– دۇرىس بولدى.

اعايىندى ەكەۋى ۇشى-قيىرى كورىنبەيتىن اپپاق جولعا ءتۇسىپ كەتە باردى. جول ۇزاق ەدى. بىرىنەن ءبىرى ءىلىپ الىپ ءبىراز اڭگىمەنىڭ باسىن قايىردى. ءبىر اكەدەن تۋىپ، ءبىر ۇيدە وسكەن سوڭ بالالىق شاقتىڭ قىزىقتارى دا ورتاق. سىرتتاعى بۇرقاسىندى ەلەمەي، وتكەن-كەتكەندى ەسكە الىسىپ، دابىرلاي كۇلىسىپ، ءبىر-بىرىنە سۇيەنىش بولىپ كەلە جاتتى.

– قالەكە، وسى سىزگە تاڭ قالامىن،– دەدى ءادىل تۇيە كوش جەر ۇزاپ شىققان سوڭ،– ادەبيەت دەيسىز... عىلىم دەيسىز... قاشان كورسەم قىزىل اياق قار كەشىپ، جالاڭاياق جار كەشىپ، بىرەۋگە بولىسامىن دەپ جانتالاساسىز دا جۇرەسىز. ءوزىڭىزدى ايامايسىز. اۋىل جاقتان بىرەۋ كەلسە، جۇمىسقا تۇرعىزۋ كەرەك، جاتاقحاناعا ورنالاستىرۋ كەرەك، پروپيسكا جاساپ بەرۋ كەرەك دەپ... ەلدە اس-توي بولا قالسا، سونىڭ ءبىر جاعىن كوتەرىسەيىك دەپ ەلپىلدەيسىز دە تۇراسىز. «بيۋرو دوبرىح ۋسلۋگ» بولدىڭىز عوي. اقشانى دا اياماي شاشاسىز. انادان ۇيات بولادى، مىنادان ۇيات بولادى دەپ ۇلكەن باسىڭىزبەن كىشىرەيەسىز دە جۇرەسىز. بىرەۋ ءۇشىن قارىزعا دا باتىپ قالاسىز. ودان سول قارىزدى قايتارۋ كەرەك دەپ تاعى جانتالاساسىز... قالاي شارشامايسىز؟ مەن جانىم اشىعاندىقتان ايتىپ وتىرمىن. مىنە، اقتۇتەك بوراندى كۇنى اجالمەن ويناپ تاعى دا كەتىپ بارا جاتىرسىز. قاسىمنىڭ ءوز تۋىستارى جوق پا؟ باۋىرلارى جوق پا؟ نەگە ءسىز بارماساڭىز بولمايدى؟ سىزدەن باسقالار قىرىلىپ قالعان با؟ وسىنى ەندى قويساڭىز بولادى عوي.

قاليبەك وزىنەن التى جاس كىشى ىنىسىنەن مۇنداي ءسوز كۇتپەگەن ەدى. ونىڭ ءسوزىن بولمەي، سوڭىنا دەيىن تىڭدادى. «مىنا بالانىڭ ىشىندە تالاي نارسە بۇعىپ جاتىر ەكەن عوي. ارمانسىز ايتىپ، شەرىن تارقاتىپ السىنشى» دەگەن. ءادىل ءسوزىن اياقتاعان سوڭ:

– وسى سەن ومىرىڭدە بىرەۋگە جاردەمدەسىپ كوردىڭ بە؟– دەدى ونىڭ كوزىنە قاراپ.

– قولدان كەلسە جاردەمدەستىك. بىراق ءار نارسەنىڭ ورنىمەن بولعانى دۇرىس قوي،– دەدى ءادىل جۇمسارىپ.

– بۇل – ءومىر!– دەدى قاليبەك جولدان كوزىن الماي،– ومىرگە ادام نە ءۇشىن كەلەدى؟ ءىشىپ-جەپ، قارىن تويدىرىپ، جان باعۋ ءۇشىن بە؟ ونداي امال ءتورت اياقتى ايۋاندا دا بار. ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ، سۋدا جۇزگەن بالىق، ءتىپتى قۇجىناعان شىبىن-شىركەيدىڭ دە ەڭ اۋەلى ويلاعانى قۋ تاماعى. ءبارىنىڭ باستى ماقساتى – قىزىل وڭەشتەن بىردەڭە وتكىزۋ، قارىن تويدىرۋ. ال ءبىز – ادامبىز عوي. تەك قارىن تويدىرۋدى ويلاساق ايۋاننان ايىرمامىز قايسى؟ ادام – اللانىڭ ءوزى ءسۇيىپ بەرگەن اقىل-سانانىڭ، بيىك پاراساتتىڭ يەسى. سول اقىلدى يگەرە الماي حايۋانعا، جىرتقىشقا اينالىپ جۇرسە ادامنىڭ ناداندىعى سودان كورىنەدى. كوپ ادامدار مىنا ومىرگە نە ءۇشىن كەلگەنىن دە بىلمەيدى. جان-جاعىڭا شۋاعىڭ ءتۇسىپ، اينالاڭا شاراپاتىڭ تيمەسە ونىڭ نەسى ءومىر؟ ءومىردىڭ تۇپكى ءمانى قانداي؟ سەن قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ «ديۋاني حيكمەت» دەگەن كىتابىن وقىپ كورىپ پە ەدىڭ؟ سول ەڭبەكتە وسى ساۋالدىڭ جاۋابى تولىق بەرىلگەن.

– قايداعى؟.. ءبىز ەندى كىتاپ جاعىنا جوقپىز عوي، كينو بولماسا... ونىڭ ءوزىن دە قارايتىن ۋاقىت جوق. وقۋ وقىمادىق، ءبىلىم قۋمادىق. جۇرگەنىمىز مىناۋ، كۇندىز-ءتۇنى «بارانكانىڭ» باسىندا... كىتاپتى قاي كەزدە وقيمىز؟– دەدى ءادىل ءوزىنىڭ ساۋاتسىزدىعىن مويىنداي كۇرسىنىپ. ونىڭ كۇرسىنىسىندە زايا كەتكەن ۋاقىتىنا دەگەن وكىنىش تە بار ەدى.

– وقيمىن دەسەڭ سەنىڭ قولىڭدى بىرەۋ قاقتى ما؟ تالاپ جوق قوي، تالاپ... كەزىندە سۇيرەپ ءجۇرىپ وقۋعا دا ءتۇسىردىم. جارتى جىلعا جەتپەي تاستاپ كەتتىڭ. ەندى كىمنەن كورەسىڭ؟ مىنە، ەندى ءوزىڭ دە ايتىپ وتىرسىڭ... ومىردە ءبىر كىتاپ وقىماي قالاي ادام بولۋعا بولادى؟– دەپ قاليبەك كۇيىپ-ءپىستى.

– ءبىز ءومىردىڭ ءوز ساباعىنان ۇيرەنىپ كەلە جاتىرمىز. ءومىردىڭ ءوزى – ۋنيۆەرسيتەت!– دەدى ءادىل اعاسىنىڭ تۋرا قويعان سۇراعىنا شامدانا سويلەپ،– وسى تۇرعاندا ءبىز كىمنەن كەمبىز؟ ادامشىلىقتى العا قويامىز. ەشكىمنىڭ الا-ءجىبىن اتتاعان جوقپىز. يماندىلىق تا بويىمىزدا. مىسكىن كورسەك جانىمىز اشىپ تۇرادى. جۇرت قاتارلى بالا-شاعا ءوسىرىپ جاتىرمىز. جاعدايىمىز دا ەشكىمنەن كەم ەمەس. وسى جۇرىسىمىزگە دە شۇكىر دەيمىز.

– شۇكىرى شۇكىر عوي، بىراق ادامنىڭ دا ادامى بار. سەن ەڭ بولماسا ابايدىڭ «تولىق ادام» ءىلىمىن» وقىسايشى. جاۋانمارتلىك، حاۋاس، يمانيگۇل، ينساني كاميل، نۇرلى اقىل دەگەن ۇعىمدار جايلى ەستىپ پە ەڭ؟ وسى كىتاپتى وقىساڭ «تولىق ادام» بولمىسىنىڭ تەرەڭىنە كوزىڭدى جەتكىزەسىڭ. اقيقاتتىڭ جولىنا تۇسكەن ادامنىڭ بويىندا قانداي قاسيەتتەر بولۋ كەرەك دەگەندى تاراتىپ، ۇقتىرادى. «مالعا دوستىڭ مۇڭى جوق مالدان باسقا» دەگەن ولەڭىندە اباي اتاڭ بىلاي دەيدى:
وسىنى وقىپ، ويلاي بەر، بولساڭ زەرەك،
ەڭبەكتى سات، ار ساتىپ نەگە كەرەك؟
ءۇش-اق نارسە – ادامنىڭ قاسيەتى:
ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك.
«ىستىق قايرات» دەگەنى – ۇنەمى تالاپتانىپ العا ۇمتىلۋ، اقيقات، ءبىلىم جولىندا تالماي ىزدەنۋ، «نۇرلى اقىل» دەگەنى – ىزگىلىكتى ءىس پەن جاقسىلىققا پەيىلدى بولۋ، ال «جىلى جۇرەك» دەگەنى – يماندى بولۋ جولىندا ادامدارعا مەيىرباندىلىق سىيلاۋ. وسى ءۇش قاسيەتتى ىزگىلىككە جۇمساي العاندا عانا «...تولىق ينسانياتىڭ بار بولادى» دەپ كەڭەس بەرەدى.

