كۇشىك اسىراپ يت ەتتىم، ول بالتىرىمدى قاناتتى...

اباي

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 20 ناۋرىزدا «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا جانات اقماديدىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆتى قارالاپ جازعان «تاعى-تاعى سول باياعى قابدەكەڭ...» اتتى ماقالاسى جاريالانىپتى. پورتال رەداكسيانىڭ: «مۇنداي وي جارسىتىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى... جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز»، دەۋى ءبىزدىڭ دە قولىمىزعا قالام الدىردى.

ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالىپ، وتكەن كەتكەندى شيىرلاعان ماقالا اۆتورىنىڭ تىرلىگى ونى جازۋشىدان گورى «كوشىن توقتاتىپ قويىپ قونىس قاراعان»، «قويىن جىعىپ قويىپ پىشاق قايراعان» اقىلسىز بىرەۋلەردىڭ الدە قاڭعىعان «وسەكشىنىڭ» دەڭگەيىنە تۇسىرگەن. ولاي دەيتىنىم، «تىرناق استىنان كىر ىزدەگەندەي» ايتەۋىر قاباڭا سىن ماقالا جازىپتى دەگەندەردىڭ ارعى-بەرگى بەتتەگىسىن تۇگەل ءتىزىپ، ولاردىڭ جازعاندارىنان تسيتاتا الىپ، ءتاۋىر-اق، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپتى. مىسالى: «تىنىباەۆ ءنابي اۋباكىرۇلىنىڭ: «تاۋەلسىزدىك پەن پرەزيدەنتتى كەلەمەج ەتكەن رومان» جانە «قابدەش تە ءوزى داتتاعان سول حالىقتىڭ ورتاسىنان شىقپادى ما» دەگەن داۋسىز شىندىققا قۇرىلعان ماقالالارى، گازەتتەر قولىمدا سارى مايداي ساقتاۋلى تۇر. قاجەت بولعاندا سۋىرىپ الامىن»، دەي كەلىپ، «ق.ءجۇمادىلوۆ جايىندا ەل نە دەپ ەدى، نازار اۋدارىڭىزدار» دەپ كەزىندە جازۋشىعا تاس اتقان ءبىراز ادامنىڭ ەسىمدەرىن ءتىزىپ شىققان. ءجادي شاكەنۇلى، بەگدىلدا الدامجاروۆ، ب.نۇرجەكەەۆ، ابدەش دايراباەۆ، مىڭباي ءراش، شىنار كۇڭگەيۇلى، داۋىل كۇڭگەيۇلى، ەركىن مەرگەنبايۇلى، قۇمانبەك اسكەرمانۇلى، امان قۇلباەۆ، توكەن شوتانبەكوۆ، تۇڭعىشباي ءال تارازي، ت.ب...

ماقالا اۆتورىنا «قاقىرعانى قايما التىن، تۇكىرگەنى تۇيمە التىن» بولىپ كورىنگەن اۆتورلاردىڭ شىعارماسىمەن دە تانىستىعىم بار. ءجادي شاكەننىڭ اتالمىش ماقالاسى ساتيريك جازۋشى قاجىتاي ءىلياسوۆتىڭ «پىلگە ۇرگەن قاندەن» اتتى ماقالسىمەن-اق، ءبىرجولا توزاڭعا اينالىپ كەتكەن-ءدى. بەگدىلدا الدامجاروۆتىڭ ماقالاسىن وقىپ، اياعىنا شىعا الماي قينالعانىم بار. نەگە؟ ونداي مىلجىڭ شىعارمانى وقۋ مي شارشاتۋدان باسقا تۇكتە ەمەس.

ماقالا اۆتورىنىڭ جازىپ وتىرعان شىنار كۇڭگەي مەن داۋىل كۇڭگەي دەگەندەردىڭ قابدەكەڭە جازعان كۇيەلى ماقالاسىنا كەلسەك، اكەلەرى كۇڭگەي مۇقاجانۇلىن اقتاۋدان باسقا ەشتەڭە ەمەس. ول كۇڭگەي ارىزىنىڭ باسىن العاش قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ كوپ تومدى «قىلمىس» رومانىنىڭ ءبىرىنشى تومى شىققاندا جوعارى ۇكىمەت ورىندارىنا ارىز جازىپ، وزدەرىڭدى اقشا بەرىپ بوقتاتىپ وتىرسىڭدار، - دەۋدەن باستاپتى. ەندىگى كەزەكتە، قابدەشتىڭ ۇستىنەن ارىز جازىپ، شۋار اۆتونوميالى رايوندىق ۇگىت-ءناسيحات بولىمىنە بارىپ جۇرگەن ساپارىندا قولتىعىنا قىسىپ جۇرگەن سۋمكاسىن دارەتحاناعا كىرگەن جەرىندە ۇرىلاردىڭ ءبىرى سىپ ەتكىزىپ الىپ قاشىپ كەتكەن، ونىسىنىڭ ىشىندە 500 يۋانى بولعان دەيدى. كۇڭگەي اقساقال سول جەردە قۇلاپ تۇسەدى، قان قىسىمى كوتەرىلگەن، جەدەل جاردەم شيپاحاناعا جەتكىزگەنىمەن قۇتقارىپ قالا الماعان. جازۋشى ق.ءجۇمادىلوۆ ءوزىنىڭ جول ەستەلىگىندە ارىزقوي كۇڭگەيدىڭ وسى تاعدىرىن دا قالامىنا ىلە كەتكەن-ءدى.

كۇڭگەيدىڭ قازاسىمەن اقىرلاسقان قابدەشكە ارىزدىڭ جايى تۋرالى بىلگىڭىز كەلسە اقان سەيتقامزاۇلىنىڭ كۇڭگەي تۋرالى جازعان ماقالاسىنا («التاي اياسى»، «ىلە ايدىنى» جۋرنالدارىنىڭ 2007 جىلعى ساندارى) نازار اۋدارعان ءجون. ويتكەنى، وندا ا.سەيتقامزاۇلى اكەسىنىڭ جولداسى كۇڭگەيدىڭ 80 بەتتىك ارىزىن ءبىر ءسوزىن قالدىرماي قىتاي تىلىنە اۋدارىپ بەرگەنىن، ونى التاي ايماعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى لي دەنحۋەيعا قولەكى بەرگەنىن ايتىپ، «شەتەلدىك» ءبىر جازۋشىنىڭ ماقالاسىنا كۇڭگەيدىڭ «تۋى ايقىن، وتانشىلدىق رۋحپەن» قارسى تۇرعانىن ۇلكەن ماقتانىشپەن ەسكە العانى بار.

