1944 جىلى شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى كەزەڭىندە كەڭەس وداعىنان جىبەرىلگەن بەلدى، بەدەلدى، باتىر ۇلداردىڭ ءبىرى ءبايدىلدا دوسكەنوۆ بولدى. ىلە، تارباعاتاي، التاي ءوڭىرىنىڭ عاسىرلىق جاس جاساعان قاريالارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اڭىز قىلاتىن ب.دوسكەنوۆتىڭ كىم بولعانى؟

«ءبايدiلدا دوسكەنوۆ بۇگiنگi قىزىلوردا قالاسىنا جاقىن قىزىلوزەك ەلدi مەكەنiندە 1902 جىلى تۋعان... 1926 جىلى ءوز ەركiمەن قىزىل اسكەر قاتارىنا جازىلىپ، سولداتتىق، ساربازدىق قىزمەتi زەينەتكەرلiككە شىققانشا جالعاسقان... 1931 جىلى ومبى قالاسىنداعى 3 جىلدىق اسكەري ۋچيليششەدە وقىپ، ونى قىزىل ديپلوممەن بiتiرگەسiن ارنايى بۇيرىقپەن چيتا وبلىسىنداعى اسكەري بولiمگە جiبەرiلەدi. 1938-1939 جىلدارى حاسان كولiندەگi ۇرىستا جارالانادى. وسى ۇرىستاعى باتىرلىعى ەسكەرiلiپ، «قىزىل جۇلدىز» وردەنiمەن ماراپاتتالادى. مۇنان كەيiن ول باتىس ۋكراينانى جاۋدان بوساتۋعا جانە لەنينگراد قالاسى تۇبiندە فيندەرمەن بولعان سوعىسقا قاتىسادى ءارi وسىندا اۋىر جاراقات الادى. وسى جولى ومىراۋىنا ەكiنشi رەت «قىزىل جۇلدىز» وردەنiن تاعادى. ەمدەلiپ شىققان سوڭ ول حاركوۆ جوعارى اسكەري ۋچيليششەسiندە وقيدى... ۇلى وتان سوعىسى باستالعان شاقتا كۋشكا قالاسىنداعى اسكەري بولiمدە ەسكادرون كومانديرi بولىپ ورتا ازيا اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال كۋرباتكيننiڭ بۇيرىعىمەن قازاقستاندا ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان 105-iنشi قازاق ۇلت اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ 2-شi پولكiنە كوماندير ەتiپ بەكiتiلەدi...

ءبايدiلدا دوسكەنوۆ باسقارعان باتالون جاۋىنگەرلەرiنiڭ ەرلiگi جايلى «وتان ابىرويى ءۇشiن» اتتى گازەتتiڭ 1943 جىلعى 13-تامىزداعى سانىندا: «كاپيتان دوسكەنوۆتىڭ گۆاردياشىلارى تالاي كيلومەتر جەردi باسىپ ءوتتi. ولار ۋكراينا جەرiنە ۇزدiك ەندi, ولار ءالi دە iلگەرi ۇمتىلىپ بارادى» دەپ جازعان-دى. سول سياقتى كسرو-داعى باس گازەت بولىپ تابىلاتىن «پراۆدا» گازەتiنiڭ 1943 جىلدىڭ 13-تامىزداعى سانىندا: «كاپيتان دوسكەنوۆ باستاعان اتقىشتار باتالونى اسقان ەرلiكپەن تiكە شابۋىل جاساپ، جاۋدى بiرنەشە ماڭىزدى بەكiنiستەردەن قۋىپ شىقتى» – دەپ جازعان. كۋرسكi شايقاسىنا قاتىسقانى جونiندە جازۋشى فەدور سەليۆانوۆ «كۋرسك شايقاسى» (1956 ج) اتتى كiتابىندا: … «قازاقتار ءوز قانىن توگiپ ازات ەتكەن ۋكراين جەرiن باسىپ كەلەدi» – دەپ قازاق جاۋىنگەرلەردiڭ ەرلiگiن ماقتانىش سەزiممەن جازعان. مايدان دالاسىنداعى اسقان ەرلiگi ءۇشiن ب.دوسكەنوۆ «قىزىل تۋ» وردەنiمەن ناگرادتالادى. كۋرسكi شايقاسىنان سوڭ ب.دوسكەنوۆتى موسكۆاعا الدىرتىپ، ول م.ي. كالينيننiڭ قابىلداۋىندا بولادى. بۇكiل رەسەي اقساقالى اتانعان كالينين جانە اسكەر باسشىلىعى ارنايى تاپسىرما جۇكتەپ، قىتاي اسادى...

بiزگە دە ب.دوسكەنوۆتىڭ قىتايدا بولعان كەزدەرi بەلگiسiز بولىپ كەلدi. ءومiر-دەرەكتەرiندە بۇل تۋراسىندا قىسقا قايىرىپ، «مايداندا بولدىم» دەگەن سوزبەن عانا شەكتەلگەن. ءبايدiلدا دوسكەنوۆ 1946 جىلى جەلتوقسان ايىندا الماتىعا ورالادى» (تىنىشبەك دايراباي، «قىتايدىڭ باتىرى اتانعان قازاق». «تۇركىستان گازەتى» 29 ءساۋىر 2010)

ءبىز بۇل ماقالامىزدا جوعارىداعى بايانداعى «ب.دوسكەنوۆتىڭ قىتايدا بولعان كەزدەرi بەلگiسiز بولىپ كەلدi» دەگەن ءسوزدىڭ جۇمباعىن شەشۋگە تىرىسامىز.

1939 جىلدان باستالعان ءور التاي ۇلت ازاتتىق كۇرەسى كەيىننەن ىلە، تارباعاتايمەن ۇشتاسىپ، شىعىس تۇركىستاندى ازات ەتۋ شايقاستارىنا ۇلاستى.