– اباي دۇرىس ايتىپتى،– دەدى ءادىل ازىلدەي سويلەپ،– مىسالى، مەن ارىمدى ەشقاشان ساتقان جوقپىن، ءوز ەڭبەگىممەن كۇن كوردىم. ىستىق قايرات بويىمدا بار، اقىلسىزبىن دەپ ايتا المايمىن، جۇرەگىم نازىك. كينو كورسەم دە جىلاپ وتىرامىن. ابايىڭىز مەن تۋرالى ايتىپتى عوي،– دەپ راحاتتانا كۇلدى. ونىڭ رياسىز كۇلكىسىنە قاليبەك تە قوسىلدى.

– ادەبيەت دەگەن – ءومىردىڭ ءىلىمى،– دەدى ول ىنىسىنە بۇرىلىپ، بايسالدى ۇنمەن،– ول ادامنىڭ دۇنيە تانىمىن كەڭەيتەدى، جاراتىلىستىڭ قۇپيا سىرلارىنا، اينالادا بولىپ جاتقان قۇبىلىستارعا كوزقاراسىن تۇزەتەدى، قان تامىرلارىن قۋالاپ، جانىنىڭ ىشكى يىرىمدەرىن ارالاپ، مىنەزىن تاربيەلەيدى. ءبىز قازىر جازۋشى، عالىم بولساق سول ادەبيەتتى بالا كۇننەن دەن قويىپ وقىعاننان. سودان جامان بولعان جوقپىز. ال ادامعا جاقسىلىق جاساۋ ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز. سەنىڭ جاڭاعى «وسىنى قاشان قوياسىڭ؟» دەگەنىڭ ماعان «جاقسىلىق جاساۋدى قاشان قوياسىڭ؟» دەگەندەي ەستىلدى. قۇداي قۋات بەرسە جاقسىلىق جاساۋدان تانباسپىز. ادامعا ىستەگەن جاقسىلىعىڭ قايتپاي قالمايدى. ادامنان قايتپاسا، اللادان قايتادى. سوعان سەنۋ كەرەك.

– دۇرىس،– دەدى ءادىل ويلى كەيىپكە ەنىپ،– كوزىمىزدى اشقاننان كورگەن تاربيەمىز عوي. قينالعان بىرەۋدى كورسەك كومەكتەسكىمىز كەلىپ تۇرادى. ءوز باسىم ءسىزدى قاتتى قۇرمەتتەيمىن، قالەكە! ابىروي-بەدەلىڭىز بيىك ادامسىز. ءسىزدى ماقتان تۇتامىن. ءسىزدى ەشقاشان جەرگە قاراتپاۋعا تىرىسامىن. ارنايى ءبىلىم المادى دەمەسەڭىز، دۇنيەنىڭ جان-جاعىن ءبىز دە ويلايمىز عوي. سوندىقتان جامان ءىنىڭىزدى «كىتاپ وقىمادىڭ» دەپ جەرگە سوعىپ، سوگە بەرمەڭىز. شاما كەلگەنشە وقۋعا كۇش سالامىن.

– ەلدىڭ ءبارى جازۋشى، عالىم بولۋى مىندەت ەمەس. دەگەنمەن، كىتاپ وقىساڭ جامان بولمايسىڭ! جارايسىڭ!– دەدى قاليبەك ءىنىسىنىڭ ارقاسىنان ەركەلەتە قاعىپ.

كوپ ۇزاماي قاراڭعىلىق ءتۇستى. بىراق اينالانى تۇتاس باسقان اپپاق قاردىڭ نۇرى بىرازعا دەيىن اۋدەم جەردى جارىق قىلىپ تۇردى. ماشينا باياۋ قوزعالىپ كەلەدى. تاۋلى جوتانىڭ ۇستىمەن وتەتىن قورداي اسۋىنىڭ يرەلەڭ جولى ءجۇرىس بەرمەدى.

قاسقىرداي ۇلىپ، ۇيىتقىپ سوققان قارلى بوران كۇرە جولدىڭ كەيبىر تۇستارىن كۇرەسىن ەتىپ كومە باستاپتى. ەكى بەلدىڭ ورتاسىندا جاتقان وزەكتى اۋىلىنىڭ باتىس ىرگەسىندەگى تىك جونعا تىرەلگەندە كۇرە جول اۋەلى سولعا، ارتىنشا وڭعا تارتىپ ورلەيتىن. وسى اۋىلدىڭ جەڭىلتەك بوزبالالارى قىزىق ءۇشىن جوتاداعى كۇرە جولعا ادەيى سۋ قۇيىپ، كوكمۇز سىرعاناق جاساپ وينايدى ەكەن. ءبىر جاعى سول جەردەن شىعا الماي، تايعاناقتاعان كولىكتەردى قىزىق كورىپ، وزدەرى بولىسىپ، قىرعا شىعارىسقانسىپ اقشا الادى ەكەن. قاليبەكتەر وزەكتىنىڭ جوتاسىنا جاقىنداعاندا جولدىڭ وڭ قاپتالىندا تۇرعان «بەلارۋس» تراكتورىن بايقادى. بۇلاردىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ، تراكتوردان تۇسكەن ون بەس جاس شاماسىنداعى بالا بىلەكتەرىن ايقاستىرىپ:
– توقتا! تايعاق! قىرعا شىعا المايسىڭ!– دەپ ايعايلادى.

ءادىل ونىڭ قاسىنان ەكپىندەتىپ وتە بەردى. گازدى باسىپ، قاتتى جىلدامدىقپەن ءدوڭنىڭ باسىنا ءبىر-اق شىقپاق ەدى. ماشينا سولعا قاراي ىشقىنا ورلەپ بارىپ، وڭعا بۇراتىن تۇستا تايعاناقتاپ، ءادىلدىڭ ىرقىنا كونبەي كەتتى. ەشقايدا بۇرىلماي، باسى قاتتى ايعىرداي تۋرا تارتقان كۇيى سىرعاناپ بارىپ، بۇرىلىستىڭ جيەگىندەگى ومبى قارعا كۇمپ بەردى. قاليبەك ورىندىعىنان ۇشىپ كەتە جازداپ، ماڭدايشاعا ماڭدايىن سوعىپ الدى.

– بايقاشى! بايقاشى!– دەۋگە عانا ۇلگەردى. ءادىل ماشينادان ءتۇسىپ، ارتقى جاققا قاراپ:

– انالار كەلە جاتىر،– دەدى جاقىنداپ قالعان «بەلارۋستى» كورىپ،– قازىر، سولار تارتىپ شىعارادى.

تراكتوردان تۇسكەن جاڭاعى بالا شىر-پىر بولىپ:

– ايتتىم عوي، سىزگە! ايتتىم عوي، سىزگە!– دەي بەردى،– ال، ەندى نە بولدى؟

– مەندە تروس بار، تراكتورعا تىركەيىك. سەندەر قىرعا شىعارىپ بەرىڭدەر،– دەدى ءادىل.

– تروس وزىمىزدە دە بار. ەندى تىركەمەسكە امالىڭ جوق،– دەدى بالامەن بىرگە كەلگەن ەرەسەكتەۋ جىگىت «بىزدەن قاشىپ قۇتىلامىن دەدىڭ بە؟» دەگەندەي،– اۋەلى ارتقا قاراي قوزعاپ الايىق. الدىنان تىركەپ، ورگە تارتامىز.

قاليبەك سىرتقا شىعىپ، ماشينانى ارتقا قاراي يتەرىستى. تورتەۋلەپ «ءاۋديدى» جولدىڭ ورتاسىنا شىعاردى. ماشينانىڭ الدىڭعى بامپەرى مايىسىپتى. جول سىرعاناق. اياقتا تۇرۋ مۇمكىن ەمەس. ماشينانى تىركەپ جاتقاندا بايقاعانى، تراكتوردىڭ ءتورت دوڭگەلەگىن دە شىنجىرمەن شاندىپ بايلاپ تاستاپتى. جىگىتتەر وسى «جۇمىستى» «كاسىپ» قىلعان سياقتى.

«كومەكشىلەرەگە» ءۇش مىڭ تەڭگە بەرىپ، قاليبەكتەر جولعا ءتۇستى. وزدەرى تايعاناق جاساپ، تايعاناقتاعان كولىكتى وزدەرى قىرعا شىعارىپ بەرىپ جۇرگەن «جاناشىرلاردى» ويلاپ ءادىل مىرس ەتتى.

– مىنالار قۇدايدان قورىقپايدى ەكەن. تۇك بىلمەگەنسىپ، پىسىلداپ جۇرگەندەرىن قاراشى،– دەدى باسىن شايقاپ.

– مۇندايدى «قولتىراۋىننىڭ كوز جاسى» دەيدى. ايارلىقتىڭ ەڭ وڭباعان كورىنىسى. قولتىراۋىن جەمتىگىن ولتىرگەن سوڭ كوزىنەن جاس سورعالايدى ەكەن. بىرەۋگە ءوزى قاستىق جاساپ الىپ، ارتىنان جانى اشىعان بولىپ كورىنگىسى كەلەتىن ايارلارعا قاراتىپ ايتادى. ىستەپ جۇرگەندەرىن كورمەيسىڭ بە؟– دەپ قاليبەك تە كۇيىندى.