ول شەتەلدىك جازۋشى كىم دەيسىزدەر عوي، ول جانات اقمادي ايتىپ وتىرعان: «تاعى سول باياعى قابدەكەڭ...». ماسەلەنىڭ ءمان-جايى بىلاي: 1989 ج. تامىزدىڭ سوڭىندا تۋعان جەرى شاۋەشەككە بارىپ قايتقان قاباڭ «كوپ جىل وتكەن سوڭ» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جاريالاپ، وندا قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى قاجىعۇمار شابدانۇلىن 20 جىلعا سوتتاپ، تارىم تۇرمەسىندە وتىرعىزعانى ازدىق ەتكەندەي، تاعى 15 جىلعا سوتتاپ جىبەرگەنىن جازادى. سونىمەن بىرگە، تارباعاتايدىڭ كۇنگەي بەتىندەگى قاتار جاتقان اتا قونىسى مالدىباي، جاندىباي، قورلىباي دەپ اتالاتىن ءۇش وزەننىڭ تابيعاتى قاباڭ شىعارمالارىندا سۋرەتتەگەندەي بولماي شىعادى. سوناۋ، جازىققا دەيىن سوزىلىپ جاتاتىن ساياتەرەكتەر تۇبىرىمەن جوق، ەل جايلاۋعا شىققاندا تەڭ-تەڭعىپ بۋعان ارتىق-اۋىس جۇكتەردى ساياتەرەكتەرگە شىعارىپ بۇتاقتارىنا تاڭىپ كەتەتىنى قايدا؟ قاراعان-بۇتادا قالماي، تۋلاق سۇيرەتكەندەي بولعان مىنا كوكتەۋ، كۇزەۋى نەسى؟ دەگەن قاسىنا ەرتىپ بارعان ۇلى ارماننان سۇراق تۋادى. قاباڭ وزىنە-ءوزى سەنبەي قالعانى ماقالادا ءسوز بولعان. ويتكەنى، 1962 ج. «ۇركىننەن» كەيىن (ۇكىمەت تىلىمەن ايتقاندا ىلە-تارباعاتاي شەكارا وقيعاسىنان كەيىن) جاپا-تارماعاي كەلىپ جەتكەن، دەمىنە نان پىسكەن «تىڭ يگەرۋشىلەر» قويسىن با، راسىندا تابيعات بۇرىنعىسىنان وزگەرىپ كەتكەن. سول ماقالا بارعان-كەلگەندەر ارقىلى كۇڭگەيدىڭ قولىنا جەتكەن عوي.

ماقالا اۆتورىنىڭ قاباڭا تاققان تاعى ءبىر ايىبى مىناۋ: «قابدەكەڭ «جاس الاش» گازەتىنىڭ بەتىندە ورالماندار تۋرالى ايتا كەلىپ: «ورالمان دەگەنىڭ كەشە عانا ءبىر ەلدىڭ بوساعاسىندا جانىن جالداپ، كۇن كورىپ جۇرگەن بودان عوي. قۇلداردا بولاتىن جاعىمسىز مىنەز قانداي؟ ساتقىندىق. ەكى جۇزدىلىك. جاعىمپازدىق. تاعىسىن-تاعىلار. سول قۇلداردا بولاتىن مىنەز ورالمانداردا دا جەتىپ ارتىلادى» دەپتى (كورىنەكتى ەتىپ قارا جازۋمەن بەرگەن). مەن قاباڭنىڭ بۇل ماقالاسىن كەزىندە وقىماپپىن. شىنىندا وسىلاي دەگەن بولسا وتە دۇرىس جازىپتى. مۇنداي مىنەزدى قوعامدا كورىپ-ءبىلىپ وتىرمىز. قازىرگى ءوزىمىز كورىپ وتىرعان قازاق قوعامىندا بولىپ جاتقان قىتايشىل كۇشتەر مەن قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قىرقىسى بۇعان بەرىلگەن جاۋاپ دەپ بىلەمىن.

كەزىندە قابدەش ءجۇمادىلوۆ ۇرىمجىدەگى «ءشىنجاڭ گازەتىندەگى» قىزمەتىن تاستاپ شەكارا بويىنداعى ەلىنە كەلىپ الۋدى كۇن ىلگەرى جوسپارلاعان. الماتىدا وقىعان (ول كەزدە ورتا ازيادان وقىعان وقىمىستىلار دەپ ايتقان) قابدەشتىڭ ەلىنە دەگەن ىنتاسى وتە زور ەدى. 1962 جىلعى ۇركىندە شاۋەشەك (ەجەلگى ءبىر ۇكىرداي–اۋدان ءدورتۋىل ەلى) جانە ونىمەن شەكارالاس ءدوربىلجىن، شاعانتوعاي اۋداندارىنا قاراستى قازاقتاردىڭ قازاقستانعا ۇدەرە كوشىپ، اتتىلى-جاياۋ وتە شىعۋى قاباڭنىڭ ىقپالى ەكەنى شىندىق. شەكاراعا جاقىن قوبىق اۋدانىناندا، شاعانتوعاي اۋدانى مەن شەكارالاس جاتقان بوراتالا، وعان جالعاس قۇلجا، قورعاس اۋدانىنداعى قازاقتار بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ، اينالاسى 20 كۇننىڭ ىشىندە شەكارادان اتتاي سالعانىنا ەشكىم كوز جۇمبايدى. ال، شاۋەشەك اۋدانى ءدورتۋىلدارىنىڭ 70 پايىزىنىڭ، شاعانتوعايداعى مامبەت ەلى، ونداعى ءبىر زاڭگى (اۋىل) ەل تۇمسىق ءدورتۋىلدارىنىڭ 80 پايىزىنىڭ شەكارادان وتۋىنە قاباڭ تىكە سەبەپكەر بولدى. التاي ايماعى نەگە قوزعالمادى؟ ماسەلە–وندا قابدەش بولعان جوق. كۇڭگەي سەكىلدى بەلسەندىلەر مۇلدە باسقا باعىتتا جۇمىس ىستەدى.

بىرەۋگە ءمىن ايتۋ ءۇشىن دە، ءمىن ايتا الاتىنداي قارىم-قابىلەت كەرەك. ونىڭ وسى ءتىزىپ بەرگەن اۆتورلارى سىن ايتپاق تۇگىلى، قابەكەڭنىڭ «سارجايلاۋ»، «كوكەيكەستى»، «سوڭعى كوش»، «تاعدىر»، «دارابوز»، «تاڭعاجايىپ دۇنيە» اتتى كەسەك تۋىندىلارىنىڭ ماڭايىنا بارا الا ما، ءتايىرى؟! ق.ءجۇمادىلوۆ عۇمىر بويى شىندىقتى جازدى، ۇلتىنىڭ تاعدىرىن جازدى، قايسى بىرەۋلەرشە قولدان تۇلعا جاساپ، اتا-باباسىن دارىپتەيتىن ارسىزدىققا بارمادى، جار استىنان شىعا كەلىپ، بىرەۋدىڭ سويىلىن سوعىپ، ارزان ۇپاي، بەس باتتام بەدەل جيناپ، حالىقتىڭ قارعىسىنا قالمادى. ابايشا ايتقاندا قايبىرەۋلەردەي: «زامانعا جامان كۇيلەمەك، زامانا ونى يلەمەككە» قالعان جوق.

جالاقورلار سول قابەكەڭدى تالاس-تارتىسسىز جۇرە المايتىن داۋكەس بىرەۋ ەتىپ كورسەتكىسى كەلەدى. تاريحي تارتىسقا كوپ باراتىنى جازۋشىنىڭ داۋكەستىگىنەن ەمەس، تاريحتى وتىرىكتەن تازارتۋ مىندەتىنەن تۋعان نارسە. باسقاسىن ايتپاعاندا، قازىبەكبەك تاۋاسارۇلىنىڭ اتىنان جاريالانعان «ءتۇپ تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن جالعان كىتاپتى اشكەرەلەگەننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ بۇدان باسقا دا ق.ءجۇمادىلوۆ كىمدەردىڭ وتىرىگىن جاريا قىلمادى، كىمدەردىڭ ىنىنە سۋ قۇيمادى، كىمدەردىڭ ۇرلىعىن اشپادى؟ ەڭ سوڭىندا «ءسوز شىنعا، پىشاق قىنعا» توقتايدى دەگەن وسى.

جالپى، جانات ءاحماديدىڭ ارى-بەرى ويقاستاپ، ەر باتقان اتتاي قايقاڭداپ، شوگىر باسقانداي شومشەڭدەپ ءجۇرىپ ايتپاقشى بولعانى: حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ اتاقتى «دارابوز» رومانىن زەينوللا سانىكتىڭ «قابانباي باتىر» كىتابىنان كوشىرگەن دەگەنگە سايادى.