«ۇلتتىق ارميانىڭ بۇل كەزدەگى پايدالانعان قۇرالدارى جاياۋلار مىلتىعى، اۆتومات پەن ازداعان پۋلەمەتتەر بولاتىن. اۋىر قارۋلار جوققا ءتان ەدى. ەڭ مىقتى قۇرال – جاۋىنگەرلەردىڭ ازاتتىققا، ەركىندىككە ۇمتىلعان جىگەر-قايراتى. سولاي دا جاۋىنگەرلەردى سوعىس شەبەرلىگىنە ۇيرەتۋدىڭ، پارتيزاندىق سوعىس تاكتيكاسىن جەتىلدىرۋدىڭ ماڭىزى زور بولدى. سوندىقتان كەڭەس وداعىنان اسكەري ماماندار، تاجىريبەلى كومانديرلەر سۇراۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ۇسىنىس قابىلدانىپ، گەنەرال پالينوۆ، پولكوۆنيكتەر دوسكەنوۆ، عايسا دۇيسەنبەكوۆ، ىسلامبەك ازەزحانوۆ، مايور ءابدىراحمان ورەكەنوۆ سەكىلدى ءار ۇلتتان قۇرالعان ونداعان وفيتسەرلەردى جىبەردى. بۇلار ۇلتتىق قارۋلى كۇشتى سوعىس ونەرىنە جاتتىقتىرۋمەن اينالىستى». (عالىم نوكىشۇلى «شىعىس تۇركىستانداعى داۋىل» «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى»، 12-توم، استانا:«استانا پوليگرافيا» اق، 2008.291 بەت).

شىن مانىندە، «كسرو كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى پوليتبيۋروسى 1943 جىلى 4 مامىردا شىنجاڭ ءۇشىن وسىنداي ۇيىمداستىرۋلار تۋراسىندا شەشىم قابىلداعان ەدى. وندا شىڭ سىسايدى شىنجاڭداعى بيلىك جانە قۇقىقتارىنان الاستاتۋ ءۇشىن بىرقاتار شارالاردى قولدانۋ قاجەتتىلىگىنە كورسەتىلدى. توڭكەرىستىك ۇيىمدار مەن شىنجاڭ ءۇشىن توڭكەرىستىك كادرلار دايىنداۋ تۋرالى قارار قابىلداندى. سونىمەن بىرگە شىنجاڭمەن شەكارالاس قازاقستان، وزبەكستان جانە قىرعىزستاندا «ۇلتتىق دامۋ توپتارى» ءۇشىن ارنايى باسقارۋشىلار مەن كەلەشەكتە شىنجاڭدىقتارمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزۋشى قايراتكەرلەر دايىندايتىن بىرنەشە وقۋ ورىندارىن اشۋ تۋرالى دا شەشىم قابىلدانعان بولاتىن». (L.Sheng. Çin’in Xinjiang Bölgesi Geçmişi ve Şimdiki Durumu, Xinjiang Halk Yayınevi, Urumçi 2006, s. 156-بەت).

ءسويتىپ، «ب.دوسكەنوۆ 1943 جىلدىڭ سوڭعى كۇندەرى شەكارادان ءوتىپ، شاۋەشەككە باردى. وندا اتى الىپتاي بولعانىمەن، زاتى ناشار ۇيىمداسقان ديۆيزيانىڭ كەڭەسشىسى بولىپ جولداما الدى» (سەيدالىم تانەكەەۆ. «دوسكەن باتىر» «قازاق ەلى» گازەتى. 2005 جىل 27 ءساۋىر جانە «اقيقات» جۋرالى 2006 جىل. 3 نومەر).

«1944 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ بەسى كۇنى موڭعوليا باس ءۋاليى، مارشال حورلووگين چويبالسان مەن شىعىس تۇركىستان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قولباسشىسى وسپان ءىسلامۇلى كەزدەسكەندە، كسرو وكىلدەرىنەن:

-ي.ا. يۆانوۆ – موڭعول ەلىندەگى كسرو ەلشىسى، كگب گەنەرال پولكوۆنيگى. 2) ي. كوۆالەۆ – بايكال اسكەري وكرۋگىنىڭ كومانديرى، گەنەرال پولكوۆنيك. 3) ا. رۋبين – اسكەري ءمينيسترىنىڭ كەڭەسشىسى، كگب گەنەرالى. 4) لامپانگ – نكۆد بارلاۋ ءبولىمىنىڭ باستىعى، گەنەرال مايور. 5) گرەدنەەۆ – ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارىنىڭ كەڭەسشىسى، گەنەرال مايور. 6) ف.س. پوپوۆ – ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ورىنباسارىنىڭ كەڭەسشىسى، گەنەرال مايور» قاتىسقانى تۋرالى دەرەك بار. ء(جادي شاكەنۇلى. التايدىڭ اقيىق باتىرى. «وسپان باتىر».، -الماتى، 2007 جىل).

شىنجاڭداعى ۇلت ازاتتىق تاقىرىبى ءسوز بولعاندا ا.تاتانايۇلى، پ.سۇگىرباەۆ، ق.دوقاسۇلى، ت.ب. ەڭبەكتەرى مەن ەستەلىك دەرەكتەردەن دوسكەنوۆ ەسىمىن كوپ كەزدەستىرەمىز.

شىنجاڭدىق قارت جاۋىنگەر قوجاي دوقاسۇلىنىڭ ەستەلىكتەرىندە مىناداي ءبىر اڭگىمە شەرتىلەدى:

1945 جىلى 11 ناۋرىز «ىلە جاقتان ءبىر اسكەري دجيپ ماشيناسى وترياد شتابىنىڭ الدىنا كەلىپ توقتاي قالدى. ماشينادان باسىنا سالدە وراعان، سوم دەنەلى، جاسى قىرىقتى ەڭسەرىپ قالعان ۇزىن اق شاپاندى ءبىر كىسى ءتۇستى. لەسكين وعان قاراپ: «قۇرمەتتى ءاليحان تورەم! ءسىزدى قىزۋ قارسى الامىز»، – دەپ قۇرمەت جاسادى.