ءادىلدىڭ كوپ جىلعى جۇرگىزۋشىلىك تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا بۇلار بورانداتىپ تالاي قيىن وزەكتەردەن امان ءوتتى. ءتۇن ورتاسى بولعاندا مەركىگە جاقىنداعان. جايشىلىقتا ءۇش-ءتورت ساعاتتا جەتىپ باراتىن جەر ەدى. الماتىدان شىققالى سەگىز ساعات بولىپتى. بوراننىڭ الەگىنەن ءالى جەتە الماي كەلەدى. اسپارانىڭ بەلىنەن ون-ون بەس شاقىرىم ۇزاعاندا ءادىل جول جيەگىندە قول كوتەرىپ تۇرعان ادامدى بايقاپ قالدى:

– قالەكە، انانى قاراڭىز! ءتۇن جارىمدا، ايدالادا تۇرعان نەعىلعان ادام؟ توقتايىن با؟

– توقتا!– دەدى قاليبەك بوراننىڭ پەردەسىنەن سۇلباسى ەندى عانا ايقىندالا باستاعان كىسىنى كورىپ،– دالادا قالىپ قويعان بەيشارا شىعار؟ سۇرايىقشى.
ءادىل بەيتانىس كىسىنىڭ قارسى الدىنا توقتاپ، قاليبەك جاقتىڭ اينەگىن ءتۇسىردى. قارلى جەل قاليبەكتىڭ بەتىن قاپتى.

– اينالايىن، باۋىرلارىم! كومەكتەسىڭىزدەرشى!– دەدى ەگدە جاستاعى بەيتانىس ادام ءدىر-ءدىر ەتىپ،– كولىگىم اۋدارىلىپ قالدى. ءبىر ساعاتتان بەرى مىنا جولدان ءتىرى پەندە وتپەدى. سىزدەردى قۇداي جىبەرگەن شىعار! كومەكتەسىپ جىبەرىڭىزدەرشى.
ەكى جىگىت سىرتقى كيىمدەرىن قولدارىنا ىلە سالا ماشينادان اتىپ شىقتى. ۇيتقىعان قار كوز اشتىرمايدى. ۇسكىرىك جەل ىزىلداپ تۇر. جول بويىنداعى جارلاۋىتتا ءبىر بۇيىرىنە اۋدارىلىپ جاتقان ماشينا قاراۋىتادى. قاليبەك جۇرە كيىنىپ، سۇراپ ۇلگەردى:

– بۇل قالاي بولدى، اعا؟ ماشينادا ادام بار ما؟

– جوق. جالعىز ەدىم،– دەدى ەگدە كىسى،– وسىلاي تۇرعانىما ءبىر ساعاتتاي بولدى. جاقىن ماڭدا نە اۋىل جوق، نە ءتىرى جان جوق. بوران بولسا مىناۋ. ولەردەي بولدىم.

ول كىسىنىڭ ماشيناسى ەسكى «جيگۋلي» ەكەن. جولدان تايىپ شىققان ماشينا جارلاۋىتتى جاعالاپ بارىپ ءبىر بۇيىرىنە جاتىپ قالىپتى. ۇشەۋلەپ ماشينانى اياعىنا قويماق بولدى. بىراق تۇمسىعىمەن ارىققا كىرىپ كەتكەن كولىكتى قانشا ارەكەتتەنسە دە قوزعاي المادى.

– اعا، بۇل ارەكەتتەن ەشتەڭە شىقپايدى،– دەدى قاليبەك ۋىلدەگەن بوراندى جارا ايعايلاپ،– كۇننىڭ كوزى اشىلعان سوڭ ۇلكەن تەحنيكامەن كەلىپ، شىعارىپ الاسىز. ماشينادان الاتىن زاتتارىڭىزدى الىڭىز. قايدا بارا جاتىر ەدىڭىز؟ ءبىز جەتكىزىپ سالايىق.
– جاقسى، جاقسى! ويتالعا بارامىن. قازىر، سومكەمدى الايىن،– دەپ بەيتانىس كىسى «جيگۋليدىڭ» ەسىگىن اشۋعا تىرىستى. اشا المادى. ءادىل بورانمەن الىسىپ، بۇيىرلەپ جاتقان ماشينانىڭ ارتقى ەسىگىن اشىپ، شاعىن سومكەنى سۋىرىپ الدى.
– وسى ما؟
– وسى. وسى. راحمەت، اينالايىن!

وزدەرىنىڭ ماشيناسىنا جايعاسىپ، جولعا تۇسكەن سوڭ:

– بورانداتىپ قايدان كەلە جاتىرسىز، اعا؟– دەدى قاليبەك.

– قوردايدان قايتقانمىن. ەكى كۇن بۇرىن سوندا تۇراتىن قۇدام قايتىس بولعان ەدى. كەشە جەرلەدىك. سول كىسىگە توپىراق سالىپ قايتتىم. ءوزىم ويتالدا تۇرامىن.

– مىنا بوراندا جولعا جالعىز شىققان ءسىز باتىر ەكەنسىز، اعا! ءبىز ەكەۋلەپ ارەڭ كەلە جاتىرمىز...

– بارعاندا تورتەۋ بولىپ بارعانبىز. ۇشەۋى كەشە جول كولىگىمەن قايتىپ كەتتى. ءوزىم ءبىر تىرلىككە اينالىپ قالدىم. بۇگىن امال جوق جولعا شىقتىم. ەرتەڭ مەركىدە قاۋىرت شارۋام بار ەدى.

– تانىسا وتىرايىق، اعا! مەنىڭ اتىم قاليبەك. مىناۋ مەنىڭ تۋعان ءىنىم – ءادىل دەگەن بالاڭىز.

– ەسىمىم تىلەكتەس. وزدەرىڭ قايدا جول تارتتىڭدار؟

– شىمكەنتكە بارامىز. شۇعىل تىرلىكپەن.

– سەندەرگە مىڭ راحمەت، اينالايىندار! مەنى ءبىر اجالدان الىپ قالدىڭدار. سەندەر بولماعاندا بوراندا ءۇسىپ ولەتىن ەدىم. قۇداي ساقتادى. ولگەن جەرىم وسى شىعار دەپ، شاراسىز مويىن ۇسىنىپ تۇرعام. الىستان ماشينانىڭ جارىعى بايقالعاندا جىلاپ جىبەرە جازدادىم. ادامنىڭ قور بولىپ قالۋى ءبىر دەمدە ەكەن عوي.

– اعا، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا، اجالسىز پەندە ولمەيدى» دەگەن بار ەمەس پە؟ ءوزىڭىزدىڭ كورەتىن جارىعىڭىز بولعانى عوي. مىنە ءبىز دە ءبىر دوسىمىزدى اجالدان اراشالاپ قالامىز با دەپ، بورانداتىپ تۇتقيىلدان تارتىپ بارا جاتىرمىز. ايتەۋىر، ءبىز جەتكەنشە امان بولسا ەكەن...

– دوسىڭا نە بولدى؟ اۋىرىپ جاتىر ما؟– دەپ سۇرادى تىلەكتەس اعا.

– ءيا، اۋىر حالدە جاتىر. حابارىن ەستىگەن بويدا جولعا شىعىپ كەتتىك. بارىپ دارىگەرلەرمەن سويلەسىپ، كەرەكتى ءدارى-دارمەگىن جەتكىزىپ بەرسەم دەيمىن.

– ول قاي اۋرۋحانادا جاتىر؟ قالانىڭ وزىندە مە؟ وبلزدراۆتىڭ باستىعى مەنىڭ تۋعان جيەنىم عوي. كيىكباي دەگەن. قولىمىزدا وسكەن بالا. مەن وعان ءتىلحات جازىپ بەرەيىن. نەمەسە تەلەفونىنىڭ ءنومىرىن بەرەيىن. مەنىڭ اتىمنان حابارلاسىپ، جولىعىڭدار. سول كومەكتەسەدى.

– اعا، مىناۋىڭىز كەرەمەت بولدى عوي!– دەپ قاليبەك قۋانىپ كەتتى،– ەرتەڭ كىمگە جولىقسام دەپ كەلە جاتىر ەدىم. تەلەفونىن بەرىڭىز، سول كىسىگە بارايىن. اتى كيىكباي دەدىڭىز بە؟ ەگەر دوسىم امان قالسا، بۇل جاقسىلىعىڭىزدى ەشقاشان ۇمىتپايمىز. ولە-ولگەنشە قارىزدار بولامىز.

– جوق، قارىز بولمايسىڭدار. ءبىر دە ءبىر بولادى،– دەدى تىلەكتەس اعا كۇلىمسىرەپ،– ويتكەنى جاڭا عانا سەندەر دە مەنى اجالدىڭ تىرناعىنان اراشالاپ قالدىڭدار عوي. «جاقسىلىققا جاقسىلىق» دەگەن. راحمەت سەندەرگە!
ۇمىتىپ قالمايىن دەگەندەي قاليبەك ىشىنەن «كيىكباي... كيىكباي...» دەپ قايتالادى.

– كيىكباي جيەنىڭىز ۇلكەن كىسى مە؟– دەپ سۇرادى ارتىنا موينىن بۇرىپ.

– ا-ا، قىرىق جاستاعى جىگىت قوي. ايتپاقشى، ول ەرتەڭ تولادى قىرىققا. قۇتتىقتاپ قويساڭدار بولادى. مىنا قايتىس بولدى دەپ وتىرعان كىسىم سول كيىكبايدىڭ اكەسىنىڭ اعاسى. جەرلەۋىنە كيىكباي دا كەلگەن. ولار كەشە ەكىندى نامازدان كەيىن شىمكەنتكە قايتىپ كەتتى.