مىنە قىزىق، جانات نە دەيدى، ارمەن قاراي وقيىق: «...ءسىزدى بۇلتارتپايتىن، سىزگە كۇرزى شوقپارداي اۋىر تيەتىن ءبىر اششى شىندىق بار. «دارابوزدى» كىمنىڭ ەڭبەگى ارقىلى جازعانىڭىزدى ءىشىڭىز ءبىلىپ تۇرسا دا، ونى جىلى جاۋىپ قويىپ، جۇرتقا تيىسەتىنىڭىز عاجاپ-اق. بەلگىلى جازۋشى زەينوللا سانىك قىتايداعى كەزىندە، سول جاقتاعى «شالعىن» دەگەن جۋرنالعا 1980 جىلى «قابانباي باتىر» اتتى ۇلكەن ماقالاسىن جاريالاپ، ونى 1986 جىلى سول اتپەن اراب ارپىندە كىتاپ ەتىپ باستىرعان. 1987 جىلى ز.سانىك سول كىتاپتان ماۋكەن دەگەن ازاماتتان 3 دانا جىبەرىپ، بىرەۋىن جاعدا اعامىزعا، ەكىنشىسىن ءوزىنىڭ ءىنىسى توكەن شوتانبەكوۆكە، ال ءۇشىنشىسىن ماقسۇت شافيعيعا تيگىزەدى. ال جاعدا اقساقال كوپ كەشىكپەي توكەنگە “مەندەگى كىتاپتى قابدەش سۇراپ الدى، وقىپ ۇلگەرگەن جوق ەدىم، سەن قولىڭداعىڭدى ماعان بەر” دەپ سۇراپ الادى». مىنە ەندىگى جەردە ق.ءجۇمادىلوۆ ز.سانىكتىڭ قابانباي باتىر «ەنتسيكلوپەدياسىنان» كوشىرىپ، قازاققا ايگىلى «دارابوز»(«جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 1991-92 جىلدارداعى سانىندا تولىعىمەن باسىلىم كورگەن) رومانىن جازىپ شىعىپتى-مىس.

جاكە، ءسىز مۇلدە بىلمەيدى ەكەنسىز، ەندى مەن ايتايىن: «قابانباي باتىر» كىتابىنىڭ شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنان 1986 جىلى تۇڭعىش باسىلىمى، 1989 جىلى ەكىنشى رەتكى باسىلىمى اسا مول دانامەن شىقتى. ەسىمدە قالۋىنشا، 270 بەت توڭىرەگىندە. بۇل كىتاپ قۇدايشىلىعىن ايتقاندا ز.سانىكتىڭ جيناپ، زەرتتەپ جازعان كىتابى ەمەس. ونى جازعان – مەنىڭ اۋىلداسىم، اقىن، ايتىس اقىنى، «قۋباس ات»، «ەستىگۇل مەن سەرىك» اتتى داستاندارىڭ اۆتورى، ايگىلى فولكلورشى بەيسەنعالي سادىقانۇلى دەگەن شەجىرەشى اقساقالىمىز.

سوندىقتان دا، «تارباعاتاي» جۋرنالىنىڭ 1996 ج. №4 سانىندا باسىلعان «ايتىس ساڭلاعى شەجىرە اقىن كارىباي تاڭاتارۇلى جونىندە» اتتى زەرتتەۋ ماقالامدا ايگىلى فولكلورشى بەيسەنعالي اقساقال تۋرالى توقتالىپ: «...بەيسەكەڭنىڭ قالامىنان «مايقى شەجىرەسىنىڭ» ءۇشىنشى ءبولىمىن، «قۋباس ات قيساسىن» جانە ەشكىمنىڭ تالاسى جۇرمەيتىن «قابانباي باتىر» كىتابىن تۋعىزدى» دەپ جازدىم. 2011 ج. بەيسەنعالي سادىقانۇلىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنىڭ 100 جىلدىعىنا وراي جانە «مۇرا»، «تارباعاتاي» جۋرنالدارىنىڭ قاتىستى ساندارىنا «حالىق فولكلورىنىڭ قارا نارى ەدى...» دەگەن تاقىرىپتا ول تۋرالى ارناۋلى ماقالا جازىپ حالقىمىزدىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى فولكلورىنا قوسقان ۇلەسىن جىپكە تىزگەندەي ەتىپ، شىرقىراعان شىندىقتى تاعى جازدىم. قابانباي باتىر تۋرالى «تارباعاتاي» جۋرنالىنىڭ 1985-1986 جىلعى ساندارىندا «توقتا تۋرالى»، «ەراسىلدىڭ كەككە اتتانۋى» قاتارلى كولەمدى 10 ماقالاسى جاريالانىپ، كىتاپتىڭ تامامدالعانىن ايتىپ، «قابانباي باتىر» كىتابىنىڭ تالاسسىز بەيسەنعاليدىڭ ەڭبەگى ەكەنىن جازدىم. وسىناۋ جانكەشتى ەڭبەگى ءۇشىن ب.سادىقانۇلى 1991 جىلى شىلدەدە بۇكىل قىتايلىق تۇڭعىش رەتكى «حالىق اۋىز ادەبيەتى» مۇرالارىن جيناۋ، باسپادان شىعارۋ جينالىسىندا  «مەملەكەتتىك ۇزدىك تۇلعا» رەتىندە ماراپاتتالعانىن دا اتاپ ءوتتىم. وقىرمانعا وي سالار ماقالالارىما ز.سانىك قايتكەن كۇندە دە بىردەمە جازىپ تويتارىس بەرۋى كەرەك ەدى، ويتە المادى، گاپ وسىندا. ويتكەنى، شىڭجاڭ حالىق باسپاسىنىڭ قازاق رەداكتسياسىندا رەداكتور بولىپ تۇرعان زەينوللا بەيسەكەڭە «قابانباي ءبارىمىزدىڭ اكەمىز، ءوزىڭىزدىڭ اتىڭىزدا مەن مۇنى ۇكىمەت جاعىنان باسپادان شىعارتىپ، قالام اقىسىن بەرگىزەمىن» دەپ كىتاپ اقىرلاسپاي جاتىپ، بۇكىل قولجازباسىن الىپ كەتەدى (بەيسەكەڭ تۇپنۇسقانى قولدان شىعارماي ەلگە ىلعي كوشىرمەسىن بەرەتىن كىسى. قۇمىرىسقانىڭ ىزىندەي ۇساق، اسا شەبەر جازىلعان بارلىق قولجازبالارى وسكەمەندەگى ۇلىنىڭ قولىندا ساقتاۋلى تۇر). ارتىنشا، كىتاپتىڭ I بولىمىنە زەكەڭ «قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارى جانە ەر قابانباي» اتتى ماقالا جازىپ (1980 جىلى «شالعىن» جۋرنالىنا «قابانباي باتىر» اتتى ۇلكەن ماقالا جاريالادى دەگەنى وتىرىك), ءوزى كىتاپتىڭ ءبىرىنشى اۆتورى بولىپ شىعا كەلدى. بۇعان كەزىندە مارقۇم بەيسەنعالي قاتتى رەنجىپ، حالىق باسپاسىنىڭ باستىعىنا حات تا جازعان. ول حاتتىڭ زەينوللانىڭ ءوز قولىنا ءتۇسىپ كەتكەنىن سول كەزدە حالىق باسپاسىندا ىستەيتىن قاليوللا نۇرتازين ايتاتىن. تاعى زەكەڭمەن رەداكتسيادا بىرگە ىستەگەن دالەلحان سىمايىلۇلى: «قازاقستاندا شىققان اتبەگى تۋرالى ماقالا بۇگىن زەينوللانىڭ قولىنا تۇسسە، ەرتەڭ زەينوللا اتبەگى تۋرالى ماقالا جازادى، ەرتەڭ قۇسبەگى تۋرالى ماقالا قولىنا تۇسسە، بىرسىگۇنى زەينوللا قۇسبەگى تۋرالى ماقالا جازىپ باسىلىمعا بەرە قويادى» دەيتىن. زەينوللانىڭ اسقان پەندەشىلىگىنىڭ ءبىر مىسالى مىناۋ: 1993 ج. مۇقانشى اۋدانىندا قابانباي باتىردىڭ 300 جىلدىق تويىنا قاتىناسۋعا بەيسەنعالي مەن زەينوللاعا شاقىرتۋ بارعان. بىراق، زەينوللا بەيسەنعاليدى ەرتپەي جالعىز كەتىپ قالىپ، بار ابىرويدى ەنشىلەپ قايتادى. مۇنىسى «اينالايىن» ەكەن، 1986-1989 جىلعى ەكى رەتكى باسىلىممەن 1991 ج. الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان («قارا كەرەي قابانباي» دەگەن اتپەن) شىققان ءۇش رەتكى باسىلىمدا بار بەيسەنعالي سادىقانۇلىنىڭ اتى-ءجونىن 2005 ج. الماتىداعى «قاز اقپارات» باسپاسىنان «حان باتىر–قابانباي» دەپ شىعارعان كىتاپتان مۇلدە الىپ تاستايدى. ونىمەن قويماي،  «قابانبايدىڭ جانىبەكتى سىناۋى» دەلىنەتىن نانىمسىز ءبىر اڭىزداردى قوسىپ ونىسىن تاعى 1993 جىلى قۇراستىرىلعان الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «ابىلاي حان» اتتى كىتاپقا دا تىقپالاي قويىپتى. اڭىزداردىڭ قايدان الىنعانىنا ەش سىلتەمە جاساماپتى. ز.سانىكتىڭ پەندەشىلدىگىمەن اتاققۇمارلىعى 1993 جىلى بەيسەنعاليدى ەرتپەي، اسقا جالعىز ءوزى كەتكەنىنەن-اق كورىنىپ تۇرعان جوق پا؟