ول قاسىنداعى وققاعارلارى مەن حاتشىلارىن ەرتىپ لەسكيننىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ، ءىستى وترياد باستىقتارىن جيناپ جيىن اشتى. بۇيرىق بويىنشا بارلىعىمىز دارەت الدىق. يسلام دىنىندەگىلەرىمىز ساپقا تۇرىپ، ءاليحان تورەمەن بىرگە بەسىن نامازىن وقىدىق. نامازدان سوڭ ءاليحان تورە ۇزاق ءسوز سويلەدى.

– كەڭساي پارتيزاندارى ورىس ۇلتىنىڭ قاھارمان ۇلى لەسكيننىڭ قولباسشىلىعىندا جاۋ اسكەرىمەن ءتورت رەت سۇراپىل سوعىس سالىپ، كەڭساي، سانتاي، ۋتاي، بۇراتالانى ازات ەتتى. جاۋدىڭ مىڭنان استام اسكەري كۇشىن جويىپ، مىڭ جارىمنان ارتىق قارۋ-جاراق ولجالاپ، وراسان زور ەڭبەك كورسەتتىڭىزدەر. ءبىز، شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتى – سىزدەردىڭ پارتيزاندارىڭىزدى كەڭساي ءۇشىنشى اتتى پولكى ەتىپ قۇردىق. پولك كومانديرى – لەسكين، – دەپ جاريالادى.

ونان سوڭ پوليسە جاسىل ءتۇستى تۋدى تابىس ەتتى. لەسكين تابىستاپ العان تۋىن اتاشقا بايلاپ تىگىپ قويدى. جاسىل تۋ كوكتەم سامالىمەن جەلبىرەپ تۇردى.

– ءۇشىنشى پولك – ورىس ەلىنەن كەلگەن قاھارمان وفيتسەرلەر مەن سولداتتاردىڭ كومەگىندە تاريحتان وشپەس ورىن الاسىڭدار. پارتيزاندارىمىز، ورىس، قازاق تۋىسقاندارىمىزدى نەگىز ەتىپ قۇرىلعان باتىرلار ەدى. قازىردەن باستاپ ارميا بولىپ قۇرىلدىڭدار. ەرتەڭنەن باستاپ اسكەري كيىم تاراتىلادى. ۇستىلەرىندەگى كونە كيىمدەرىڭدى تاستاپ، اسكەري كيىم كيىپ، اسكەري تاربيە الاسىڭدار. جاقسىلاپ ءبىلىم الىڭىزدار، جاقسى ءبىلىم العاندارعا، سوعىستا ەرلىك كورسەتكەندەرگە وردەن، اسكەري شەن بەرىلەدى، – دەدى ءاليحان تورە.

ونىڭ ءار سوزىنە دۋ قول شاپالاق سوعىپ: «العا! العا!»، – دەپ ايعايلاپ تۇرمىز. ونىڭ ءسوزىنىڭ سوڭىندا:

– سەندەر تارباعاتاي، التاي ايماقتارىن ازات ەتەسىڭدەر. دايىندىق كورىپ، اتتانىڭدار. ءبىز سەندەردىڭ جەڭىستەرىڭنەن قۋانىشتى حابار الىپ تۇراتىن بولايىق، – دەپ ءسوزىن ۇرانمەن ءبىتىردى ءاليحان تورە.

لەسكين ورىسشا سويلەدى، اۋدارماشى قىسقارتىپ اۋداردى. ۇققانىمىز: ول ءاليحان تورەگە التايدى ازات ەتەمىز، – دەپ ۋادە بەردى.

پولك كومانديرى – لەسكين، ورىنباسارى – دەنيسوۆ، كوميسسارى جانە اقىلشىسى بولىپ – دوسكەنوۆ تاعايىندالدى. پولك بەس ەسكادروننان قۇرالدى» (ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن». بەيجىڭ. ۇلتتار باسپاسى. 1996 جىل. 139-140 بەت).

1945 جىلى ماۋسىمدا كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسى مىناداي ءبىر ەرەكشە قاۋلىنى قابىلدادى: «شىعىس تۇركىستان اسكەري قوسىنىن بەكەمدەۋ ءۇشىن، شىنجاڭعا 500 قىزىل ارميا كومانديرى مەن 2000 سەرجانت جانە جاۋىنگەرلەر جىبەرىلەدى. بۇل قىزمەت جەدەل ورىندالسىن، سونداي-اق ىشكى ىستەر حالىقتىق كوميتەتى ءبولىمىنىڭ باستىعى بەريا مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، سىرتقى ىستەر حالىقتىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى مولوتوۆقا قاعاز جۇزىندە مالىمەت جاساپ تۇرادى. زەڭبىرەك، وق-ءدارى، تاسىمال ءاۆتوموبيلى جانە اسكەري ىستەر حابارلاسۋ، قولباسشىلىق ەتۋ جابدىقتارى، ءتۇرلى جۇمسالاتىن زاتتاردى قامتىعان قارۋ-جاراقتار شىنجاڭعا تاسىپ اكەلىنەدى. كەيبىر شەشۋشى سيپات الاتىن كۇرەستەردە كەڭەس وداعى ارمياسى كوتەرىلىسشىلەرمەن تىزە قوسا سوعىس جۇرگىزەدى»، – دەلىنگەن... شىڭ شىساي زامانىنداعى سياقتى، فورما جاعىنان العاندا، كەڭەس وداعىنىڭ ءۇش ايماق كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان جانە قولداعان بارلىق شارالارى ءاليحان تورە قايتا-قايتا جىبەرگەن «...كەڭەس وداعىنىڭ شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءار ۇلت حالقىن قولداۋىن ءۇمىت ەتەمىن» دەگەن تالابىنا سايكەس-ءتى. قارۋ-جاراق جابدىعى جانە نەشە مىڭ جەتەكشىسىمەن عانا شەكتەلگەن جوق، كوتەرىلىس تۋىنداعان بىرنەشە اكىمشىلىك وڭىرلەردەگى تۇرعىندار سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىنىڭ نەداۋىر زور مولشەردە زاتتىق جاقتان ۇزدىكسىز قولداۋىنا يە بولدى... («جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى»، ءۇرىمجى، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 2006 ج. 284-بەت).