– مەنىمەن تۇيدەي قۇرداس ەكەن وندا. جاقسى بولدى! ەرتەڭ مىندەتتى تۇردە حابارلاسامىن. ءبىرىنشى كەزەكتە سول كىسىگە بارامىن.

– اكەسى بىزگە جەزدە بولادى. سۇلتانگەلدى دەگەن. جاقسى ازامات، اتاقتى اڭشى ەدى. بۇل بالا اكەسىن كورە المادى،– دەدى تىلەكتەس اعا كۇرسىنىپ،– بىراق جەتىمدىك كورسەتپەدىك. قولىمىزدا وقىدى، قولىمىزدا ءوستى. ءوز بالامىزداي باقتىق.

– اكەسىن كورمەگەنى قالاي؟

– بۇل دۇنيەگە كەلگەن كۇنى اكەسى وقىستان قايتىس بولدى. «كيىكتىڭ بۇرقاعىندا» قورداي تاۋىنىڭ تەرىسكەيىنەن ارقار اتۋعا بارعان عوي،– دەپ تىلەكتەس اعا اڭگىمە باستادى،– ءبىر كۇن بۇرىن اپكەمىز قورداي اۋىلىنداعى پەرزەنتحانادا بوسانعان. ۇل تۋدى دەگەن سوڭ جەزدەمىز دوستارىن شاقىرىپ، تۇنىمەن «جۋعان». ەرتەسىنە «جاس كەلىنشەككە قالجا جەگىزەمىز. ارقار اتىپ كەلەمىز» دەپ ەكى دوسىن ەرتىپ، ءۇش اتپەن تاۋ اسىپ كەتكەن عوي. ارقاردى تاۋىپ، اتىپتى. بىراق تىم الىستاپ كەتىپتى. ارتىنشا بۇرقاسىن باستالىپ، ارتى الاي-دۇلەي بورانعا اينالعان. «كيىكتىڭ بۇرقاعى» بورانسىز بولمايدى. سول بوراندا اڭشىلار ءبىر-بىرىنەن اداسىپ، ەكى جىگىت اۋپىرىمدەپ امان قالعان. سۇلتانگەلدى ورالماپتى. ەكى كۇننەن كەيىن بوران باسىلعاندا تابىلعان. ارقاردى اتقان سۇلتانگەلدى ەكەن. قۇلجانى قۇشاقتاعان كۇيى قاتىپ قالىپتى دەيدى. اڭنىڭ كيەسى بولعان دەيدى. اداسىپ-اداسىپ، تۋرا سول ارقاردى اتقان جەرىنە بارىپ قۇلاپتى. سودان «كيىكتىڭ بۇرقاعىنا» ءىلىندى دەپ، مىنا بالانىڭ اتىن كيىكباي قويعان.

– «كيىكتىڭ بۇرقاعى» دەگەنىڭىز وسى بوران ەمەس پە؟– دەدى مانادان بەرى ۇلكەن كىسىنىڭ اڭگىمەسىن ىنتى-شىنتىسىمەن تىڭداعان قاليبەك.

– ءدال ءوزى. بۇل ەندى ەكى كۇنگە سوزىلادى. جاڭا ايدالادا تۇرعاندا «كيىكتىڭ بۇرقاعىندا» جولعا شىعىپ، جەزدەمنىڭ كەبىنىن كيەتىن بولدىم-اۋ!» دەپ قاتتى ۋايىمدادىم. قۇداي جارىلقاپ، سەندەر جولىقتىڭدار. ايتپەگەندە، جانىم جاھاننامعا كەتكەندەي ەدى.

بۋىرقانعان دۇلەي بورانمەن تىرەسىپ، ارەڭ جىلجىپ كەلە جاتقان سۇر ءتۇستى «اۋدي» كۇرە جولدان وڭعا بۇرىلىپ، ويتال اۋىلىنا كىرگەندە ساعات تۇنگى ءبىردىڭ ۋاقىتى بولعان. كۇرەسىن قاردى كەشىپ، تىلەكتەس قاريانىڭ اۋلاسىنا كىرىپ توقتادى.
– ال، ۇيگە كىرىڭدەر!– دەدى قاريا ماشينادان شىعۋعا ىڭعايلانىپ.
– اعا، كوپ راحمەت! جاتىپ قالعان جۇرتتى مازالامايىق. ونىڭ ۇستىنە جول ۇزاق. تاڭعا دەيىن جەتۋىمىز كەرەك. ءسىز كيىكباي جيەنىڭىزدىڭ تەلەفون ءنومىرىن بەرسەڭىز بولدى،– دەدى قاليبەك تەرۋگە تەلەفونىن ىڭعايلاپ.

– بىلاي بولسىن،– دەدى تىلەكتەس اعا سابىرلى سويلەپ،– ۇيگە كىرىڭدەر. ءشاي ىشپەسەڭدەر دە نان اۋىز ءتيىپ شىعىڭدار. مەن كيىكبايعا ءتىلحات جازىپ بەرەيىن. ءنومىرىن دە جازىپ الارسىڭ. سويتىڭدەر!– دەپ ۇيگە قاراي باستادى. ەڭسەلى ەتىپ سالىنعان كىرپىش ءۇيدىڭ كىرە بەرىس بولمەسىندەگى شام جاندى. ەسىك اشىپ، جاس كەلىنشەك قارسى الدى.

– اتا، امان-ەسەن جەتتىڭىز بە؟– دەدى ول كەلگەن كىسىلەرگە سالەم سالىپ،– ءسىزدى قاتتى ۋايىمدادىق قوي.

– جەتتىم، اينالايىن. مىنا بالالاردىڭ ارقاسىندا. قالعانىن كەيىن ايتارمىن. ماعان قاعاز بەن قالام بەرە عوي. مىنا كىسىلەر نان اۋىز ءتيسىن.
قاليبەكتەر نان اۋىز ءتيىپ جاتقاندا اق پاراققا «كيىكباي! مىنا جىگىتتەرگە كومەكتەس! ناعاشىڭ تىلەكتەس» دەپ جازدى دا، كەلىنىنە قاراپ:

– تاندىر ناننان ەكەۋىن اكەل، ءبىر ليتر ايران قۇي!– دەدى. تىلحاتپەن بىرگە كەلىنى اكەلگەن ەكى نان مەن ايراندى قاليبەكتىڭ قولىنا ۇستاتىپ:

– جول ۇزاق. ۇلىعان بوران. قازاق اتاڭ: «توق بولساڭ، سوق بولاسىڭ» دەگەن. مىنانى سالىپ الىڭدار. جولدا جەيسىڭدەر. جولعا شىققاندا جانىڭا نان الىپ جۇرسەڭ پالەكەت جولامايدى. سەندەرگە اللا جار بولسىن!– دەدى قاريا.

رۋلگە قاليبەك اۋىسىپ وتىردى. ماشينا ىشقىنا بۇرىلىپ، ءۇيدىڭ اۋلاسىنان شىعا بەردى. سىرتتا بوران ۇلىپ تۇرعانمەن قاليبەكتىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەدى.

– مىنە، باۋىرىم!– دەدى ول ادىلگە قاراپ،– قينالعان ادامعا جاقسىلىق جاساساڭ، جولىڭ اشىلا بەرەدى. ەرتەڭ كيىكبايعا جولىعىپ، قاسىمنىڭ ماسەلەسىن شەشەتىن بولدىق. تەك ءبىز جەتكەنشە امان بولسا ەكەن...

كۇرە جولعا تۇسكەن سوڭ قاليبەك تىلەكتەس قاريانىڭ اڭگىمەسىن ەسىنە الدى. اڭشىلاردىڭ ارقار ىزدەپ الىستاپ كەتكەنى. اتىلعان وق. ارقاردىڭ جانتالاسىپ بارىپ قۇلاعانى. قۇلجانىڭ كيەسى. «كيىكتىڭ بۇرقاعى». اڭشىلاردىڭ اداسقانى. اتقان اڭىن قۇشاقتاپ، سەرەيىپ جاتقان سۇلتانگەلدى. دۇنيەدەن حابارسىز كيىكباي. وقيعانىڭ ءبارى كوز الدىنان كينولەنتاداي ءتىزىلىپ ءوتتى. ءبىر ءسات ءوزى كورمەگەن كيىكبايعا جانى اشىدى. نەتكەن تاعدىر!؟ اكەنىڭ «بالام» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزىن ەستىمەۋ، ماڭدايىنان مەيىرلەنە سيپاعان اكە الاقانىنىڭ جىلۋىن سەزىنبەي ءوسۋ قانداي قيىن!