ەل ز.سانىكتىڭ كىتاپقا تۇرلەندىرىپ قويا بەرگەن اتىنان دا جاڭىلاتىنداي بولدى. «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» سەرياسى اياسىندا شىققان كىتاپتاردىڭ قاتارىندا ز.سانىك 2000 جىلى «حان باتىر–قابانباي» («ورتالىق ۇلتتار باسپاسى» بەيجيىڭ–2000) دەپ ەسسە كىتاپ شىعارىپ، ءبىر قىرىنان كورىنگىسى كەلسە دە، ۇساق-تۇسەك اڭگىمەلەردىڭ ۇيىندىسىنەن ارى اسا الماعان. ونى «دارابوز» سياقتى جەلى تارتىپ تۇرعان سۇبەلى شىعارما دەۋگە كەلمەيدى. باياعى سول «قۇرتتىڭ اتىن جاڭىلدىرىپ مالتا قويعان» دۇنيەلەر. ز.سانىكتىڭ قىتايدا باسىلىم كورگەن كىتاپتارىنداعى ءومىربايانى باسقا دا، قازاق ەلىندە باستىرعان كىتاپتارىنا بەرگەن ءومىربايانى مۇلدە بولەك. وندا: «...ۇرىمجىدەگى جاستار باسپاسىندا 40 جىلداي ىستەگەن» دەپ الادى دا «قىتايدا جۇرگىزىلگەن «مادەنيەت رەۆوليۋتسيانىڭ» اۋىر سوققىسىنا ۇشىراپ، «حالىق جاۋى» بولىپ اۋىر كۇندەردى باسىنان كەشكەن» دەپ جازادى. قايسىسىنا سەنەرىڭدى بىلمەيسىڭ. قىتايدا «حالىق جاۋى» دەگەن ساياسي تەرمين جوق، تەك «تاپ جاۋى» دەلىنەدى. بۇل تەرمين مال-مۇلكى مۇسادىرالانعان (تاركىلەنگەن) بايلارعا عانا قاراتىلعان.

شىن مانىندە، «قابانباي باتىر» اتتى وسى كىتاپشا اسا ءىرى تاريحي رومان دا، كوركەم ادەبيەتتە ەمەس. بار بولعانى ءبىر اقساقالدىڭ العاشقى ادىمداعى ەل اۋزىنان جيناپ-تەرگەن اڭىز-اڭگىمەلەرى. اڭىز، اڭگىمە بولعان سوڭ، ونىڭ ىشىندە ارتىق-اۋىس دۇنيەلەر دە بولادى. قابانباي تۋرالى اڭىز-اڭگىمەلەردى جاسىمىزدان وتە كوپ ەستىپ وستىك (بۇل تۋرالى وي-تولعام «تارباعاتاي ءوڭىرى تاڭعاجايىپتارعا تولى» اتتى ماقالامىزدا ايتىلدى), تارباعاتايداعى ەل ىشىنە تاراعان «ەر قابانداي» قيسساسىن 12-13 جاسىمدا جاتتاپ الىپ، قوناقتارعا ايتىپ بەرەتىنمىن.

سوندا، قابانباي تۋرالى دەرەك تەك قانا ز.سانىكتەن عانا شىعادى، ونى باسقالار جازسا زەينوللادان ۇرلاعان بولادى دەۋ بارىپ تۇرعان ماسقارالىق قوي. «ەرىكتى اۋىزعا بورىكتى باس سيادى» دەگەن وسى بولار. بايقاعان شىعارسىزدار، «قابانباي باتىر» كىتابىنىڭ دەڭگەيى قايدا جاتىر، ال، «دارابوزشى»؟ ول كەمىندە قازاقتىڭ ءۇش عاسىرلىق تاريحىن قامتىپ جاتپاي ما؟ قابانباي تۋرالى جازۋ ءۇشىن ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ زەينوللاعا كۇنى ءتۇسىپتى دەۋ بارىپ تۇرعان ساندىراق.

جانات احمادي كامال ءابدىراحمانوۆتىڭ «تەكتىدەن قالعان تۇياق ەدى» اتتى ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرىپ شىراقشى كامالدىڭ: «زەينوللا اعامىز شىعارمالارىنداعى دەرەكتەرىن «وزگەلەر» پايدالانىپ جاتقانىنا كەڭشىلىكپەن قارايتىن. تەك بۇرا تارتىپ، ۇرلاپ جاتقانىنا ازداپ كەيتىن. ماسەلەن زەكەڭ قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ەر جانىبەكتى سىناۋىن ادەمى جازىپ ەدى» دەگەنىن جانە ز.سانىكتىڭ وزىنە ءمۇڭىن شاعىپ ايتقان: «دارابوز» رومانىندا وسى وقيعا بۇرمالانىپ، روماندى جازعان ادامنىڭ ءبىر باتىر اتاسىن سىناعان بولىپ كەتىپتى. ەڭ بولماسا وقيعا ورنىن وزگەرتىپ، سويلەمدەرىن، ءتىلىن وزگەرتپەدى مە ەكەن؟! جول-جولىمەن كوشىرىپ، اتتارىن عانا وزگەرتە سالىپتى. اقىر ۇرلاعان ەكەنسىڭ، تۇرلەندىرمەۋشى مە ەدى؟» دەگەنىن «قۇران سوزىندەي» كورىپ مونتانسيدى. بۇعان ايتارىم: تارباعاتاي مەن ىلە جەرىندەگى ءدورتۋىلدار ءوز ۇرانى بايمۇرات باتىردى قابانباي ءوسىپ سىناپتى دەسە، تارباعاتايدىڭ تەرىسكەي بەتىندە جاسايتىن داۋلەتبايلار داۋلەتباي باتىردى قابانباي ءوستىپ سىناپتى دەيدى. ال، سوڭعى جىلدارى كەرەي جانىبەك باتىردى ابىلاي حان ءوستىپ سىناپتى دەپ جازىپ ءجۇردى. كوردىڭ بەتىن اشتىرۋ، جىلاندى جۇتىپ جىبەرۋ تۋرالى بۇل اڭىزدى ءماشھۇر ءجۇسىپ «ابىلاي حان ءداۋىرى» اتتى سوناۋ زامانداعى ماقالاسىندا ابىلاي حاننىڭ بالتا كەرەي تۇرسىنباي باتىردى سىناعانى ەكەنىن اسا نانىمدى ەتىپ جازىپ قالدىرعان («ابىلاي حان» ءبىرىنشى توم، 313-314 بب، «جازۋشى» باسپاسى–1993). دەمەك، بۇل قازاق باتىرلارىنا ورتاق اڭىز بولسا كەرەك. ەگەر، ز.سانىكتىڭ ايتقانى شىن بولعاندا تىرناقشا اشىپ مەن بىلاي دەپ جازىپ ەدىم، مىنا قابدەشتى قاراشى دەپ ونىڭ ءتول ءسوزىن تىرناقشا اشىپ، ىشىنە اكەپ قويار ەدى. بىراق، ولاي ىستەۋگە فاكت جوق. تەك بىلمەگەن بىرەۋلەرگە ءوزىن ءبىلىمدى كىسى ەتىپ كورسەتۋدىڭ باقاي قۋلىعى عانا.