كەڭەس وداعىنان شىنجاڭعا كومەككە بارعانداردىڭ ءبىرى بەكىشەۆ حاكىم نۇرعاليۇلى (1910-1989).  1942-1945 جىلدارى ورىس-گەرمان سوعىسىنا قاتىسىپ، 39 جانە 11-ارميالاردىڭ قۇرامىنداعى 101-ءشى دەربەس بريگاداسىنىڭ 1-ءشى اتقىشتار باتالونىنىڭ كومانديرى بولعان. 1945-1946 جىلدارى شىعىس تۇركىستاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكە قاتىسىپ، پودپولكوۆنيك شەنىندە اسكەري قولباسشىلىق ىستەگەن. ح.بەكىشەۆتىڭ «ازاتتىق مۇراتى» اتتى ەستەلىكتەر كىتابى 2018 جىلى الماتىدا جارىق كورگەن.

ول كىسى دوسكەنوۆ تۋرالى بىلاي دەيدى: «دوسكەنوۆ ءبايدىلدا مەنەن ەكى جاس ۇلكەن ەدى. جاستاي اكە-شەشەسىنەن جەتىم قالىپ، بالالار ۇيىندە ءوسىپ، تاربيەلەنگەن. 1928 جىلى قازاقتاردى ءبىرىنشى رەت اسكەرگە العان. سودان بەرى ۇزدىكسىز ارميا قاتارىندا بولعان، اقىلدى، ەكپىندى، ءبىرسوزدى، تازا، ادال نيەتتى كوممۋنيست ەدى. پارتيا قايدا جىبەرسە دە ءسوزسىز بارىپ، تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىنداعان. 1971 جىلى 60 جاسىندا دۇنيە سالدى. ارتىندا تۇياق قالعان جوق» («ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل. 33 بەت).

مۇنداعى «ارتىندا تۇياق قالعان جوق» دەگەن بايان زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سەبەبى، «دوسكەن باتىر اتانعان – ءبايدىلدا» كىتابىندا «ءبايدىلدا دوسكەنوۆتىڭ اتا-تەك شەجىرەسى» اتتى بولىمدە: «رۋى قىپشاق تايپاسىنىڭ التىباس رۋىنان... دوسكەننەن – ءنۇردىلدا، ءجاندىلدا، ءبايدىلدا; ءنۇردىلدادان – سارسەنباي، بەيسەنباي; ءجاندىلدادان – ەرمەك; ءبايدىلدادان – سلامبەك تۋعان» («دوسكەن باتىر اتانعان – ءبايدىلدا». قۇراست: ت.دايراباي. الماتى: «ورحون» باسپا ءۇيى، 2018جىل. 135 بەت) دەيدى.

وزىمەن بىرگە ساپتاس، مايدانداس بولعان ب.دوسكەنوۆ حاقىندا ح.بەكىشەۆتىڭ اتالعان ەستەلىگىنىڭ كوپ جەرىندە اۋىزعا الىنادى.

«1945 جىلدىڭ يۋن ايى... قىتاي اسكەرى-گومينداننان بوساتۋ جورىعىنا ازىرلىك جاسالا باستادى. ەكىنشى اتتى اسكەر بريگاداسى التاي، تارباعاتاي ەلدەرىن بوساتۋعا باعىتتالعان بولاتىن.

بريگاداعا كوماندير ەتىپ لەسكين فاتەي يۆانوۆيچتى، ونىڭ ورىنباسارلىعىنا مەنى تاعايىندادى. بريگادادا ءۇش اتتى پولك قۇرىلىپ: I-اتتى پولك كومانديرى ەتىپ كورتاشەۆ، II-اتتى پولك كومانديرى بولىپ يۋنيچ التۋحان، ۇلتتى تاتار، III-اتتى پولك كومانديرلىگىنە قوجاحمەتوۆ، ۇلتتى ۇيعىر، شتاب باستىعىنا سالايدينوۆ بەكىتىلدى. بريگادانىڭ ساياسي كەڭەسشىلەرى بولىپ دوسكەنوۆ ءبايدىلدا مەن شىعىس تۇركىستان ۇكىمەتىنەن سۇگىرباەۆ دالەلحان بەكىتىلدى» («ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل.10 بەت).

وسىلايشا، تاريح پاراعىنىڭ ءبىر بەتىندەگى تاقىرىبىمىزعا سەبەپ بولىپ وتىرعان ب.دوسكەنوۆ كەڭەس وداعى ارمياسى قۇرامىندا ون نەشە جىل قان كەشتى ۇرىستاردى باستان كەشىرىپ، ەندىگى ومىرىندە شىنجاڭ حالقىنىڭ ازاتتىق كۇرەسىنەن بوي كورسەتەدى.

ءبايدىلدا دوسكەنوۆ 1944 جىلعى شىنجاڭ تاريحىنداعى اسا ءىرى وقيعاعا كۋا بولىپ، شىعىس تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋشىلاردىڭ قاتارىندا قۇلجاداعى كۇرەستەردە جەتەكشى اسكەري قىزمەتتەر اتقاردى. قۇلجا ازات بولعاننان كەيىنگى ءۇرىمجى-ماناسقا قاراي بەتالعان قوسىن مەن تارباعاتاي-التايدى ازات ەتۋشى قوسىندار قۇرامىنداعى نەگىزگى تۇلعانىڭ ءبىرى بولدى.