بۇلار تاراز قالاسىنان ءوتىپ، كۇيىكتىڭ اسۋىنا ىلىككەندە ساعات تاڭعى بەستەن اسىپ قالعان ەدى. دالا تاس قاراڭعى. قاراتاۋدىڭ شوككەن تۇيەدەي قاراۋىتىپ جاتاتىن يرەك-يرەك بەلدەرى دە كوزگە كورىنبەيدى. تارازدىڭ ىشىندە قار دا، بوران دا باسىلىپ قالعانداي بولعان. «ايشا ءبيبى» اۋىلىنان اسا بەرە بوران قايتا كۇشىنە ءمىندى. كۇرە جولدىڭ بويىندا ولاي-بىلاي وتكەن كولىك كەزدەسپەيدى. قاليبەك ءامينا قۇمالاقشىنىڭ ءسوزىن ويلاپ، قالعىماۋعا تىرىسىپ كەلەدى. ءادىل ورىندىعىن شالقايتا جاتقىزىپ، قالىڭ ۇيقىعا كىرىسكەن. كۇيىكتىڭ اسۋى جۇك ماشينالارىنىڭ جۇرگىزۋشىلەرىن تالاي كۇيدىرگەن جەر. اسىرەسە تەرىس اششى بۇلاقتىڭ بۇرىلىسىنا شىعاراتىن سوڭعى اسۋى قيىن. ۇزاق كوتەرىلۋ كەرەك. ءدال سول اسۋدىڭ بەل ورتاسىنا كەلگەندە سۇر ءتۇستى «اۋدي» قالاي ىشقىنسا دا العا قاراي اتتاپ باسا الماي، تۇرالاپ قالدى. گازدى باسسا تايعاناقتاپ، ارتقى جاعىن بۇلعاقتاتادى دا قويادى. قاليبەك ماشينانى وشىرمەگەن كۇيى ەسىكتى اشىپ، سىرتقا شىقتى. مايدا قار قيالاپ ۇرىپ تۇر. بۇل اسىقپاي كۋرتكاسىن كيىپ، جولدىڭ ورتاسىمەن ارىلى-بەرىلى ءجۇرىپ كوردى. قاردىڭ استى كوكتايعاق ەكەن. «جەتكەن جەرىمىز وسى شىعار!» دەدى ىشىنەن. وسى كەزدە ءادىل دە ويانىپ، سىرت كيىمىن اسىعا كيىپ، ماشينادان شىعىپ كەلە جاتتى.

– قالەكە، نەگە تۇرمىز؟– دەدى ول.

– ا-ا، ءادىل، تۇردىڭ با؟ جولدىڭ بەتى كوكتايعاق ەكەن، وسى جەرگە كەلگەندە تارتپاي قالدى. ەكەۋلەپ يتەرىپ كورەيىك. اسۋدىڭ بيىگىنە دەيىن ءبىراز بار.

– قازىر، ءوزىم-اق ايداپ شىعامىن،– دەدى ءادىل سەنىممەن.– قاي جەردە تۇرمىز؟

– كادىمگى كۇيىكتىڭ اسۋى عوي. مىنا بەلدىڭ ارعى جاعى جۋالى. اسۋدان وتكەن سوڭ تاۋعا قاراي جۇرسەڭ مىڭبۇلاق. شەراعاڭنىڭ اۋىلى.

– ءتۇسىندىم. ءسىز ارعى جاعىنان وتىرىڭىز،– دەپ ءادىل رۋلگە وتىردى. ءسال ارتقا شەگىنىپ، باياۋ جىلدامدىقپەن العا قاراي قوزعادى. جولدىڭ شەتىن جاعالاي جيىرما قادامداي ءجۇرىپ بارىپ توقتادى. گازدى باسىپ ەدى ماشينا شىڭعىرىپ، ءبىر ورىندا تۇرىپ الدى. ارتقا شەگىنىپ، قايتا ءجۇردى. تاعى دا سول جەردەن ارى جىلجي المادى. قاليبەك ماشينادان شىعىپ يتەرىپ كوردى. ماشينا ىشقىنعانمەن جىلجىمايدى. اعايىندى ەكەۋىنىڭ امالى تاۋسىلدى.

– ەندى كۇتەيىك. تىلەكتەس اعاعا ءبىزدى جولىقتىردى عوي. قۇدايعا قاراعان بىرەۋ بىزگە دە جولىعار،– دەدى ءادىل.

– بەكەر تۇرعانشا، تاماقتانىپ الايىق،– دەپ ەكەۋى ماشيناعا وتىردى. تىلەكتەس اعا بەرگەن ناندى بۇرالاقتاتا اساپ، ايراننان كەزەكتەسىپ ءسىمىرىپ الدى.

تىرلىكتىڭ بەلگىسى جوق تاۋدىڭ قاراڭعى قۋىسىندا ەكەۋى ءبىر ساعاتقا جۋىق وتىردى. بۇلارعا تاۋ دا، تاۋدىڭ مىنەزى دە تاڭسىق ەمەس. تاۋدا تۋىپ، تاۋدا وسكەن ورەندەر. قاسقا شىڭدارى اسپانمەن تىلدەسكەن ءتاڭىرتاۋدىڭ قاراجامباس قازىعۇرتپەن جاناسىپ جاتقان وگەم الاتاۋى دەپ اتالاتىن اسقاق جوتالارى بۇلاردىڭ تۋعان مەكەنى. قىسى-جازى باسىنان قار كەتپەيتىن سايرام شىڭى تاۋ ۇلدارىنىڭ بويىنا ءور رۋح بەرىپ، ارماندارىنا قانات ءبىتىرىپ تۇرادى. «تاۋ بالاسى تاۋعا قاراپ وسەدى» دەگەن ءسوزدىڭ اقيقات ماعىناسى وسىندا.

اسۋدىڭ كەمەرىنەن سەبەزگىلەگەن تاڭنىڭ نۇرى سەزىلە باستادى. الدەن ۋاقىتتا بيىك بەلدىڭ باسىنان وسىلاي قاراي ءىلبىپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان جارىق كورىندى.

– انە! انە! كەلە جاتىر!– دەپ ءادىل قۋانىشتان ايعايلاپ جىبەردى. قالعىپ وتىرعان قاليبەك سەلك ەتتى. جوعارى جاقتان باياۋ جىلجىپ جاقىنداپ كەلە جاتقان جارىقتى بۇل دا بايقادى.

– و، جاراتقان! ءوزىڭ جار بولا گور!

بۇلاردىڭ قاسىنا كەلىپ توقتاعان «ك-700» تراكتورىنىڭ ىشىندە ءۇش جىگىت بار ەكەن. «ءاۋديدىڭ» جانىندا تاۋداي بولىپ تۇرعان تراكتوردىڭ جۇرگىزۋشىسى بورانعا شىققىسى كەلمەگەندەي ەسىكتى جارتىلاي اشىپ:

– نە بولدى؟– دەپ ايعايلادى سالەم-ساۋقاتسىز.

– جىلجي الماي تۇرمىز. جاردەمدەسىپ جىبەرەسىڭدەر مە؟– دەپ قاليبەك تراكتوردىڭ قاسىنا باردى. بويىن سوزىپ، رۋلدەگى جىگىتكە قول بەردى.

– ءيا، قىرعا شىعارىپ بەرەمىز. ون مىڭ تەڭگە تولەيسىز،– دەدى جىگىت كەرگي سويلەپ.

– باۋىرىم، قارعا ادىم جەرگە ون مىڭ تەڭگە كوپتەۋ ەمەس پە؟ ءسال تۇسىرسەڭشى،– دەدى قاليبەك.

– بۇل ساۋدالاسىپ تۇراتىن جەر ەمەس. ون مىڭ تەڭگە. ايتىلدى ءبىتتى،– دەدى تراكتورشى كەسىپ سويلەپ. ءادىل ماشينادان شىعىپ:

– ەي! سەندە قاناعات جوق ەكەن،– دەدى قىزبالانىپ. تراكتورشى بۇلاردىڭ شاراسىزدىعىن بەتتەرىنە باسقانداي مىسقىلداي سويلەدى:

– ال، سويلەڭدەر! تۇرا بەرەمىز بە وسىلاي؟ بىزگە ءبارىبىر.

مىنا بالانىڭ سوزىنە ءادىلدىڭ زىعىردانى قايناي باستاعانىن سەزگەن قاليبەك ونى جەڭىنەن تارتىپ شەتكەرى الىپ كەتتى. قۇلاعىنا سىبىرلاپ:

– ەرەگەستەن پايدا جوق. ءوزىم كەلىسەمىن. بىزگە تەزىرەك كەتۋ كەرەك،– دەدى.

– سونىمەن، نە شەشتىڭدەر؟– دەدى تراكتورشى قاليبەك قاسىنا كەلگەندە سىزدانا سويلەپ،– اسىقپايسىڭدار ما؟

– اسىققاندا قالاي! ءار مينۋت قىمبات بولىپ تۇر.

– تولەمەسەڭدەر، وتىرا بەرەسىڭدەر. بىزگە ءبارىبىر دەدىم عوي،– دەپ جىگىت قۇتىرا ءتۇستى.

قاليبەك ءوزىنىڭ ومىرىندە مۇندايلاردىڭ تالايىن كورگەن. بايسالدى داۋىسپەن، اسىقپاي سويلەدى:

– مىنا بوراندا شىمكەنتكە جەتۋىمىز كەرەك بولىپ تۇر. جان دوسىم رەانيماتسيادا ءولىم اۋزىندا جاتىر. سونى اجالدان الىپ قالامىن با دەپ جانتالاسىپ بارا جاتقان جايىم بار. سەن دە قازاقتىڭ ءبىر بالاسىسىڭ عوي، كومەگىڭ بولسىن. بەس مىڭ تەڭگەڭدى بەرەيىن. ءبىزدى جولعا سالىپ جىبەر. ساۋاپ الاسىڭ،– دەدى.

– ساۋاپ بىزگە نان بولمايدى. اقشا كەرەك، اقشا! پەستەنبەي، ايتقاندى ىستەسەڭدەرشى!– دەدى قيقار جىگىت.

ونىڭ توبەلەس ىزدەپ، تيىسەرگە جەلەۋ تاپپاي وتىرعانىن تۇسىنگەن قاليبەكتىڭ جىنى كەلە باستادى.

– سوزباقتاماي، ويىڭدى اشىپ ايتساڭشى،– دەدى ول تۋراسىنا كوشىپ.