جانات احمادي كامال ءابدىراحمانوۆتىڭ ز.سانىكتىڭ وزىنە ايتقان تاعى ءبىر وسەگىن جەتكىزەدى. وندا زەينوللا سانىك كامال ابدىراحمانعا: «ساعان بىرەۋ تيىسە بەرەدى عوي. ونىكى ءوز وتىرىگىن جاسىرۋدىڭ امالى عانا. سوڭعى ماقالاسىندا مەنى دە ىلە كەتىپتى. ءاۋ باستا ماعان: «اعا، ءسىزدىڭ كىتابىڭىز مەن رومان جازعاندا وتە ۇلكەن كومەك جاسادى» دەپ، كوپشىلىكتىڭ ىشىندە ايتقان. بالالارىم ءسوزىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الىپتى. ساقتاۋلى تۇر... ءالى حابارلاسامىن دەپ ەدى، زەكەڭنىڭ داۋىسىن سوڭعى رەت ەستىپ تۇرعانىمدى قايدان بىلەيىن!» دەگەن، قاجىعا وپىق جەگىزگەن ارمانىن بولىسكىسى كەلەدى. يمانى بار قاجىعا سەنەيىك پە، سايتانى بار سىنشىعا سەنەيىك پە؟

ق.ءجۇمادىلوۆ باسقانى ايتسا ايتار، ءدال «اعا، ءسىزدىڭ كىتابىڭىز مەن رومان جازعاندا وتە ۇلكەن كومەك جاسادى» دەپ ايتپاسى انىق. زەكەڭنىڭ قاۋسىلقان قاماجانۇلى مەنى «فولكلور عىلىمىنىڭ مامانى» دەپ ايتتى، - دەگەنى سياقتى وزىنە ءوزى جەل بەرىپ سوعا بەرەتىن قىرىق وتىرىگىنىڭ ءبىرى. سەبەبى، ول ءبىر عىلمي ورتالىق ەمەس قوي اتاق بەرەتىن. «بالالارىم ءسوزىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الىپتى» دەگەندى ەگەر زەينوللا ايتقان بولسا وتىرىك. شىن بولسا، 2008 جىلى تولەگەتاي اتانىڭ باسىندا بەرىلگەن استا ق.ءجۇمادىلوۆ زەينوللانى «قىتاي تىڭشىسى شىعار» دەپ ءسوز بەرگىزبەي قويعان بولسا، قاباڭ وندا بىردەمەنى جانى سەزگەن.  1950 جىلداردان باستاپ شىعارما جازىپ، 60 جىلداردا اتاقتى «سوڭعى كوش» سياقتى قابىرعالى رومان جازىپ جۇرگەن تالانتتى قالامگەر 1980 جىلداردىڭ اياعىندا ەس جيناپ، ەتەك جاۋىپ، وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي شاتتى-بۇتتى بىردەمە جازىپ جۇرگەن زەينوللانى اعالاماسى دا، جاعالاماسى دا بەسەنەدەن بەلگىلى. «تىرشىلىگىندە زەكەڭە موينىندا ءمىنى بار قابدەش اعام سالەم بەرە المايتىن» دەگەن ءسوزدىڭ ورىنىن قاسا-قانا اۋىستىرىپ وتىرعان جوقسىزدار ما وسى؟!

ز.سانىكتىڭ وتىرىگىنىڭ شارىقتاۋ كەزەڭى «باشپاي» رومانىنان باستاۋ العان. ز.سانىكتىڭ «تاريحي رومان» دەلىنگەن «باسباي» رومانىنا باعا بەرگەن «شىندىقتى شىتىناتىپ العاندايمىز...» («شۇعىلا» جۋرنالى (2003, №7)  اتتى ماقالامدا رومانداعى وتىرىكتەرگە توقتالىپ، ومىردە بولعان ادامداردىڭ اتىنىڭ اۋىس-كۇيىس ورەسكەل اعاتتىقتارىن تۇزەتۋگە ۇسىنىس بەرگەن ەدىم. الايدا، زەكەڭ وت الىپ قوپاعا ءتۇسىپ: «تىرناق الدىنان كىر ىزدەپ»، «ارتتى شۇقىپ»، «ساقالعا جارماسىپ»، «اق ۇرپىك بالاپان»، «ۇلىمداي بولا تۇرىپ» دەپ بالاعاتتاپ ماقالا جازعانىمەن «باسباي تۋرالى اڭگىمە-جىرلار» («ۇلتتار باسپاسى» 2006–بەيجيىڭ) اتتى قۇراستىرعان كىتابىندا مەن تۇزەتۋ جاساعان كىسى اتتارىن قاز-قالپىندا مالدانعانى رومانمەن سالىستىرعانعا بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇر.

زەكەڭ ءوز وتىرىگىن وربىتە بەرۋمەن قويماي، وزگەنىڭ وتىرىگىنە دە كۇرەپ جول اشىپ جۇرگەن كىسى. عۇمىرىندا شىعارما جازباعان ماكەن بايموللاۇلىنىڭ ەلى اتىن ەستىمەگەن قونىسباي جانە ونىڭ ۇلى تاسبولات اتتى اتالارىن «ەرتوستىك» ەتىپ كورسەتەمىن دەپ، سۋايتتىقپەن جازعان «تارباعاتاي ارپالىستارى» («شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى»–2000) اتتى كىتاپقا رەداكتورلىق جاساعان زەكەڭ ونى «ءىرى تاريحي دەرەكتەمە» دەپ سوقتى. ناتيجەسىندە، ولاردىڭ تاريحقا جاساعان مۇنداي قياناتىنا قارسى «اڭىزبەن اقيقات اراسىندا كومەسكى قالعان شىندىق» («ىلە ايدىنى» جۋرنالىنىڭ 2004 ج، №3-4) اتتى ماقالا جازىپ وتىرىكتىڭ جولىن كەستىك.