اتالعان ۇرىستار توڭىرەگىندە ءوز ەستەلىگىندە ق.دوقاسۇلى: «شاۋەشەك ازات بولعاندا گومينداڭنىڭ اسكەرلەرى مەن اكىمشىلىك مانساپتىلارى، حانزۋ بۇقارالارى كەڭەس شەكاراسىنا قاراي قاشتى. ليجىنشىڭ دەگەن گومينداڭ وفيتسەرى 200-دەن استام (ەكى ەسكادرون) ۇلتتىق اسكەردى باستاپ، اقيقاتقا قايتقان ەكەن. سول اسكەرلەردى قوسىپ 6-قازاق اتتى پولكى بولىپ قۇرىلىپتى. پولكتىڭ ادام سانى – 850, پولك كومانديرى – قايسا دۇيسەنبەكوۆ، وسى پولكتىڭ قۇرىلىمىنا 92-ءى وفيتسەر قاتىناسىپتى. بۇلاردىڭ دەنى – كەڭەستىك قازاقستاندىقتار ەكەن، بۇلاردىڭ كەلۋ سەبەپتەرىن بۇرىننان قازىرگە دەيىن ەكى ءتۇرلى پىكىردە ايتادى.

ءبىرىنشى پىكىردەگىلەر: 1944 جىلى قاراشانىڭ 16-سى كۇنى ىسقاقبەك پەن الەكساندروۆ – ورىس، قازاق، قىرعىز، تاتار ۇلتتارىنان ۇيىمداستىرىلعان ءبىر اتتى باتالون اسكەري-وفيتسەرلەردى باستاپ، كەڭەس ەلىنەن قورعاس ارقىلى قۇلجاعا كەلىپ، قۇلجا قالاسىن تولىق ازات ەتۋ كۇرەسىنە قاتىسقان، سولاردىڭ ءبىر بولەگى. ولار پولكوۆنيك دوسكەنوۆ باستاعان كەڭساي 3-اتتى پولكىمەن بىرگە سانتاي، ۋتاي، كەڭساي، اراسان، بۇراتالا، جىندى ازات ەتىپ، تارباعاتايدى ازات ەتۋگە بارعان دەيدى. ەكىنشى بىرەۋلەر: ولار – باقتى شەكاراسىنان ءبىر تۇندە جاسىرىن وتكەن كەڭەس اسكەرى – دەسەدى. كەڭەس ەلىنەن كەلگەن اسكەري كومەك كۇشى قايسى جولمەن كەلسە دە، «ءۇش ايماقتى» ازات ەتۋدە، ۇلتتىق ارميا قۇرۋدا، اسكەري تاربيە جۇرگىزۋدە، سوعىس تاجىريبەسىن ۇيرەتۋدە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، ءوز ەلدەرىنە 1946 جىلى شىلدە ايىندا قايتتى» (ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن». بەيجىڭ. ۇلتتار باسپاسى. 1996 جىل) دەپ باياندايدى.

جورىداعى دەرەكتەرگە قاراي وتىرىپ ءبىز كەڭەس وداعىنان شىعىس تۇركىستانعا كومەككە بارعان كەڭەستىكتەردىڭ بىرنەشە دۇركىن، ءار مەزگىل، ءار ءبىر جولدار ارقىلى كىرگەنىن اڭدايمىز. سونىڭ ىشىندە ب.دوسكەنوۆتىڭ بارلىق كۇرەستە باستان-اياق بولعانى كورىنىپ تۇر. شىنجاڭداعى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە قاتىستى جازىلعان ادەبيەتتەردىڭ بارلىعى دا سونى راستايدى.

«شاعانتوعاي، ءدوربىلجىن، تارتاس، تيىرمەن، اقسۋ سياقتى جەرلەرگە گومينداڭ ءبىر پولكىن شاشىراتىپ ورنالاستىرعان ەكەن. ونىسى بىزگە وتە قولايلى جاعداي تۋدىرىپ بەردى. ايبىندى قوسىنىمىزدىڭ كەلە جاتقانىن كورگەن شاۋەشەكتەگى گومينداڭ اسكەرلەرى بەت-بەتىمەن قاشىپ كەتتى. شاۋەشەك ازات بولىسىمەن جەرگىلىكتى ۇكىمەت قۇرىلدى. باسباي – تارباعاتاي ايماعىنىڭ ءۋاليى بولىپ تاعايىندالدى. ۇلتتىق ارميانىڭ قوسىنى كەڭەيتىلىپ قۇرىلدى. مايلى پارتيزاندارى نەگىز ەتىلىپ، التىنشى پولك قۇرىلدى. دوربىلجىندە ءتورتىنشى پولك قۇرىلدى جانە سىبە اتتى باتالونى ءۇشىنشى پولككە قوسىلدى، مونعول دەربەس اتتى ەكىنشى بريگاداسى قۇرىلدى. بريگادانىڭ كومانديرى – پالينوۆ، كوميسسارى – دوسكەنوۆ بولدى. ءبىزدىڭ پولك كومانديرىمىز – لەسكين بولدى، كوميسسارىمىز – كاكىم بەكەشۇلى بولدى» (ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن». بەيجىڭ. ۇلتتار باسپاسى. 1996 جىل).