– ايتقاندا، قازىر،– دەپ تراكتورشى ەسىگىن تارس جاۋىپ الدى دا، ىشتە وتىرعان ەكى سەرىكتەسىمەن كۇبىر-كۇبىر سويلەستى.

– بۇلارمەن نەگە ساۋدالاسىپ وتىرمىز؟ قالتالارىندا بارىن سىپىرىپ الايىق،– دەپ ەكى جىگىت تراكتوردان تۇسە بەردى. ءبىرىنىڭ قولىندا پىشاق، ءبىرىنىڭ قولىندا بىلەۋدەي سوم تەمىر بار. قاليبەك پەن ءادىل ولاردىڭ نيەتىن ءبىلىپ قالدى. اعايىندى ەكەۋى دە الىسقانىن جىعاتىن. قولىنا پىشاق ۇستاعان، قاپساعاي دەنەلى، مىعىم جىگىت تراكتوردىڭ الدىڭعى جاعىنان شىعىپ، قاليبەككە ۇمتىلعان. جاس كۇنىنەن شىمىر وسكەن قاليبەك جىگىتتىڭ قولىن قاعىپ، بىلەگىنەن جۇلقا تارتتى دا ەكى كوزدىڭ ورتاسىنان باسىمەن پەرىپ قالدى. جىگىت كەسكەن تەرەكتەي سىلق ەتە ءتۇستى. ءادىل دە وزىنە بۇرىلعان بۇزاقىنى كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن شىقشىتتان ۇرىپ سۇلاتتى. ىلبىستەي اتىلىپ بارىپ، بالعاداي جۇدىرىعىمەن كەۋدەسىنەن ەكى سوقتى. كەڭسىرىگىنەن قان سورعالاعان قاپساعاي جىگىت ورنىنان كوتەرىلە بەرگەندە، قاليبەك قابىرعاسىن قاقىراتا تەپتى. ول كوكىرەگىنەن وڭدىرماي تيگەن سوققىدان شالقالاي قۇلادى.

كوزدى اشىپ-جۇمعانشا ەكى سەرىگىنىڭ ەكى جەردە سۇلاپ جاتقانىن كورگەن تراكتورشى جىگىت قورقىپ كەتتى. قاليبەك اشۋ ۇستىندە اي-شايعا قاراماي ونى تراكتوردىڭ كابيناسىنان سۋىرىپ الدى دا، قارۋلى ساۋساقتارىمەن كەڭىردەگىن مىتىپ جىبەردى.

– اكەڭنىڭ اۋىزىن... وسى جەردە ولتىرە سالايىن با؟– دەپ جۇدىرىعىن كوتەرە بەرگەندە قولدارىمەن باسىن بەي-بەرەكەت قالقالاپ، ۇرەيدەن ءدىر-ءدىر ەتكەن تراكتورشىنىڭ:

– ۇرما! ۇرما!– دەگەن جان داۋىسى شىقتى،– ءوزىم... ءوزىم...–دەدى ول كەڭىردەگىن قىسقاشتاي قىسىپ تۇرعان قولدان قالاي تارتىنسا دا بوساي الماي. قىلعىنىپ، قىرىلداي سويلەدى:– ۇرما! ءوزىم شىعارىپ بەرەمىن...

قاليبەك تراكتورشىنىڭ كەڭىردەگىنە قارىسىپ قالعان ساۋساقتارىن بوساتىپ:
– تەز قيمىلدا!– دەپ بۇيىردى كەۋدەسىنەن قاتتى نۇقىپ. تراكتورشى ساسقالاقتاعان كۇيى رۋلگە وتىردى. ول بۇرىلىپ كەلگەنشە ءادىل ءار جەردە ىڭىرسىپ جاتقان ەكى بۇزاقىنى سۇيرەلەپ، جولدىڭ جيەگىنە شىعاردى. قاليبەك تراكتورعا تىركەۋ ءۇشىن تروستى دايىنداي بەردى. ماشينانى تىركەگەن سوڭ قاليبەك ءابجىل قيمىلداپ تراكتورشىنىڭ جانىنا جايعاستى دا:

– تارت!– دەدى بۇيىرىپ. تاۋداي «كاسەمسوت» «ءاۋديدى» قۋىرشاق قۇرلى كورمەي قىردىڭ باسىنا سۇيرەپ شىقتى.

تاڭ قىلاڭ بەرە باستاپتى. ۇيىتقىپ سوققان قاردىڭ ەكپىنى باسىلار ەمەس.
قاليبەك تراكتوردان ءتۇسىپ، ماشيناعا وتىرعان سوڭ ادىلگە:

– ال، زاۋلاي بەر!– دەدى. ەكەۋى قۇددى ءبىر الاپات مايداننان جەڭىسپەن قايتقان باتىرلارداي. ءبىر-بىرىنە ريزا ەدى. ءبىراز جەرگە دەيىن «كۇيىك اسۋىنداعى سوعىستىڭ» حيكايالارىن ايتىپ، كىجىنىسىپ وتىردى.

شاقپاقتىڭ بەلىنە جاقىنداعاندا قارعا ادىم جەردى كورۋ مۇڭ بولدى. ساي-سالانى سوقىر تۇمان باسقان. ەسەلەپ، تۇنەرە جاۋعان قار ماشينانىڭ اينەگىن بىرپاستە جاۋىپ قالادى. اينالا بوپ-بوز. جول كورىنبەيدى. بەينە ءبىر جەردىڭ بەتىندە ەمەس قيىر شەتى كورىنبەيتىن اسپاندا ۇشىپ كەلە جاتقانداي. بەلگى بولارداي قاراۋىتقان قارا جوق.

شاقپاقتىڭ جەلى – ەرەكشە قۇبىلىس. جاي كۇندەردىڭ وزىندە باسقا ايماق امان تۇرعاندا ءدال وسى شاقپاق اسۋى بورانداتىپ جاتادى. تاكاپپار ءتاڭىرتاۋ مەن قارت قاراتاۋدىڭ تۇيىسەتىن تۇسى بۇل. ۇلكەن قاراتاۋ جوتالارىنىڭ قۇلانتاۋ ارقىلى وتەتىن شاقپاق اسۋى ۇلى جىبەك جولىنىڭ كەرۋەن جولى بولعان. شاقپاقتىڭ جەلى شىعىستان باتىسقا قاراي بىرنەشە تاۋلىك سوعىپ تۇرادى. وسى ماڭدا تۋىپ وسكەن شەراعاڭنىڭ: «اي، شاقپاق جەل، شاقپاق جەل! كىمدى ۇشىرارىڭدى بىلمەيسىڭ-اۋ... ارامداردان، ادىلەتسىز حايۋانداردان تازارتساڭ ەدى...» دەپ نازدانعانى بار. شاقپاقتىڭ جەلى تاڭداماي ۇشىرادى. كوكتەمدە، كۇزدە جەل كۇشىنە مىنگەندە ءتىپتى قۇستاردىڭ ءوزى جەر باۋىرلاپ قالادى دەيدى.
ءادىلدىڭ جولدى قالاي اجىراتىپ كەلە جاتقانىنا قاليبەك تاڭ قالىپ وتىر. ەس بىلگەلى جۇرگىزۋشى بولعان ءىنىسىنىڭ جەرگە قاراتپاسىنا سەنەدى. ولار ماشاقاتى مول شاقپاقتىڭ اسۋىنان دا، ودان كەيىنگى تىك ورلەيتىن ماشاتتىڭ اسۋىنان دا امان ءوتىپ، ساعات تاڭعى توعىزدان اسقاندا شىمكەنت شاھارىنا كىردى.

– جەتتىك-اۋ، ايتەۋىر! الماتىدان شىققالى ون التى ساعات ءجۇرىپپىز،– دەدى قاليبەك ساعاتىنا قاراپ.

– جازدىڭ كۇنى بولسا التى ساعاتتا جەتىپ كەلەتىن جەر ەدى. مىنا بوراننىڭ الەگى بولدى عوي،– دەپ ءادىل تەمەكى تۇتاتتى. ءجۇزى شارشاڭقى.

– مەن اۋەلى كيىكبايعا تەلەفون سوعايىن،– دەپ قاليبەك ونىڭ تەلەفون ءنومىرىن تەردى.

– اللو، اسسالاۋماعالەيكۋم! مەن قاليبەك دەگەن قۇرداسىڭىز ەدىم.

– قالەكە، امان-ەسەن جەتتىڭىزدەر مە؟– دەدى كيىكباي بۇرىننان تانىس ادامداي جايدارى سويلەپ،– جاڭا تىلەكتەس ناعاشىم زۆونداپ، ءمان-جايدى ايتتى. ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا ءبىر اجالدان قالدىم دەيدى. راحمەت! دوسىڭىز قاي اۋرۋحانادا جاتىر؟ ماعان اتى-ءجونىن ايتساڭىز. قولدان كەلگەنشە كومەكتەسەمىن.

– راحمەت، قۇرداس! قالاعا جاڭا كىردىك. ايتپاقشى، بۇگىن ءسىزدىڭ تۋعان كۇنىڭىز دەپ ەدى. قىرىق جاسىڭىز قۇتتى بولسىن!

– ا-ا، راحمەت، راحمەت! دوسىڭىزدىڭ اتىن ايتىڭىز.

– وبلىستىق اۋرۋحانانىڭ رەانيماتسيا بولىمىندە جاتىر ەكەن. اتى قاسىم، فاميلياسى ناۋرىزباەۆ. «وكپە ارتەرياسىنىڭ ترومبوەمبولياسى» دەگەن دياگنوز قويىپتى.