ز.سانىكتىڭ وتىرىگىنەن يگىلىكتەنگىسى كەلەتىن شاۋەشەكتەگى ءمالىم رۋدىڭ پىسىقايلارى زەكەڭە ات مىنگىزىپ، اتان جەتەكتەتىپ، اقشا ۇستاتىپ «قايراقباي» («ورتالىق ۇلتتار باسپاسى»–2007) اتتى ەسسە كىتاپ جازدىردى. وندا زەكەڭ تەكسەرىپ-زەرتتەمەي سولاردىڭ وتىرىگىن تاسقا باسىپ بەردى. وتىرىكتىڭ جەلدەي ەسكەنى سونشا، قىزدى-قىزدىمەن قايراقباي «قازاقتىڭ 62 قوڭىرىنان» تارتىپ 240 كۇي شەرتكەن بولىپ شىقتى! مۇنىسى، «بەيسەمبى دونەنبايۇلى 600 كۇي شىعارىپتى»، «ءاشىم ءدۇڭشىۇلى 1000 كۇي شىعارىپتى» دەپ جازعاندارمەن قارا تالاستىرىپ، سەنەن مەنىكى كەم ەمەس دەيتىن قازاقى باسەكەلەستىك ەدى. بۇل تۋرالى دا كەزىندە كۇي الىبى قۇرمانعازىنىڭ وزىندە ارەڭگە 72 كۇي بار، دينانىڭ 38 كۇيى بار ەكەن، قازاقتىڭ حالىق كۇيلەرىن بۇل ۇشەۋىنە كىم ۇلەستىرىپ بەرىپ ەدى، - دەپ ماقالا جازىپ اپتىگىن باسقان بولاتىنمىن.

قايراقباي ومىردە بولعان ادام، مانساپتى بولماعان، ول تۋرالى تەك سىبىزعىشى ەكەن دەگەن عانا دەرەك بار. كەيىن بىرەۋلەر ونىڭ نەمەرەسى زامانبەك دومبىراشى بولىپتى، اتاسىنىڭ سىبىزعى كۇيلەرىن دومبىراعا ءتۇسىرىپتى دەپ جازدى. قايراقبايدى كورنەكتىلەندىرەمىز دەپ اتالىمش كىتاپتا مىناداي ءۇش وتىرىكتى باتپيتىپ وتىرىپ جازدى: (1) «جۇمىق رۋىنان شىققان بۇتاباي ايگىلى قۇنانبايمەن شارعا ءتۇسىپ، قايراقبايدىڭ قولداۋىمەن اعا سۇلتاندىقتى ۇتىپ الادى». (2) قايراقباي بۇتابايعا كەڭەس قۇرعاندا شەرتەتىن كۇيىڭ بولسىن دەپ «كەڭەس كۇيىن» شىعارىپ ۇيرەتكەن. (3) قايراقباي بۇتابايدى قاجىعا جىبەرگەن.

شىن مانىندە، بۇتاباي شىعىستاعى اسا ءىرى كورنەكتى تۇلعا بولعان. زامانىندا «بۇتابايدىڭ كەڭەس كۇيى» جانە «بۇتابايدىڭ شەجىرەسى» دەگەن شەجىرەسى بولىپتى. بي بولعان، ۇزاق جىل بولىس بولعان، بىرەر كەزەك اعا سۇلتان بولىپ 1896 جىلى ەكىنشى رەتكى قاجىلىعىندا 79 جاسىندا مەككەدە دۇنيە سالعان. ءارحام كاكىتايۇلى 1958 جىلى جازعان «اباي ءومىر بايانىنا قوسىمشا دەرەكتەر» اتتى كىتابىندا «كوكتۇما» سەزىندە بولعان ءبىر وقيعانى ابايعا اتقوسشى (كوشىر) بولىپ بارعان ءمۇسىرالى قوجانۇلى اقساقالدىڭ ايتۋى بويىنشا بىلاي دەپ جازادى: «...بۇتاباي ابايدىڭ نۇسقاۋىنان باس تارتقان جوق. توبىقتى، ۋاق، كەرەيلەردىڭ جۇمىسىن اباي ىلعي بۇتاباي الدىنا جىبەرىپ، ءبىتىم جاساتىپ وتىردى». بۇتەكەڭنىڭ ورىنىنا كوڭىل ايتىپ، قۇران وقي كەلگەن مەركىتتىڭ قۇلشەگىرى اتانعان ايگىلى جاكە ءبيدىڭ دە:

ۇشىرعان ۇيام بايجىگىت،

ۇستازىم مەنىڭ بۇتاباي.

بايتەرەك كولگە جىعىلىپ،

تۇبىندە قالدىق بۇتاداي.

قۇزاردان قۇلاپ قارا نار،

قورادا ءجۇرمىز بوتاداي.

ساڭقىلداعان داۋىسىڭدى،

تاسقىنداعان اقىلىڭدى،

ساعىندىم ءسىزدى بۇتاباي...(«التاي اياسى» 1985 ج №4 119-120 بب) دەپ كۇڭىرەنە جوقتاپ، كوڭىل ايتۋى تەگىن ەمەس.

رۋشىلدىق ىندەتىن جۇقتىرىپ، ءوزىن كوتەرۋ ءۇشىن وزگەنى كەمسىتۋ سوڭعى جىلداردا قىتايدا تۇراتىن قازاقتار ىشىندە دە ورەسكەل ءورشىپ كەتتى. سونىڭ ناقتى مىسالى وسى «قايراقباي» كىتابى.

تارباعاتايدىڭ كۇنگەي بەتى–دوربىلجىن اۋدانىندا جاسايتىن قازاقباي، المەمبەت دەگەن رۋ بار. سولاردىڭ ءبىر اتاسىنىڭ اتى قۇتتىباي. قازاقباي رۋى دەلىنەتىن وسى رۋلى ەل جوعارىداعى «قايراقباي» اتتى ەسسە كىتاپتىڭ ىشىندەگى  «قىرعىننان قالعان ءبىر تۇياق» اتتى ز.سانىكتىڭ ماقالاسىنا الدانىپ، 2013 جىلى 24 تامىزدا قۇستى وزەنىنە تاياۋ بەلدىڭ ۇستىندەگى تاس زيراتتىڭ باسىنا مراموردان جارداي تاس ەسكەرتكىش ورناتىپ، ونىڭ بەتىن تولتىرا: «مارقۇم قازاقباي ۇلى قۋ داۋىستى قۇتتىباي بي 18 عاسىردا جاساعان ادام...» دەپ شىمىرىكپەي جازىپ قويىپتى. بىلمەگەن ۋ ىشەدى، ولارعا سوگىس جوق. بارىپ تۇرىپ كوردىم. باستاپ جۇرگەندەرگە «وتىرىككە سەنىپ، مۇنداي قياناتقا بارعاندارىڭ ارۋاقتان ۇيات ەمەسپە. قۇتتىباي دەپ مىڭ جەردەن جازا بەر، بىراق «قۋ داۋىستى» دەگەندەرىڭ ارتىق بولعان. سەنىڭ اتاڭ قۇتتىباي اقتايلاقتىڭ ارعى اتاسى قۋ داۋىستى قۇتتىباي بيدەن كەمىندە ءبىر عاسىر كەيىن تۋعان عوي، - دەدىم.

قانجىعالى بوگەمباي باتىردىڭ قازاسىن قازاق حانى ابىلايعا ەستىرتكەن ۇمبەتاي جىراۋدىڭ قازاق بالاسىنا ءمالىم تاريحي جىرى بار. وندا:

ارۋاعىڭا بولىسقان،

ءادىل بيلىك قىلىسقان.

قاشپاعان قانداي ۇرىستان،

شاقشاق–ۇلى جانىبەك،

قازداۋىستى قازىبەك،

قۋ داۋىستى قۇتتىباي،

قاراكەرەي قابانباي،

قانجىعالى بوگەمباي،

ابىلاي، سەنىڭ تۇسىڭدا،

سول بەسەۋى بولىپتى-اي!

كەيى باتىر، كەيى بي،

ءتاڭىرىم بەرگەن سونداي سىي!

