ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى سايلاۋ جانە ساياسي پارتيالار جۇيەسى ءوزىنىڭ دامۋ جولىندا بىرنەشە بەلەستەردەن ءوتتى. ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىزگە لايىقتى جولدى ىزدەۋىمىز از بولعان جوق. ونىڭ ىشىندە ءساتتى بولعاندارى دا، كەمشىلىككە ۇرىنعان تۇستارىمىز دا بولدى. بىراق مۇنىڭ بارلىعى قاتەلىك تۇستاردان ساباق الىپ، ءوسۋ جولدارىمىز بولعانىن، سايلاۋ زاڭناماسىنا قاتىستى وزگەرىستەر ەنگىزۋ ەلىمىزدىڭ تاريحي-ەكونوميكالىق جاعدايىن، قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ رەت-رەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن ايتۋىمىز كەرەك.

سونىڭ ءبىر ايعاعى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ازىرلەنگەن ساياسي رەفورمالار توپتاماسىنا كىرەتىن، بۇگىن تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان «ساياسي پارتيالار تۋرالى» جانە كونستيتۋتسيالىق مازمۇنى بار «سايلاۋ تۋرالى» زاڭدار.

قوعام تاراپىنان زاڭدارعا قاتىستى ءتۇرلى سىني پىكىرلەرمەن قاتار ۇسىنىستار دا ايتىلدى. بۇل زاڭدى دا! ويتكەنى الەمدە ءمىنسىز جەتىلدىرىلگەن سايلاۋ جۇيەسى ءالى دە بولسا جوق. عاسىرلاردان تۇراتىن دەموكراتيالىق ءداستۇرى بار اقش، ەۆروپا مەملەكەتتەرىنىڭ وزدەرىندە جاڭا سايلاۋ ناۋقانىن ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ بارىسىندا كەمشىلىكتەر تابىلىپ جاتادى. ۇزاق جىلدار بويى توتاليتارلىق جۇيەدە بولىپ، تەك ءبىر عانا مونوپوليستىك پارتيانىڭ دوگمالىق قاعيداتىنىڭ شىرماۋىندا بولعان ءبىز سياقتى مەملەكەتتە ءبىر مەزەتتە كوپ پارتيالىق جۇيەگە كوشۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. 

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارىندا قوعامنىڭ ساياسي جۇيەسىن رەفورمالاۋعا بايلانىستى كوپتەگەن زاڭدار قابىلداندى. مىسالى،1996 جىلى «ساياسي پارتيالار تۋرالى» دەربەس زاڭ بويىنشا ساياسي پارتيا قۇرۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن جەرىندە تۇراتىن 10 ادامنىڭ باستاماسى جانە پارتيانى تىركەۋ ءۇشىن 3000 مۇشەسى بولسا جەتكىلىكتى بولدى. ناتيجەسىندە 2002 جىلى قازاقستاندا 19 ساياسي پارتيا تىركەلدى. كوپشىلىگىنىڭ اتى باردا زاتى جوق ەدى. پارتيالاردىڭ سانىنىڭ وسىنداي كوپتىگىنە قاراماستان،  ول كەزدەرى كوپپارتيالىق ساياسي جۇيەنى قالىپتاستىرا الدىق دەپ ايتا المايمىز.

2007 جىلى 21 مامىردا قابىلدانعان «سايلاۋ تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەرگە بايلانىستى ەلىمىزدىڭ پارلامەنتى ساياسي پارتيالاردىڭ ءتىزىمى بويىنشا پروپورتسيونالدىق نەگىزدە جاساقتالدى. بۇل قازاقستان پارلامەنتاريزمى مەن كوپپارتيالىق ينستيتۋتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. 

بۇگىنگى تالقىعا ءتۇسىپ وتىرعان زاڭدار دا قوعامدىق-ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋعا ءوز ىقپالىن تيگىزىپ، حالىقتىڭ ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتارىنىڭ بيلىك ورگاندارىنا وكىلدىك ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا زاڭ جوباسىن قولدايمىن. سونىمەن قاتار، قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى ونىڭ ساياسي جۇيەسى دە ۇنەمى وزگەرىستەردى قاجەت ەتىپ وتىراتىندىقتان زاڭ ازىرلەۋشى مينيسترلىككە، ۇكىمەتكە كەلەشەكتە ەسكەرەتىن تومەندەگىدەي ۇسىنىستار ايتقاندى ءجون كوردىم. 

ءبىرىنشى، قازىر قوعام وزگەرىپ، بۇرىنعىدان گورى اشىق بولا ءتۇستى. كەشەگى 90-شى جىلداردىڭ باسىندا قوعامدىق بايلانىستار قۇرۋعا قاتىسپاعان جاستاردىڭ جاڭا تولقىنى قازىر ساياسي پروتسەستەرگە بەلسەنە ارالاسۋدا. ءبىزدىڭ قابىلدايتىن زاڭىمىز دا وسىنداي ورتاعا بەيىمدەلىپ جاسالۋى كەرەك. اتاپ ايتقاندا، كەڭەستىك ءداۋىردى كورگەن ءبىز ءۇشىن تانسىق ەمەس، بيلىك پارتياسى فەنومەنى قايتا كەلدى. جاڭا بيلەۋشى پارتيانىڭ بۇرىنعى بيلەۋشى پارتياعا ءتان بولعان ۇيرەنشىكتى سۇرلەۋلەرگە ءتۇسىپ كەتپەۋىن، بيلىككە كەلۋ جولىنداعى كۇرەس اياسى مەن بيلىك باسىنداعى قىزمەت اياسىنداعى ارەكەت ءستيلىنىڭ ايىرماشىلىقتارىن، ۇكىمەتپەن، پارلامەنتپەن، جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارىمەن جانە قوعامداعى دەموكراتيا مەن الۋان ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى بولۋعا ءتيىستى ەكەندىگىن قۇقىقتىق نەگىزدە جۇيەلەيتىن زاڭ جاساۋدى قولعا الۋ قاجەت دەپ سانايمىن. ويتكەنى ساياسي مونوپوليا بيلىك ءۇشىن سان جاعىنان ۇتىستى بولعانىمەن، ساپا، مورالدىق جاعىنان ۇتىلىس. ساياسي باسەكەلەستىك جوق جەردە توقىراۋ، داعدارىس ورىن الادى. ساياسي باسەكەلەستىك ەلدىڭ دامۋى، بولاشاعى تۋرالى بالاما باعدارلامالار تۋدىرادى. جاسىرىن، استىرتىن تاسىلدەردىڭ ۇلەسى ازايادى. بەلسەندى، بىلىكتى جاڭا تۇلعالى ازاماتتاردى انىقتايدى.