– ءبىزدىڭ قاسىمىزدا ەكەن. ءسىز كەلە بەرىڭىز. مەن قازىر تاۋىپ، جاعدايىن بىلەمىن. ەڭ مىقتى ماماندارعا تاپسىرامىن. سول كىسىنىڭ جانىندا جولىعامىز،– دەپ كيىكباي ترۋبكانى قويدى. قاليبەك ءسۇيسىنىپ قالدى. تىلەكتەس اعانىڭ شىن تىلەكشى بولىپ جاتقانىنا قاتتى ريزا بولدى.

– ەندى مايراشقا سوعايىن،– دەپ ءنومىرىن تەردى. ول ترۋبكانى كوتەرمەدى. تاعى تەردى. كوتەرمەدى. ادامنىڭ كوڭىلى قۇبىلمالى عوي. جاڭا عانا كيىكبايدىڭ سوزىنەن كەيىن كوكىرەگى قۋانىشقا تولعانداي ەدى، ەندى اياق استىنان ۋايىمداي باستادى. «تەك امان بولسا ەكەن! امان بولسا ەكەن!» دەپ كۇبىرلەدى.

– وبلىستىق اۋرۋحاناعا تىكە تارت. سول جەردەن تاۋىپ الامىز،– دەدى ادىلگە.
رەانيماتسيا ءبولىمىنىڭ الدىندا كۇتىپ وتىرعان مايراش قاليبەكتى كورگەندە ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ، قارسى ءجۇردى. ەكى كوزى بىلەۋدەي بولىپ ءىسىپ كەتىپتى. تۋعان باۋىرىن كورگەندەي قاليبەكتى قۇشاقتاي الىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردى.

– سابىر ەت! سابىر ەت! ءالى-اق ءبارى جاقسى بولادى،– دەدى بۇل مايراشتىڭ ارقاسىنان قاعىپ.

– ءالى ەسىن جيعان جوق. اپپاراتتىڭ استىندا جاتىر. تۇنىمەن وسى جەردە وتىردىم. نە بولار ەكەن، قۇداي-اي؟– دەپ مايراش جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى. قاليبەك رەانيماتسيانىڭ ەسىگىن ەپپەن اشىپ، ساڭىلاۋدان قاراپ ەدى، قاسىمنىڭ اينالاسىندا ءبىر توپ دارىگەر قورشاپ تۇر ەكەن. ەسىكتى قايتا جابا قويدى. ارادا بەس-التى مينۋت وتكەندە ىشتەن اق حالات كيگەن ورتا بويلى، دومالاق ءجۇزدى دارىگەر شىقتى. ول دالىزدە وتىرعاندارعا بايىپتاي قاراپ، قاليبەككە بۇرىلدى.

– قاليبەك، ءسىز بە؟– دەپ قولىن بەردى،– مەن كيىكبايمىن. قالاي جەتتىڭىزدەر؟

– امالداپ كەلدىك. قاسىمنىڭ جاعدايى قالاي؟ بەرى قارايتىن ءتۇرى بار ما؟– دەدى قاليبەك دوسىن شىن ۋايىمداپ.

– ۋايىمداماڭىزدار. بەرى قارايدى. قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاسايمىز. قازىر ۇيىقتاپ جاتىر. ءۇش-ءتورت ساعاتتان سوڭ وزىنە كەلە باستايدى. سىزدەر مىنا دارىلەردى تەزدەتىپ تاۋىپ كەلىڭىزدەر. باسقاسى وزىمىزدە بار،– دەپ تىلدەي قاعازعا ءۇش ءدارىنىڭ اتىن جازدى.– بۇلار وتە قىمبات دارىلەر. وسىدان تەز وڭالادى.

قاليبەك پەن ءادىل جانۇشىرا ىزدەپ، ەكى-ءۇش جەرگە بارىپ، ايتقان دارىلەردى تەز جەتكىزدى. دارىلەردى قابىلداپ العان دارىگەر:

– بۇل جاقسى بولدى. قازىر قولدانامىز. ەندى ۋايىمداماڭىزدار،– دەپ ىشكە كىرىپ كەتتى.

تۇسقايتا قاسىم كوزىن اشتى. قاليبەك يىعىنا اق حالات جامىلىپ جان دوسىنىڭ قاسىندا وتىر. ونىڭ وڭ قولىن الاقانىنا سالىپ، دوستىق كوڭىلىن سەزدىرگەندەي قىسىپ-قىسىپ قويدى. قاسىم قاتتى السىرەپ قالىپتى. ءالسىز داۋىسپەن ارەڭ سويلەپ:
– قالي، ساعان ريزامىن! ءبارىن مايراشتان ەستىدىم. كومەگىڭە كوپ راحمەت! ەندى بۇل پالەكەتكە بوي بەرمەيمىن،– دەدى.

قالي مەن ءادىل سول كۇنى كەشتە بورانمەن الىسىپ ءجۇرىپ اققۇم اۋىلىنداعى قارا شاڭىراققا جەتىپ توقتادى. كوپتەن ساعىنعان اناسى مەن باۋىرلارىنىڭ قۇشاعىنا ەنىپ، مەيىرىمىنە بولەندى. جولدان سىلەسى قاتىپ، شارشاپ كەلگەن ەكەۋى كەشكى استى ىشكەن سوڭ ەرتەرەك جاتىپ قالدى.

قاليبەكتىڭ ەرتە تۇراتىن ادەتى ەدى. تاڭ قاراڭعىسىندا تىسقا شىقتى. تۋعان ءۇيدىڭ توسەگىندە جاتقاننان با، ۇيقىسى قانىپ قالىپتى. دالادا قار باسىلعان ەكەن. تازا اۋانى تەرەڭ جۇتىپ، قوس قولىن ايقارا سوزىپ، راحاتتانىپ كەرىلىپ الدى. قالىڭ قاردى كۇپىلدەتە كەشىپ قورا جاقتى ارالاپ قايتتى. قالادا جۇرگەندە اۋىلدىڭ كوڭىنىڭ ءيىسىن دە ساعىنادى. قورانىڭ ەسىگىن سىقىرلاتا اشىپ، ىشىنە كىرىپ، جىلقىنى دا، سيىردى دا ءبىر-ءبىر سيپاپ شىقتى.

شىركىن، اۋىل! قالىڭ قاردىڭ استىندا شاعىن اۋىل مۇلگىپ تۇر. بالالىق شاعى كوز الدىنان ءتىزىلىپ ءوتتى. قاليبەك ءۇشىن وسى اۋىل جەر جاھاننىڭ كىندىگى سياقتى كورىنەدى. «اركىمنىڭ تۋعان جەرى – مەككە-ءمادينا شاھارى» دەگەن. قاليبەكتىڭ مەككەسى دە، ءماديناسى دا وسى اۋىل. ءبىر كۇنى ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتسە، كەلىپ جاتاتىن قاسيەتتى توپىراعى دا وسى اۋىلدىڭ توبەسىندە. اققۇمدا وتكەن ءومىرىن ەسىنە الىپ، ءبىراز تەبىرەنىپ تۇردى.

قاليبەك قايتار جولدى ويلادى. قۇمالاقشى ءاليمانىڭ ايتقاندارى ويىنا ورالدى. «كيىكتىڭ بۇرقاعى». بۇگىن جەلتوقساننىڭ ون سەگىزى بولدى. «ون جەتىنشى - ون سەگىزىنشى جۇلدىزدارى قاۋىپتى» دەگەن ەدى. ون جەتىسىنەن ايتەۋىر امان ءوتتى. بىراق جولدا كورگەن ازابىن قالاي ۇمىتادى؟ باتىرعا دا جان كەرەك. بۇگىن جولعا شىقپاۋعا بەكىندى. ەرتەڭ جول باسىلىپ، كۇننىڭ كوزى اشىلعاندا شىعايىن دەپ شەشتى. تاعى ءبىر كۇن اناسىنىڭ قاسىندا بولىپ، ماۋقىن باسقىسى كەلدى.
تاڭعى ءشايدى ءىشىپ بولا بەرگەندە الماتىدان ءادىلدىڭ ۇيىندەگى كەلىن تەلەفون سوقتى. ول جازاتايىم قۇلاپ، توبىعىن تايدىرىپ الىپتى. اياعىن مۇلدەم باسا الماي قالعان كورىنەدى. ادىلدەن مازا كەتتى.

– جولعا جينالايىق. جانىم تىنىم تابار ەمەس،– دەدى ءادىل كۇيىپ-ءپىسىپ.

– ەرتەڭ جۇرسەك دەپ ەدىم. امال قانشا؟– دەپ قاليبەك كەلىسىم بەردى.

ەكەۋى قاس قاعىم الەتتە ۇيدەگىلەرمەن قوشتاسىپ، ماشيناعا وتىردى دا اۋىلدان شىعىپ كەتتى. جولدى قىسقارتۋ ءۇشىن شىمكەنتكە سوقپاي قارامۇرتتىڭ توتە جولىمەن ءىلبىپ، مانكەنتتى اينالىپ الماتىعا باراتىن كۇرە جولعا ءتۇستى. ارى-بەرى جۇرگەن ۇلكەندى-كىشىلى كولىكتىڭ قاراسى كوبەيىپتى. كەشەگىدەي ەمەس، قاليبەك بۇگىن «كيىكتىڭ بۇرقاعىن» ىشتەي قاتتى ۋايىم قىلدى. ءاليمانىڭ «اۆتوكاتوستروفاعا ءتۇسۋىڭ مۇمكىن» دەگەنى ويىنان كەتپەي-اق قويدى. كۇرە جولعا شىققاندا بايقاعانى تراسسا كوكتايعاق ەكەن. تاڭنان بەرى ءجۇرىپ جاتقان كوپ كولىك جولدىڭ قارىن تەپ-تەگىس ەتىپ تاپتاعان. كۇننىڭ كوزى شىققان سوڭ جولدىڭ بەتى جىلتىراپ، جاياۋ ادام اياعىندا تۇرا الماستاي «مۇز ايدىنىنا» اينالىپتى. ادەتتە قىرىق مينۋتتا جەتىپ باراتىن تۇلكىباسقا دەيىن تاسباقا اياڭمەن جىلىستاپ، ەكى ساعات ءجۇردى. قاليبەك ادىلگە بايقاتپاعانمەن، ىشتەي اللاعا جالبارىنىپ، دۇعاسىن وقىپ كەلەدى.

تاعى بىرەر ساعات جۇرگەندە بۇلار كۇيىك اسۋىنان ءوتىپ، تارازعا تاياۋ جەردەگى ايشا ءبيبىنىڭ كەسەنەسىنە بۇرىلدى.

– قۇران وقىپ شىعايىق،– دەدى قاليبەك،– ارۋاقتاردىڭ رازىلىعى ءۇشىن. ۇزاق جولدا نە كۇتىپ تۇرعانىن كىم بىلەدى؟ اۋليەلەردىڭ، اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحى جەبەپ جۇرەر.

قاليبەك قاتىم قۇرانعا جۇيرىك. ۋنيۆەرسيتەتتە اراب ءتىلىن جەتىك وقىعان. كوپتەگەن سۇرەلەردىڭ ماعىناسىن سوزبە ءسوز ءتۇسىنىپ وقيدى. اۋەلى كەسەنەنىڭ شىراقشىسىنا ءبىر پارا قۇران وقىتتى. سودان كەيىن ءوزى ادەمى ماقاممەن «ءاياتۇل كۇرسى»، «ياسين»، تاعى بىرنەشە قىسقا سۇرەلەردى قايتالادى. ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىت وقىلعان سۇرەلەردەن كەيىن، اللاعا جالبارىنىپ ۇزاق دۇعا جاسادى.

قورداي اسۋىنىڭ بيىگىنە شىققاندا ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ قالعان كەز بولاتىن. رۋلدە ءادىل وتىرعان. جولدىڭ وڭ جاق بەتى قۇلاما جار ەدى. بۇلاردىڭ قارسى الدىنان شامدارى جارقىراعان كاماز كورىندى. ارتقى جاقتان تاعى ءبىر كاماز تاقالىپ كەلەدى. اۋىر جۇك كولىكتەرى سىرىدەي قاتقان كوكتايعاق مۇزدىڭ ۇستىندە تەجەگىشتى باسقانمەن توقتاي الماسى انىق. ءبىر سىدىرعى جىلدامدىقپەن جۇيىتكىپ كەلە جاتقان «اۋدي» كەنەت عايىپتان تايىپ، كوكتايعاقتان شاتقاياقتاپ كەتتى دە، ءادىلدىڭ ىرقىنا باعىنباي يرەكتەي جونەلدى. قاليبەك: – ابايلا!– دەپ ايعايلاپ جىبەردى. «اۋدي» سىرعاناعان كۇيى ءجۇز سەكسەن گرادۋسقا اينالىپ، قارسى جولاققا شىعىپ ۇلگەردى. شىعىستى بەتتەپ كەلە جاتقان ارتتاعى كاماز گۇجىلدەپ، جەلىمەن سيپاپ وتە شىقتى. بۇل ساتتە جاڭا عانا الدىنان كورىنگەن كاماز دا زۋلاپ كەلىپ قالعان ەدى. انە-مىنە دەگەنشە بۇلاردى وڭدىرماي سوعىپ، باسىپ وتەتىن... ءرۋلدى وڭدى-سولدى شىر اينالدىرىپ، جانتالاسقان ءادىل گازدى سوڭىنا دەيىن باسىپ كەپ جىبەردى. ماشينا بەستى ايعىرداي ىشقىنا كىسىنەپ، سولعا قاراي اينالدى. سول ساتتە «ءاۋديدىڭ» بيىك جاردان تومەن قاراي ۇشارىنا كۇمانى قالماعان قاليبەك بالاداي ءبۇرىسىپ، كوزىن تارس جۇمدى. «ولگەن دەگەن وسى ەكەن!» دەپ ويلادى. باتىس بويلاپ ەڭكىلدەپ كەلە جاتقان كاماز جارعا قاراي بەت العان «ءاۋديدىڭ» ارتقى سول جاق بۇرىشىن ىلە سوقتى. سارت ەتكەن داۋىس شىقتى. سوققى تيگەن جەڭىل ماشينا جارعا جەتپەي، تايعاناق جولدىڭ ۇستىندە اينالىپ كەتتى.

تۇمسىعىن الماتى جاققا قاراتىپ، ارتقى وڭ جاق بۇيىرىمەن جاردىڭ شەتىندەگى كۇرتىك قارعا سوعىلىپ توقتادى. بۇلاردىڭ ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماعان كاماز سول ەكپىنىمەن توقتاماي كەتە باردى.

قاليبەكتىڭ جۇرەگى اۋزىنان شىعا جازدادى. ءدىر-ءدىر ەتىپ، مەلشيىپ قاتتى دا قالدى. ادىلدە دە ءوڭ جوق. امان قالعانىنا كوزى جەتىپ «ۋ-ۋھ!» دەدى. قاس قاققانداي ساتتە قانداي جاعدايعا تاپ بولعاندارىن باجايلاۋعا مۇرشالارى بولمادى.

وسى جولى اجالمەن انىق بەتپە-بەت كەلگەنىن تۇيسىنگەندە قاليبەكتىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ كەتتى. ءداۋ قارا كامازدىڭ بەينەسىنە ەنىپ، جۇرەكتەرىنە سۇر جەبەدەي قادالعالى كەلە جاتقان سۇم اجالدىڭ وعىنان اعايىندى ەكەۋىن قۇداي قاقتى. جان ساقتاۋ مۇمكىن بولماعان الاپات اپاتتان قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن امان قالدى.

– ماشينانى ءوشىر، ءادىل. سىرتقا شىق!– دەدى قاليبەك ەسىن جيىپ.

«كيىك بۇرقاعىنىڭ» ايازدى سۋىق تۇنىندە، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا، ءتۇپسىز شىڭىراۋ – قۇلاما قۇزدىڭ ۇشار باسىندا، اق قار، كوك مۇزدىڭ ۇستىندە قۇبىلاعا قاراپ جۇرەلەي وتىرعان كۇيى قاليبەك باس كوتەرمەي قۇران وقىدى. قۇران وقىپ وتىرىپ سانا تۇكپىرىمەن ويلاندى. وزەگىن ۋداي قارىعان وكىنىشتى اقيقاتتىڭ تىزبەگى ساناسىندا سايراپ قويا بەردى:

ءبىز ادامدار – كۇناھارمىز. كۇناھار بولماساق – قۇدايىمىزدى ۇمىتپاس ەدىك. قۇدايىمىزدى ۇمىتپاساق – كەۋدە كەرىپ، تالتاڭداپ، ءوزىم قۇدايمىن دەمەس ەدىك، جۇمىر جەردىڭ بەتىندە ءوزىمىز ماڭگى تۇراتىنداي كورمەس ەدىك، وتكىنشى ءومىردىڭ شىنايى ءمانىن تۇسىنۋگە تىرىسار ەدىك، ادامگەرشىلىكتەن اسپاس ەدىك، يمانىمىزدى جوعالتپاس ەدىك، ءسات سايىن كۇنا كەشپەس ەدىك. كۇناھار بولماساق...

ءبىز قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن نەگە مويىندامايمىز؟ ونىڭ ءبىزدى قالاسا ءولتىرىپ، قالاسا تىرىلتە الاتىنىنا نەگە سەنبەيمىز؟ اللا ەگەر قالاسا استامسىنعان پەندەنى ءبىر مەزەتتە ءمۇساپىر ەتە الاتىنىن نەگە ۇققىمىز كەلمەيدى؟ ءتاڭىر پاناسىنا الماسا قورعانسىز بەيشارا، سورلى ەكەنىمىزدى نەگە ويلامايمىز؟ ءدال قازىر قۇداي قاقپاعاندا قىپ-قىزىل قانعا بوگىپ، كامازدىڭ استىندا ما، قۇلاما جاردىڭ تۇبىندە مە، مىلجا-مىلجا ەت بولىپ جاتپاس پا ەدىك؟ و، ءتاڭىرىم! كۇناھار پەندەڭدى كەشىرە گور! كەشىرە گور!

قاليبەك قۇدايدىڭ الدىندا ءتاۋباسىنا جاڭا كەلگەندەي، جان-جۇرەگى ەزىلىپ جىلاپ جىبەردى. ءاليما قۇمالاقشىنىڭ «كيىكتىڭ بۇرقاعىندا» جولعا شىقپا» دەگەنى وسى ەكەن عوي دەپ تۇيگەن ول ۇيگە جەتكەنشە دۇعاسىن ىشتەي قايتالاۋمەن بولدى.

تەمىرعالي كوپباي

Abai.kz