ۇمىتتىڭ با سونى، ابىلاي!، - دەگەندەگى قازاق حاندىعىنداعى ايگىلى بەستىڭ ءبىرى. بۇلارىڭ ۇيات بولدى، ءتىپتى، ۇرپاقتان ۇيات دەدىم. جوعارىدا اتالعان «شاقشاقۇلى جانىبەك» دەگەن جولدىڭ قىتايدا «كەرەيدە باتىر جانىبەك» دەپ بۇرمالانىپ كەتكەنىنەن دە حاباردار ەدىك.

زەكەڭە زەر سالساق، وتىرىككە باراتىن جولدىڭ ومبى قارىن ومىراۋلاپ بۇزىپ بارا جاتقان ءزاۋ اتان ەلەستەيدى. تاسىلقوي زەكەڭ ءتىپتى قىتاي اقىنى لي بايدى قازاق جاساۋشىلارمەن اۋىز جالاسا كەتىپ، «كىم قانعا قىزبايدى» (تاقىرىپتىڭ ءوزى دۇرىس ەمەس) دەپ سەناتور ومىربەك بايگەلدىگە جازعان حاتىن «ەگەمەن قازاقستان» (2009 ج. 18 قاراشا) گازەتى باسىپتى. وندا نە دەگەنىن وقيىق: «...يا، ومەكە! بارىمىزدە ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعىن ۋقالاپ، ءبىر حالىقتىڭ – قازاقتىڭ ولگەنىن ءتىرىلتىپ، وشكەنىنىڭ وتىن جاعۋ ءۇشىن ارپالىسىپ جۇرگەن ادامدارمىز عوي. بىزدەن دە تىرىلگەننىڭ تىرسەگىن قيام، جانعان وتتىڭ جالىنىن ۇرلەپ وشىرەم دەپ شىققاندار بولعان...» دەپ سەناتوردى ونان ارى سەندىرىپ جالمانىنان تۇسىرگەن. ءسويتىپ، ونسىزدا بيلىك باسىنداعىلار تىم مۇددەلى بولعان لي باي سيندرومى كۇش بەرمەي كەتتى. مۇنىڭ ءبارى كەشەگى قىتاي سايىتتارىنىڭ قازاقستاندا  لي بايدىڭ ۇرپاقتارى جاساپ جاتىر، ولار وتانىمىزدىڭ (قىتايدى ايتادى–اۆت.) قۇشاعىنا قايتا ورالۋدى اڭساپ وتىر دەگەندەي ساندىراقتارىنىڭ جاريالانۋىنا «تاريحي نەگىز» جاساپ بەردى.  «ەل قالاي كوشەدىمەن» ءومىر سۇرەتىن، قارا قۇرساعىن  قازىناعا بالايتىن تالانتسىز جازۋشى، تاريحشىسىماقتاردىڭ ورتاق ءبىر قاسيەتى بار. ونىسى امالىن تاۋىپ كوزگە تۇسسەم، ابىروي بيىگىنە كوتەرىلسەم دەگەن پاسىق قۋلىق. سول ءۇشىن ولار الدە كىمدەردى تاۋىپ الىپ، سولاردىڭ قولىمەن وزدەرى تۋرالى جازدىرادى، بولماسا، باسقالاردى كۇستانالاپ، سابان استىنان سۋ جۇگىرتەدى. ق.ءجۇمادىلوۆ «دارابوزدى» («جازۋشى» باسپاسى–1988) مەنىڭ «قابانباي باتىرىمنان» كوشىردى دەگەنى سياقتى،  سول جالدامالى جازعىشتارى دا زەكەڭنىڭ ءشامىش قۇمارۇلى «تۇعىرىل حان» رومانىن مەنىڭ «تۇعىرىل حان» اتتى تاريحي ەسسەمنەن كوشىرىپ الىپتى; تۇرسىنحان زاكەن «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسىنداعى» («ەل-وردا» استانا–2001) تۇعىرىل وڭ حانعا قاتىستى كەيبىر ەپيزودتاردى مەنىڭ ەسسەمنەن پايدالانىپتى دەگەن ويدىرماسىنا يمانداي سەنىپ قالسا كەرەك.

مەن بىلەتىن ناقتى ءبىر شىندىق، شىڭجاڭ ولكەلىك بايىرعى شىعارمالاردى جيناۋ، زەرتتەۋ كەڭسەسىندە قىزمەت ىستەگەن ت.زاكەن «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسىن» جازۋ ءۇشىن سوناۋ 1985 جىلى شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزىندە-اق ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنان قىرۋار دەرەكتەردى وقىپ، ەستەلىك الىپ، 1991 جىلدان باستاپ جازۋعا كىرىسكەن ەدى. بۇل جەردە كىسىلىك تۇرعىسىنان دا وسىنى ايتقىم كەلەدى. زەكەڭە سالساڭ، ونىڭ بىلەتىن دەرەكتەرىن ودان بۇرىن ەشكىم كورمەۋى، وقىماۋى ءتيىس. الدا-جالدا بىرەۋ ولاردى پايدالانسا، وزىنەن كوشىرگەن نەمەسە ۇرلاعان بولىپ شىعادى. بۇدان وتكەن قىزعانشاقتىق، بۇدان وتكەن وزىمشىلدىك بولار ما تەگى!؟

كەرىسىنشە، ەل زەينوللادان كوشىرمەيدى، زەينوللا ەلدەن كوشىرەدى دەۋ شىندىققا جاناسادى. بىرەۋ بىردەمە جازادى، زەكەڭ تونىن باسقادان كيىزىپ ەسسە قىلىپ جازا قويادى. وسىنىڭ جاندى ءبىر مىسالى، وزىنە مۇلدە بەيمالىم ءدورتۋىل ەلىنىڭ ۇكىردايى (1860-1908) دەمەجان تۋرالى تاريحشى جاقىپ مىرزاحانۇلىنىڭ: «اسقار يگەننىڭ باسىلىم كورگەن دايىن شىعارماسى بار ەكەن، سول جازسىن» دەگەنىنە قاراماي، باسپادا قىزمەت ىستەگەن ساقالىن بۇلداپ، جوعارىدان كەلىپ تۇرعان تيىن-تەبەندى قارماپ قالۋ ءۇشىن «دەمەجان» اتتى ەسسە كىتاپتى دا جازۋعا كىرىسىپ كەتەدى. بۇل دا ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ «تاعدىر» رومانىنداعى دەرەكتەرمەن مەنىڭ «دەمەجان ۇكىرداي جانە ول جونىندەگى قيسا-داستاندار» («ىلە تاريحى ماتەريالدارى» №16 كىتاپ–2000) اتتى ءبىر ءجۇز قانشا بەتتىك كولەمدى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدەگى ماتەريالداردىڭ قوسىندىسىنان تۋعان دۇنيە. ق.ءجۇمادىلوۆ ءوزىنىڭ «تاڭعاجايىپ دۇنيە» اتتى عۇمىرلامالىق رومانىندا «تاعدىر» اتتى تاريحي رومانىن جازۋدا دەمەجاننىڭ شابارمانى بولعان راقىمباي قارتتىڭ اۋزىنان ماتەريال العانىن جانە دەمەجاندى بالا كەزدەرىندە كورىپ، ول تۋرالى اڭگىمەلەردى ەستىپ وسكەن مۇحامادي، ابىك، ءنابي قاتارلى كونەكوزدەردەن 1961 جىلدىڭ قىسىندا قۇندى دەرەكتەر العانىن جازادى. مىنە، وسىلاي قازىناعا تولى ۇلتاندى ەلدە تۋىپ، مول دايىندىقپەن شىعارماشىلىققا كەلگەن قاباڭا 1990-جىلداردا ارەڭ ەس-اقىلىن جيعان زەينوللانىڭ نەسى تاڭسىق.