«دەربەس اتتى اسكەرلەردىڭ التايعا بەت العان 600 ادامدىق بۇل بولىگى كەڭەس وداعىنان كەلگەن اسكەري اقىلشى دوسكەنوۆتىڭ باسقارۋىندا 11 تامىز كۇنى قوبىق اۋدانىنا جەتتى. ەكى كۇننەن سوڭ جەمەنەي جانە قوبىق پارتيزاندارىمەن بىرلەسىپ قوبىق قالاشىعىنا شابۋىل جاساپ، وندا بەكىنىپ جاتقان گومينداننىڭ 11-ءشى اتتى اسكەر ديۆيزياسىنىڭ 31 پولكى مەن گورنيزون وتريادىنىڭ قاتتى قاقتىعىسىنا تاپ بولادى. ۇلتتىق ارميا بىرنەشە دۇركىن شابۋىل جاساسا دا قالانى الا المادى. 17 تامىز كۇنى ۇلتتىق ارميا اۋىر مينومەتتەر الدىرىپ، جاۋ بەكىنىستەرىن ۇدايى اتقىلاعاندىقتان قالاشىقتاعى جاۋدىڭ جارتىسىنان استامى جويىلدى. 21 تامىز كۇنى تۇندە 31 پولكتىڭ كومانديرى سيۋە تينفون قالعان بولىمدەرىن باستاپ، قورشاۋدى بۇزىپ شىعىپ ساۋانعا قاراي قاشتى. سونىمەن دەربەس اتتى اسكەرلەر بريگاداسى قوبىقتى الىپ، التايعا باراتىن جولداعى ۇلكەن توسقاۋىلدى تالقاندادى.

بۇدان كەيىنگى جەردە ۇلتتىق ارميانىڭ دەربەس اتتى اسكەر ءبولىمى التاي ايماعىنا كىرىپ، جەمەنەي، قوبىق پارتيزاندارىنىڭ سايكەسۋىمەن 3 قىركۇيەكتە ەرتىس بويىنداعى بۋىرشىن اۋدان قالاشىعىن الدى. وندا تۇراتىن گومينداننىڭ ۋاقىتتىق ديۆيزياسىنىڭ ءبىر بولىگى مەن 300-دەن استام ادامى بار گارنيزون وتريادى قارسىلىقسىز تىزە بۇكتى. 5 قىركۇيەكتە ۇلتتىق ارميا التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى سارسۇمبەدەن 18 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى شەمىرشەككە جەتىپ، سارسۇمبەنى قورشاپ جاتقان دالەلحان سۇگىرباەۆ باستاعان التاي پارتيزاندار قوسىنىمەن قوسىلدى». (تۇرسىنحان زاكەنۇلى،
«ۇمىتىلعان رەسپۋبليكا» «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى»، 12-توم، استانا:«استانا پوليگرافيا» اق، 2008.128-129 بەتتەر).

اتالعان جەڭىستى شەرۋلەردەگى نەگىزگى تۇلعانىڭ ءبىرى ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىز ءبايدىلدا دوسكەنوۆ ەكەندىگى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

ءسويتىپ، ءور التايداعى وسپان توڭكەرىسىنە موڭعوليا تاراپىنان جانە ىلە، تارباعاتاي ارقىلى كومەككە بارعان كەڭەستىك جانە جەرگىلىكتى كۇشتەردىڭ سايكەسۋىندە تۇس-تۇسىنان جاۋعا سوققى بەرىپ، 1945 جىلى قىركۇيەكتە التاي ايماعى ازات بولادى.

وسى جايلارعا توقتالعاندا، ح.بەكىشەۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە وسپان حاقىندا اڭگىمەلەرگە ويىسادى:

«سارى-سۇمە قالاسى جəنە بۇكىل التاي جەرى جاۋدان بوساعاننان كەيىن «التاي ەلىنىڭ بوستاندىق تويىن وتكىزەيىك، تويعا وسپان باتىردى پارتيزاندارمەن شاقىرايىق» دەگەن كەلىسىمگە كەلدى توي باستاۋشىلار. وسپان باتىردى شاقىرۋعا كىمدەردى جىبەرەمىز دەگەن مəسەلەنى قاراعاندا بريگادانىڭ اقىلشىسى ءبايدىلدا دوسكەنوۆتى جىبەرۋدى ۇيعاردىق. وعان ءبايدىلدا رازىلىعىن بەرگەن. ءبايدىلدا جانىنا 30-داي əسكەردى الىپ، وسپان باتىردىڭ اۋلىنا ءجۇرىپ كەتتى.

دəلەلحان، لەسكين، تاعى سونداي التاي ازاماتتارى بولاتىن توي مəسەلەسىن شەشىپ، قىزۋ دايىندالىپ جاتتى. مەن بولسام بريگادانىڭ جاۋىنگەرلەرىن əسكەري سوعىس əدىسىمەن شىنىقتىرۋدامىن. ءبىر جەتى ءجۇرىپ، ءبايدىلدا امان-ەسەن قايتىپ كەلدى. «وسپان باتىر جانىنداعى نوكەرىمەن جəنە مونعولدىڭ گەنەرال-مايورىمەن بىرگە كەلەتىن بولدى» دەگەن حاباردى əكەلدى. لەسكين، دəلەلحان مەن ءبايدىلدا ۇشەۋى ماعان:

– ءسىز وسپان باتىر كەلگەندە سارى-سۇمە قالاسىنا جەتپەي الدىنان شىعىپ، قۇرمەتپەن، əسكەري تəرتىپپەن قارسى الاسىز، – دەگەندى ايتتى.

مەن ريزالىعىمدى بەردىم» («ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل. 87-88 بەتتەر).

وسى تاريحي دەرەكتى سول تۇستاعى وقيعا كۋاگەرلەرى دە راستايدى.

«ءاليحان تورە، احمەتجان قاسىمي، سايفيددەن ازيزيلەر قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، 1945 جىلى قاراشا ايىنىڭ ورتاسىندا پولكوۆنيك دوسكەنوۆ ارنايى وسپانعا بارىپ ونى سارىسۇمبەگە كەلىپ، باستىقتىق مىندەتىن تاپسىرىپ الۋ ءۇشىن ءۇي ىشىمەن كوشىرىپ اكەلدى» ء(پاتىحان سۇگىرباەۆ «التاي ارپالىستارى». ءۇرىمجى، 1995, 114-بەت).

«1945 جىلى قىركۇيەكتىڭ ىشىندە دوسكەنوۆ سارسۇمبەگە كەلگەننەن كەيىن 20 ادام ەرتىپ، قۋ ۇيدەگى وسپان اۋلىنا بارىپ سالەم بەرىپ، ول جەردە بىرنەشە كۇن جاتىپ وسپاندى قالاعا كەلۋگە كوندىردى. دوسكەنوۆ:

– سول كەزدەگى جارناما، توقتام بارلىعى ءوز كۇشىنە يە. بۇكىل شىنجاڭ ازات بولعاننان شىعىس تۇركىستان حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاننان كەيىن سوندا سول كەزدەگى جارناما، توقتام بويىنشا سول ورىنعا باراسىز. قازىر ىلەدە قۇرىلعان ۇكىمەت، ۋاقىتشا وكىمەت بولىپ وتىر. جانە ءوزىڭىزدىڭ كەلىسىمىڭىز بويىنشا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باستىعىنا ءاليحاندى بەلگىلەدىك، – دەدى. وسىنداي قيۋلاستىرعان ءتاتتى سوزدەر ارقىلى وسپان قالا ىشىنە كوشىپ كەلگەن ەدى. جانە ىلەدەن ءاليحان تورەنىڭ دە:

– ازىرشە التايدى ۇستاپ تۇرعاڭىنىز ءجون بولار، – دەپ ايتقان اقىلىنا ماقۇل بولدى» («ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» – نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى جانە وسپان باتىر. باسپاعا دايىنداپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمەسىن جازعان: ءا.قارا «ساردار» باسپا ءۇيى، استانا – 2008 جىل).

«وسپان باتىر 1945 جىلى 10 قازاندا 300 اتتى اسكەرمەن سارسۇمبە قالاسىنا كەلدى. مەكەمە باستىقتارى جانە اقساقالدار، جالپى حالىق قۇتتىقتاپ، قىزۋ قارسى الدى». (جانالتاي د. «قيلى زامان قيىن كۇندەر». الماتى، 2000 جىل، 57-بەت).

ح.بەكىشەۆ ءوز ەستەلىگىندە ب.دوسكەنوۆتىڭ: «اقىلدى، ەكپىندى، ءبىرسوزدى، تازا، ادال نيەتتى»، «ويىن-ساۋىققا ەبى بار، ورىس ويىن-ساۋىقتارىن جاقسى بىلەتىن» ەرەكشەلىكتەرىن دە تىلگە تيەك ەتەدى. ءارى التاي رەسمي تۇردە ازات بولىپ، توي تويلاپ، باسشىلىق قۇرامى ورنىققان سوڭ ءبايدىلدا ەكەۋىنىڭ التايدان اتتانىپ، قۇلجاعا بەتالعانىن جازادى. («ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل). ۋاقىت مەرزىمىنەن قاراعاندا بۇل 1945 جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنە تۋرا كەلەدى. وسىدان كەيىن ب.دوسكەنوۆتىڭ شىعىس تۇركىستاندى قۇلاتۋعا يتەرمەلەنگەن كەڭەستىك كۇشتەر قاتارىندا قۇلجادا قىزمەت ەتكەنى بايقالادى. 1946 جىلى 17 ماۋسىمدا ءاليحان تورەنىڭ تۇتقىندالۋىمەن شىعىس تۇركىستان تاقىرىبى رەسمي تۇردە جابىلادى.

وسىلايشا، وزىنە تاپسىرىلعان بارلىق مىندەتتى جان-تانىمەن ادا ەتىپ ورىندايتىن ب.دوسكەنوۆ 1946 جىلى جەلتوقسان ايىندا الماتىعا ورالادى. وسى جىلى وعان پودپولكوۆنيك اسكەري شەنi بەرiلەدi. الماتى وبلىسىنىڭ ۇيعىر، جامبىل اۋداندارىندا اسكەري كوميسسار بولادى. 1948 جىلى لەنين وردەنiمەن ماراپاتتالادى. 1957 جىلى ۆولگاگراد قالاسىنىڭ اسكەري كوميسسارى قىزمەتىن اتقارادى.  «وندا ادا ەرەكشە  ەڭبەگi ەسكەرiلiپ «قىزىل-تۋ» وردەنiن الادى. 1963 جىلى قۇرمەتتi ەڭبەك دەمالىسىنا شىققانىمەن قوعامدىق جۇمىستاردان شەت قالماي، حالىقپەن بiرگە بولدى. تiپتi, ب.دوسكەنوۆتىڭ اتاقتى «قىز-جiبەك» كينوفيلمiنە اسكەري كەڭەسشi بولعانىن، بەكەجان جاساعىنىڭ بiرi بولىپ ويناعانىن كوپشiلiك بiلە قويماۋى ىقتيمال». (تىنىشبەك دايراباي، «تۇركىستان» گازەتى، 29 ءساۋىر 2010 جىل).

1963 جىلى الماتىعا ورالعان ول 1974 جىلى ومىردەن ءوتتى.

ءبايدىلدا دوسكەنوۆ تۋرالى «دوسكەن باتىر اتانعان – ءبايدىلدا»: ەستەلىكتەر مەن ماقالالار   (قۇراست.: دايراباي ت.- الماتى: «ورحون» باسپا ءۇيى، 2018 جىل. 152 بەت) كىتابى شىقتى. مالىك عابدۋللين سىندى تۇلعالاردىڭ قالامىنا ىلىكتى. ءوزى دە كوزىمەن كورىپ، قان كەشكەن سوعىستارى حاقىندا ازدى-كوپتى ەستەلىكتەر جازدى. ونەگەلى ۇستازدىق ساباقتارىن دا بەردى. اتالعان كىتاپتا: «1944-1946 جىلداردا قىتاي دەموكراتيالىق حالىق ارمياسىنىڭ قاھارمانى اتانىپ، قىتاي اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى چجۋ-دە-دەن (جۋ دى – رەد) التىن جالاتقان سەمسەر مەن ەسىمى جازىلعان التىن ساعاتتى سىيعا العان»(134 بەت) دەگەن جولدار بار. شىن مانىندە، زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن بۇل دەرەك شىندىق بولسا، وندا ب.دوسكەنوۆ قىتايدىڭ جاپونعا قارسى ۇرىسىنا دا قاتىسقان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجامعا جەتەلەيدى.

ونىڭ ەسىمىن ارداقتاعان تۋعان ەلى قىزىلوردا قالاسىنان كوشە اتىن بەردى.

باتىر ەرلىگى اقىندار جىرىنا دا ارقاۋ بولدى. باقىتجان ابىزوۆ «ءباھادۇر ءبايدىلدا» اتتى جىرىندا:

... تۇلعاسى سىمداي، ءتىپ-تىك ءجۇرىسى،

قاجىمۇقانداي پالۋاننىڭ ءىنىسى.

ورىس پەن قىتاي اراسىندا جۇرگەن،

كورىنبەيتۇعىن مايدان مومىشۇلىسى.

وت پەنەن سۋداي تىنباي قىرقىسقان،

التايدى قۇرساپ اش كوز مىڭ تۇستان.

ازاتتىق تۋىن جەلبىرەتىپ ەد،

ۇمتىلىپ العا شىعىس تۇركىستان.

تانىعان سوندا جات پەن جاقىنىن،

وت كەشىپ ءوتىپ مىڭ-مىڭ شاقىرىم.

جولدارى بىراق تۇيىسپەي كەتكەن،

ءبايدىلدا باتىر… وسپان باتىردىڭ.

ولاردان ماسكەۋ سەسكەندى مە ەكەن؟

قايتارعان ونى.

سانادى-اۋ بوتەن.

التاي تاۋلارى، قازاق اۋىلدار،

قول بۇلعاپ قالعان اياۋلى مەكەن… (باقىتجان ابىزوۆ «ءباھادۇر ءبايدىلدا». «انا ءتىلى گازەتى» 16. 08. 2017 جىل) دەپ تولعادى.

تاعدىر جەلى سان قيىرعا سالعان ءبايدىلدا دوسكەنوۆتىڭ ارتىندا التاي مەن اتىراۋ، ەرتىس پەن سىر اراسىن اڭىزعا بولەگەن ەرلىك ءاپساناسى قالدى.

ءبىز ب.دوسكەنوۆتىڭ شىنجاڭداعى كۇرەس جولىن تولىعىنان قامتي الماساق تا، باسپا بەتتەرىنە جاريالانعان ءبىر ءبولىم ماتەريالدارعا شولۋ جاساي وتىرىپ، ازاتتىق ۇرىستارىندا ايانباي ەرلىك كورسەتكەن قازاق جاۋىنگەرىنىڭ جانكەشتى عۇمىرىنان ۇزىكتەردى تىزبەلەپ شىقتىق. ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى، ۇلىقتاۋدى قاجەت ەتەتىن، كوزدەن كەتىپ، كوڭىلدەن تاسا بولا باستاعان ءارى ساردار ءارى سارباز بولعان نار تۇلعانىڭ ەسىمىن ەل ەسىنە سالعىمىز كەلدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

تىنىشبەك دايراباي، «قىتايدىڭ باتىرى اتانعان قازاق». «تۇركىستان گازەتى» 29 ءساۋىر 2010 جىل.

عالىم نوكىشۇلى «شىعىس تۇركىستانداعى داۋىل» «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى»، 12-توم، استانا:«استانا پوليگرافيا» اق، 2008 جىل.

L.Sheng. Çin’in Xinjiang Bölgesi Geçmişi ve Şimdiki Durumu, Xinjiang Halk Yayınevi, Urumçi 2006, s. 156-بەت.

سەيدالىم تانەكەەۆ. «دوسكەن باتىر» «قازاق ەلى» گازەتى. 2005 جىل 27 ءساۋىر جانە «اقيقات» جۋرالى 2006 جىل. 3 نومەر.

ءجادي شاكەنۇلى. التايدىڭ اقيىق باتىرى. «وسپان باتىر».، -الماتى، 2007 جىل.

ق.دوقاسۇلى «وفيتسەردىڭ قويىن داپتەرىنەن». بەيجىڭ. ۇلتتار باسپاسى. 1996 جىل.

«جۇڭگو شىنجاڭنىڭ تاريحى جانە قازىرگى جاعدايى»، ءۇرىمجى، «شىنجاڭ حالىق باسپاسى»، 2006 ج.

«ازاتتىق مۇراتى»، قۇراست: ح. حاكىمۇلى. دەرەكتى حيكايات. الماتى: «سەپ» باسپاسى، 2018 جىل.

«دوسكەن باتىر اتانعان – ءبايدىلدا». قۇراست: ت.دايراباي. الماتى: «ورحون» باسپا ءۇيى، 2018جىل.

تۇرسىنحان زاكەنۇلى، «ۇمىتىلعان رەسپۋبليكا» «قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى»، 12-توم، استانا:«استانا پوليگرافيا» اق، 2008 جىل.

ءپاتىحان سۇگىرباەۆ «التاي ارپالىستارى». ءۇرىمجى، 1995 جىل.

«ازاتتىقتىڭ وشپەس رۋحى» – نۇرعوجاي باتىردىڭ ەستەلىكتەرى جانە وسپان باتىر. باسپاعا دايىنداپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمەسىن جازعان: ءا.قارا «ساردار» باسپا ءۇيى، استانا – 2008 جىل.

جانالتاي د. «قيلى زامان قيىن كۇندەر». الماتى، 2000 جىل، 57-بەت.

باقىتجان ابىزوۆ «ءباھادۇر ءبايدىلدا». «انا ءتىلى گازەتى» 16. 08. 2017 جىل.

ءجادي شاكەنۇلى

Abai.kz