ەكىنشى، 2018 جىلى 29 ماۋسىمدا قابىلدانعان «سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا بايلانىستى بۇدان بىلاي ەلىمىزدە بارلىق اۋداندىق، قالالىق جانە وبلىستىق ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتاتتارى دا تەك پارتيالىق تىزىمدەر، ياعني پروپورتسيونالدىق نەگىزدە سايلاناتىن بولادى. بۇل ۇدەرىس سىرتتاي قاراعاندا جاقسى بولىپ كورىنگەنمەن، ءبىزدىڭ وسى كەزگە دەيىن بايقاپ جۇرگەن كەمشىلىك تۇستارى دا بار. ماسەلەن، جەڭىسكە جەتكەن پارتيالاردىڭ ءتىزىمى بويىنشا حالىق اراسىندا تانىمالدىعى تومەن، ساياسي بەلسەندىلىگى، بىلىكتىلىگى مەن تاجىريبەسى ءالسىز ادامدار تىزىمگە ەنىپ كەتۋ مۇمكىندىكتەرى جوعارى ەكەندىگى جاسىرىن ەمەس. اسىرەسە  ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ءماسليحات دەپۋتاتتارى سايلاۋدا اكىمدەرگە تاۋەلدى بولىپ قالۋ ىقتيمالدىعى بولۋ قاۋپى بار ەكەندىگى بايقالادى. جانە دە جەرگىلىكتى ءماسليحاتتاردىڭ دەپۋتتاتىق كورپۋسىنا قازىر بيزنەس سالاسىنىڭ جانە جەكە مەنشىك نىسانداردىڭ باسشىلارى كوبىرەك ەنگىزىلىپ كەلەدى.  الايدا وسىنىڭ ءوزى حالىقتىڭ اراسىندا ءتۇرلى پىكىر تۋعىزىپ ءجۇر. ولار ءوز دەپۋتاتتىقتارىن پايدالانىپ، ءوز بيزنەستەرىنىڭ جاعدايلارىن شەشۋمەن اينالىسادى دەگەن جۇرت پىكىرىنىڭ دە جانى بارلىعىن ەسكەرەيىك. وسىعان جول بەرمەۋدىڭ تەتىكتەرى جاسالۋى كەرەك. سونىمەن بىرگە پارلامەنتتىڭ نەگىزگى جۇمىسى  زاڭ شىعارۋشىلىق بولعانىمەن دە، ول وتكىر وي-پىكىرلەرىمەن، ەلگە وي سالاتىن، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ۇكىمەتكە جەتكىزىپ قانا قويماي، ونى شەشۋدىڭ جولىن ۇسىناتىن، ءوز وڭىرىندە، قوعامدا ۇلكەن ىقپالى بار، ءوز سالالارىنىڭ تاجىريبەلى دە بىلىكتى جانە ءوزىنىڭ ويىن اشىق جەتكىزۋگە قابىلەتتى مەملەكەتشىل تۇلعالاردان قۇرالسا نۇر ۇستىنە نۇر بولعان بولار ەدى. بۇعان بايلانىستى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتا ءوز جولداۋىندا «قوعامدى تولعاندىرىپ وتىرعان نەگىزگى ماسەلەلەر كوشەدە ەمەس، پارلامەنتتە تالقىلانىپ، شەشىمىن تابۋى ءتيىس» دەگەن دە بولاتىن.  

ءۇشىنشى، قانداي دەڭگەيدەگى سايلاۋلار بولسىن، ول قوعامدا داۋ-داماي، قايشىلىق تۋعىزۋ ءۇشىن ەمەس، كەرىسىنشە سول قايشىلىقتاردىڭ الدىن الىپ، حالىقتىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن نىعايتۋعا، ۇلتتى ۇيىستىرۋعا، سول ارقىلى حالىقتىڭ الەۋەتىن، تۇرمىسىن جاقسارتۋ ءۇشىن وتكىزىلۋى كەرەك. سايلاۋ پروتسەسى ادال جانە اشىق وتكىزىلسە، حالىقتىڭ ازاماتتىق بولمىسىن نىعايتۋعا جانە قوعامنىڭ مەملەكەتتىك بيلىك جۇيەسىنە سەنىمىن كۇشەيتۋگە اسەر ەتەدى. سوندىقتاندا ەلدەگى سايلاۋ پروتسەسىن ادال جانە اشىق وتكىزۋ ەڭ ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى ەكەنى ءسوزسىز. وسى ارقىلى ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مىزعىماۋىنا ايرىقشا مۇددەلىلىك تانىتاتىن، ەلىمىزدەگى ساياسي ورنىقتىلىققا ايرىقشا ۇيىتقى بولا الاتىن الەۋمەتتىك كۇشتى توپتاستىرا الامىز.  

مۇرات باقتيارۇلى،

سەناتور.

Abai.kz