بەيسەنعالي اقساقالدىڭ «قابانباي باتىر» كىتابىندا ءدورتۋىل ءبىتىمباي اقىن «ءبۇيتىپ ايتتى» دەپ، تاريحي جىرلاردان كوپ تسيتاتا الادى. مەن بەيسەكەڭنەن ءبىتىمباي اقىننان قاشان جازىپ العاندىعىن سۇراپ ۇققانمىن. بارىسى بىلاي: 1942 جىلى اتاقتى ءبىتىمباي شالعىنبايۇلىن ىزدەپ بارلىقتاعى مەكەنىنەن جولىقتىرا الماي، تارباعاتايدىڭ توسى–سىبەتى جەرىندەگى كۇيەۋ بالاسى قابدوللانىڭ ۇيىنەن جولىقتىرىپ ءۇش تاۋلىك قاسىىندا بولىپ قابانباي تۋرالى دەرەكتەرمەن تاريحي جىرلاردى جازىپ الىپ قايتادى. كەيىنگى جىلدارى ەسىندە قالعان، تامتۇمداپ قاعازعا تۇسكەن دۇنيەلەرىنىڭ جۇلگەسىندە وسى «قابانباي باتىر» كىتابىن جازىپ شىققان. اسەت اقىنمەن ۇزەڭگىلەس بولعان ءبىتىمباي اقىننىڭ كۇيەۋبالاسى ماتايدىڭ قابدوللاسى اسەتتىڭ «ونەر»، «قۇماي تورى» داستانىن 1933 جىلى جاتقا الىپتى. بۇل ەكى شاعىن داستاندى 1986 جىلى ورازانباي ەگەۋباەۆ جازىپ الىپ، 1987 جىلعى «مۇرا» جۋرنالىنىڭ №1 سانىندا جاريالادى (2015 جىلى «ءۇش قيان» باسپاسىنان شىققان «اسەت مۇراسى–اسىل مۇرا» جيناعىنىڭ 321 بەتىنە قاراڭىز-اۆت.).

زەينوللا سانىك مارقۇم قالام ۇستاعان 30 جىلعا جۋىق ساپارىندا «باقتياردىڭ قىرىق بۇتاعى» سياقتى ايلاپ ايتسا تاۋسىلمايتىن ءبىر تالاي وتىرىكتى جازىپ كەتتى. وتىرىگىنىڭ ورەسكەل شىڭى «باشپاي» رومانىنىڭ باس كەيىپكەرىنىڭ اتىن وزگەرتۋدەن باستاۋ الدى. شىلعاۋباي، دامبالباي، ۇلتاراق دەپ «جامان اتقا جامان كوز تيمەس» دەپ ات قوياتىن كونە قازاقى ۇردىسپەن قويىلعان «باشپاي» ەسىمىن جاساندى تۇردە «باسبايعا» وزگەرتتى. بۇعان دا كەزىندە مامبەت ەلىنىڭ بىلگىشتەرى مەن شەجىرەشىلەرى باشپايدىڭ اتا-اناسىنىڭ ەلدىڭ «باس بايى» بولسىنشى دەگەن كۇپىرلىككە ساياتىن ەسىمگە بارماعانىن ايتىپ كۇڭكىلدەدى. سونىمەن بىرگە «اقىن ساراعا ءشۇبا كەلتىرۋ–ارىمىزعا سىن» («شىڭجاڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالى 2004–№3) اتتى قيسىنسىز ماقالا جازىپ، مۇحتار اۋەزەۆ، تۇراعۇل قۇنانباەۆتار سوڭعى نۇكتەسىن قويىپ كەتكەن جايلارعا سەنىمسىزدىك تانىتىپ، «ءبىرجان–سارا ايتىسى» بولعان ايتىس دەپ سوقتى. وتىرىككە جانى توزبەگەن ءبىر تالاي قالامگەرلەر زەكەڭە قارسى شىقتى، سولاردىڭ ءبىرى – مىنا مەن ەدىم. زەينوللانىڭ ورىنى تولماس وتىرىگىنە بولا كەزىندە «شىندىقتى شىتىناتىپ العاندايمىز...»، «فاكتىنى بۇرمالاۋ تاريحقا قيانات»، «ءبىر ءبولىم اسەت ولەڭدەرى جانە ونىڭ ايتىلعان جىل مەرزىمى جونىندە»، «اقىن اماناتى»، «حاتقا تۇسكەن تاريح بۇرمالانباس»، «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق...»، «باياعى قۋلىق ءبىر الداۋ، قىسىلعان جەردە جاڭجال-داۋ...»، «تاريحي جۇلگەنى تۇسىنە العان ادام عانا تاريحي شىعارما جازا الادى» اتتى سىن-زەرتتەۋ ماقالالارىمدى ز.سانىكتىڭ ورىنسىز وتىرىگىنە وقىرماننىڭ اراندالىپ قالماۋى ءۇشىن جازعان ەدىم. بۇگىن مىنە، جانات اقماديدىڭ اتالمىش ماقالاسى تاعى دا ەرىكسىز قولىما قالام الدىردى.

جانات احمادي جازعانداي «بۇل قايدان شىققان تىك قۇلاق» دەپ قالماسىن مەنى دە. وتىز جىلدان استام قازاق اۋىز ادەبيەتى مۇرالارى مەن تاريحي-شەجىرەلىك دەرەكتەردى تىرنەكتەپ جيناپ كەلەمىن. وسى ەڭبەگىمنىڭ ارقاسىندا 2012 جىلى ولكە (شۋار) دەڭگەيىندە «قازاق فولكلورىن قورعاۋعا، جيناپ-رەتتەۋگە سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەگى ءۇشىن» نوميناتسياسى بويىنشا تۇڭعىش رەت «اتا مۇرا سىيلىعىنىڭ» يەگەرى بولدىم.

قازاق حاندىعى قۇرىلعاندىعىنىڭ 550-جىلدىق تورقالى تويىنا تارتۋ ەسەبىندە الماتىداعى «ءۇش قيان» باسپاسىنان اۆتورلىعىمداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمنەن: «سوراپ»، «ايبوزىم»، «حاتقا تۇسكەن تاريح بۇرمالانباس» اتتى ءۇش كىتابىم; فولكلورلىق شىعارمالاردى جيناپ، زەرتتەپ، قۇراستىرعان: «وي، دۇنيە، جالعان-اي»، «ءبىرجان–سارا»، «ءارىپجان جانۇزاقۇلى شىعارمالارى»، «كارىباي تاڭاتارۇلى شىعارمالارى»، «اۋعان مەن كۇنبولات شىعارمالارى»، «اسەت مۇراسى–اسىل مۇرا» اتتى كولەمدى جيناقتاردى حالىقتان الىپ، حالقىما قايتىپ بەردىم. اتالعان توعىز كىتاپتى ەلورداداعى «پرەزيدەنت كىتاپحاناسى» قاتارلى ءۇش ۇلكەن كىتاپحانادان، الماتىداعى «رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق كىتاپحاناسىنان»، الماتى وبىلىستىق «س.سەيفۋللين اتىنداعى كىتاپحانادان»، «م.تىنىشباەۆ مۋزەيىنەن»، «ءى.جانسۇگىر مۋزەيىنەن»، شقو «ا.س.پۋشكين كىتاپحاناسىنان»، زايسان، اقجار، مۇقانشى كىتاپحانالارى مەن «اسەت مۋزەيىنەن» الىپ وقۋلارىڭىزعا بولادى. ماقالامدى نەمىس ۇلتىنىڭ ايگىلى پەرزەنتى بيسماركتىڭ مىنا سوزىمەن اياقتاعاندى ءجون كوردىم: «دانىشپاندار ويلاپ تابادى، جانگەشتىلەر اتقارادى، الاياقتار پايدالانادى».

اسقار يگەنۇلى,

فولكلورشى–شەجىرە تانۋشى.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz